Yeni Savaş ve Siber Güvenlik Arasında NATO’nun Yeniden Doğuşu BÖLÜM 4

Yeni Savaş ve Siber Güvenlik Arasında NATO’nun Yeniden Doğuşu BÖLÜM 4

NATO ve Siber Geleceği 

Bütün bu çalışmalara rağmen NATO Merkezi Karargâhı’nda ve ittifak üyesi ülkelerde siber güvenlik önlemlerini almanın kolay olmadığı ortadadır. 1999 yılından bugüne farklı seviyelerde ve değişik anahtar kelimelerle tartışılan siber güvenliğin tam anlamıyla gerçekleştirilmesi kolay değildir. Bu zorluk ve sürecin zaman alıyor olması, NATO’nun Hibrit Savaş Stratejisi’ni uygulamaya geçirmesini ötelemektedir. Konvansiyonel taktikler açısından uzmanlaşma ve hızlı intikal beklentilerinin cevaplanması önemlidir. Siber savunma kavramı ise konvansiyonel savaş taktiklerine göre şekillendirilmiş ordular için yeni bir alandır ve farklı yaklaşımları gerektirmektedir. Siber savunma stratejisine geçişin 
önündeki en büyük yanılgı, NATO merkez karargâhlarının biçimlendirdiği bir stratejinin ittifakın bütün üyeleri tarafından hemen kabul edildiği yanılgısıdır. Üye ülkeler kendi özelliklerine göre farklı biçimlerde dirençler göstermektedir. Günümüzde genel kabul görmüş birçok teknolojinin ilk aşamada ihmal edildiği ve kullanılmadığı akılda tutulmalıdır. Günümüzde yaygın olarak kullanılan denizaltıların, deniz muharebesinde kullanılmaya başlandığı günlerde her ülkenin aynı hızla bu teknolojiyi kucaklamadığı örnek olarak verilebilir.69 Öte yandan, NATO’nun stratejik kararlarının politik olarak kabul edilmesinin, uygulamanın hızla gerçekleşeceği garantisini veremediği de unutulmamalıdır. NATO’nun 
merkezindeki gelişimin hızıyla ittifak üyelerindeki değişimin hızı birbirinden farklıdır. 

Bu ikili yapının tamamını kapsayacak bir değişim, düşünülenden daha uzun bir zamana yayılabilir. Konuya siber güvenlik açısından bakıldığında, NATO’nun üyeleri arasında dijital bir bölünmüşlük olduğu açıkça görülmektedir. Bir yanda Echelon70 gibi gelişmiş sinyal izleme sistemleri kullanan siber ordulara71 sahip ABD ve İngiltere gibi ülkeler yer alırken diğer tarafta dijital yarışta çok geride bulunan Romanya, Bulgaristan, Litvanya ve Çek Cumhuriyeti gibi ülkeler bulunmaktadır.72 Etkin ve başarılı bir siber savunma stratejisinin uygulanması ancak bu iki grup arasındaki dijital farkın giderilmesi halinde söz konusu olabilecektir. Dolayısıyla NATO’nun kapsamlı ve etkin bir siber savunma 
stratejisini tam anlamıyla uygulayabilmesi ve Hibrit Savaş kavramını yürütebilmesi tahmin edilenden daha uzun bir süre zarfında olabilecektir. 

NATO’nun siber savunma konusunda hızla ilerlemesinin önündeki engellerden bir diğeri de tehdidin niteliğidir. Tehdidin neredeyse her gün değişikliğe uğrayan niteliği ona karşı alınacak tedbirlerin de dinamik olmasını gerektirmektedir. Bu durum, siber tehdidi diğer tehditlerden farklılaştırarak sürekli takip ve izlemeyi gerektirmektedir. Bu türde bir faaliyetin gerektirdiği enerjinin miktarı ve devamlılık gereği maliyetleri de artırmaktadır. Siber tehdidin nispeten görünmez oluşu da tehdidin algılanmasında bir takım yanılgıların doğmasına yol açmaktadır. Dolayısıyla böyle bir tehdidi anlayabilmek ve değerlendirmek için siber dünyanın işleyişini yakından anlamış olmak gerekmektedir. Bu durum NATO merkez karargâhında çalışanların bilgisayar erişimine ne düzeyde sahip oldukları ve siber dünyayı nasıl algıladıkları ile yakından ilgilidir.73 Gelecek neslin bilgi teknolojileri kaynaklı tehditleri daha iyi anlaması muhtemeldir.

Tehdidi oluşturan teknolojinin üretiminin çoğunluğu özel sektör tarafından yapılmaktadır. Dolayısıyla ürünlerdeki hatalar siber savunmanın zayıflığı olarak 
görülebilmektedir. Bu nedenle NATO’nun özel sektörle sıkı bir iletişim içinde olması gerekmektedir. Siber güvenliği geleneksel askeri stratejilerden ayıran en önemli unsur sistemdeki aktörlerin hepsinin74 işbirliğine ihtiyaç duyulmasıdır. Estonya örneğinde görüldüğü gibi saldırı sadece askeri hedeflere yönel memektedir. Saldırılar 1999 yılındaki Sırp saldırıları örneğinde olduğu gibi NATO üyelerinin hazırlıksız oldukları alanları hedeflemektedir. Bu yüzden ittifak üyelerinin kendi içlerinde de işbirliği ve koordinasyonu sağlaması hayati önem taşımaktadır. Bütün bu yapılanmalara ve gelişmelere rağmen tehdidin varlığını sürdürmesinin nedeni ise asimetrik oluşudur. Saldırı yapıldıktan sonra 
saldırganların hızla izlerini silebiliyor olması, tehdide verilecek karşılığın hız konusunda ipucu sağlamaktadır. Günümüzün yapılanmayla hem NATO hem de üye ülkeler seviyesinde siber saldırılara ve suçlularına hızla cevap vermek mümkün gözükmemektedir. Belki de gelecek strateji belgelerinde NATO’ya bağlı olarak hareket eden ama yarı-bağımsız ya da asimetrik harekâta göre eğitilmiş siber askerlerin yetiştirilmesi söz konusu olacaktır. 

Böylece simetrik ordunun, asimetrik yetenekler kazanarak asimetrik tehdide cevap vermesi mümkün olacaktır. NATO’nun ancak büyük imkânlar sağlayarak yetiştireceği bu elemanlara daha fazla gelir fırsatı sunacak güvenlik ve teknoloji firmalarının var olacağı da unutulmamalıdır. Gelişmelere yakından bakıldığında, NATO’nun siber savunma stratejisinin geleneksel savaş kavramına paralel olarak geliştiği görülmektedir. Görünen o ki gelecekteki çatışmalar Hibrit Savaş düzleminde gerçekleşecektir. NATO 1999 saldırısından bu yana bu alanda çok yol almıştır. Ancak siber dünyanın ve teknolojinin gelişimiyle kıyaslanarak incelendiğinde, NATO’nun siber savunma kapasitesinin gelişim hızının daha da arttırması gerektiği ortadadır. 


DİPNOTLAR;

1 Ken Booth (Der.), Statecraft and Security: The Cold War and Beyond, Cambridge University Press, Cambridge, 1998, s.1. 
2 Robert B. McCalla, “NATO’s Persistence after the Cold War. (North Atlantic Treaty Organization)”, International Organization, Cilt 50, No.3, Yaz 1996, s.445–475. 
3 John S. Duffield, “NATO’s Functions after the Cold War” Political Science Quarterly, Cilt 109, No.5, Kış 1994–1995, s.764. 
4 “The Alliance’s New Strategic Concept 07 Nov. 1991–08 Nov. 1991”, http://www.nato.int/cps/ en/natolive/official_texts_23847.htm (Erişim Tarihi 3 Aralık 2011). 
5 Daha detaylı bir yaklaşım için bakınız; Barry Buzan, “Rethinking Security After the Cold War”, Cooperation and Conflict, Cilt 32, No 1, 1997, s.5–28.
Yeni Savaş ve Siber Güvenlik Arasında NATO’nun Yeniden Doğuşu 
6 Soğuk Savaş sonrasındaki yeni güvenlik, yeni dünya düzeni, yeni savaş gibi kavramların çokça üretildiğini ve kullanıldığını görüyoruz. Ancak bu kavramların ne kadar 
“yeni” olduğu da tartışılmaktadır; daha detaylı bir yaklaşım için Ken Booth, “Security and Emancipation”, Review of International Studies, Cilt 17, No.4, 1991, 
s.314–315. Yeni ve eski kavramları üzerine sürdürülen tartışmanın bir benzeri de terörizm için yapılmaktadır. Detaylı bilgi için bkz. Thomas Copeland, “Is the ‘New 
Terrorism’ Really New?: An Analysis of the New Paradigm for Terrorism”, The Journal of Conflict Studies, Cilt 21, No.2, Kış 2001, s.7-27; Isabelle Duyvesteyn, 
“How New is the New Terrorism?”, Studies in Conflict & Terrorism, Cilt 27, No.5, 2004, s.439-454. 
7 Yeni Savaş kavramına kritik bir yaklaşım için bkz. Ken Booth, “New Wars for Old”, Civil Wars, Cilt 4, No.2, 2001, s.163–170. 
8 A. Mattelart, Mapping World Communication: War, Progress, Culture. Minneapolis, University of Minnesota, 1994, s.117. 
9 Mary Kaldor, New and Old Wars: Organized Violence in a Global Era, Cambridge, Polity Press, 1998, s.3. 
10 James Der Derian, “Virtuous War/Virtual Theory”, International Affairs, Cilt 76, No.4, Ekim 2000, s.771–788. 
11 İbid. 
12 Savunma bütçeleri Soğuk Savaş sonrasında 11 Eylül olaylarına kadar düşüş trendi izlemiştir; SIPRI Military Expenditure Database 2011, 
http://milexdata.sipri.org (Erişim Tarihi 23 Ocak 2012). Ayrıca çok boyutlu bir yaklaşım için bakınız; Lawrence R. Klein et.al.(Der.), Arms Reduction: 
Economic Implications in the Post-Cold War Era, Tokyo, United National University Press, 1995. 
13 “The Alliance’s New Strategic Concept”. 
14 T.V. Psul, Asymmetric Conflicts: War Initiation by Weaker Powers, Cambridge, Cambridge University Press, 1994; Rumu Sarkar, A Fearful Symmetry: 
The New Soldier in the age of Asymmetric Conflict, California, Praeger, 2010. 
15 İlk internet propaganda savaşı şu siteler üzerinden gerçekleşti: 
http://www.qoqaz.net, 
http:// www.kavkaz.org, http://chechenpress.com, http://www.infocentre.ru. 
16 Brian S. Petit, “Chechen Use of the Internet in the Russo-Chechen Conflict”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, the U.S. Army Command and General Staff 
College Fort Leavenworth, Kansas, 2003.
17 Matthew Rusling, “Shifting Gears For the Military, a Future of ‘Hybrid’ Wars”, National Defense, Eylül 2008, s.32–34. 
18 NATO siber savaş kavramına ait çalışmalarında kurumsal duruşunu açık ifade edebilmek için “siber savunma” başlığını tercih etmiştir. Bu araştırmada siber savaş terimi savaş tipini açıklayabilmek için kullanılmıştır. 
19 NATO, “Statement by the North Atlantic Council on Kosovo (Basın Açıklaması)”, 30 Ocak 1999, 
http://www.nato.int/docu/pr/1999/p99-012e.htm (Erişim Tarihi 30 Ocak 2012). 
20 http://www.mi2g.com/ (Erişim Tarihi 23 Ocak 2012). 
21 “Serbian Cyber Attack may Spread”, 
http://www.mail-archive.com/ctrl@listserv.aol.com/msg10035.html (Erişim Tarihi 12 Aralık 2011).
22 T1 bağlantının bant genişliği 1.544 Mbps’dir. 
23 Ellen Messmer, “Serb Supporters Sock it to NATO, U.S. Web Sites”, 
http://articles.cnn.com/1999-04-06/tech/9904_06_serbnato.idg_1_nato-personnel-nato-headquarters-nato-sources?_s=PM:TECH (Erişim Tarihi 12 Aralık 2011). 
24 Dan Verton, “Serbs Launch Cyberattack on NATO”, Federal Computer Week, 
http://fcw.com/articles/1999/04/04/serbs-launch-cyberattack-on-nato.aspx (Erişim Tarihi 12 Aralık 2011). 
25 Chris Nuttall, “Net Warfare over Kosovo” 
http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/200069.stm (Erişim Tarihi 12 Aralık 2011). 
26 Julian Borger, “Pentagon Kept the Lid on Cyberwar in Kosovo” The Guardian, 9 Kasım 1999, 
http://www.guardian.co.uk/world/1999/nov/09/balkans (Erişim Tarihi 11 Aralık 2011). 
27 “The Alliance’s Strategic Concept, 24 Nisan 1999”, 
http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_27433.htm (Erişim Tarihi 12 Aralık 2011). 
28 “The Alliance’s Strategic Concept, 24 Nisan 1999”, 23. madde, 
http://www.nato.int/cps/en/ natolive/official_texts_27433.htm (Erişim Tarihi 12 Aralık 2011).
29 “‘An Alliance for the 21st Century’ Washington Summit Communiqué issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic 
Council in Washington, D.C. on 24th April 1999” 
http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_27440.htm (Erişim Tarihi 13 Aralık 2011). 
30 Ralph Bendrath, “The American Cyber-Angst and the Real World – Any Link?”, Robert Latham 
(Der.), Bombs and Bandwidth: The Emerging Relationship Between Information Technology and Security, New York, The New Press, 2003, s.49–73. 
31 Helen Nissenbaum, “Where Computer Security Meets National Security,” Ethics and Information Technology, Cilt 7, 2005, s.61–73.
32 The Prague Summit and NATO’s Transformation, 2003 http://www.nato.int/docu/rdr-gde-prg/ 
rdr-gde-prg-eng.pdf (Erişim Tarihi 14 Aralık 2011). 
33 Program hakkında bkz. http://nnec.act.nato.int/pages/about.aspx, (Erişim Tarihi 14 Aralık 2011). 
34 Detaylı bilgi için bkz. http://www.nc3a.nato.int/Pages/default.aspx, (Erişim Tarihi 14 Aralık 2011). 
35 Yapılanma için bkz. 
http://www.nc3a.nato.int/SiteCollectionImages/NC3A/Charts/NC3ASimpleOrg_large.jpg (Erişim Tarihi 15 Aralık 2011).
36 “Riga Summit Declaration, 29 Kasım 2006”, http://www.nato.int/docu/pr/2006/p06-150e.htm, (Erişim Tarihi 10 Kasım 2011). 
37 M. Ernsdorff ve A. Berbec, “Estonia: The Short Road to E-government and E-democracy”, P.Nixon ve V. Koutrakou (Der.), E-government in Europe. 
Abingdon, Routledge. 2007, s.171. 
38 Katri Kerem, Internet Banking in Estonia, Tallinn, Praxis Center for Policy Studies, 2003, s.4–7. 
39 Estonya’da 2009 nüfus sayımına göre Estonlar nüfusun yüzde 68,7’sini oluştururken, Ruslar 
tüm nüfusun yüzde 25,6’sını oluşturuyorlar. Daha detaylı bilgi için bakınız; http://www.stat.ee/ 
public/rahvastikupyramiid/ (Erişim Tarihi 31 Ocak 2012). 
40 Kaynak bilgisayardan karşıdaki bilgisayara paket gönderilerek o anda çalışmakta olduğu ve ağın kayıp paket oranını hakkında bilgi veren programcıktır. 
Fazla gönderilerek sistemlerin çalışmasını engellenebilir ve durdurabilir. 
41 Ian Traynor, “Russia accused of unleashing cyberwar to disable Estonia”, The Guardian, 17.05.2007, 
http://www.guardian.co.uk/world/2007/may/17/topstories3.russia,    (Erişim Tarihi 17 Aralık 2011). 
42 Botnet saldırıları kullanıcının bilgisi dışında ele geçirilmiş zombi bilgisayarların bir merkezden hedefe doğru saldırı için yönlendirilmesidir.
43 10 Mayıs 2007 tarihinde yayınlanmış bu bilgi için bakınız, 
http://krezi.livejournal.com/168695.html, (Erişim Tarihi 17 Aralık 2011). 
44 Rusça metin için bakınız, http://terror.3bb.ru/viewtopic.php?id=960, (Erişim Tarihi 12 Aralık 2011).
45 http://forum.nov.ru/lofiversion/index.php?t109658.html, (Erişim Tarihi 15 Aralık 2011). 
46 http://aebr.home.xs4all.nl/wl/tallinn/tallinn.html (Erişim Tarihi 31 Ocak 2012). 
47 Finlandiya, Almanya, İsrail ve Slovenya’dan yardım için bilgisayar olaylarına müdahale ekipleri 
gelmiştir. Detaylar için bkz. Kertu Ruus, “Cyber War I: Estonia Attacked from Russia”, European 
Affairs, Cilt 9, No.1, Kış-Bahar 2008, http://www.europeaninstitute.org/2007120267/ 
Winter/Spring-2008/cyber-war-i-estonia-attacked-from-russia.html, (Erişim Tarihi 18 Aralık 
2011). Estonya savunma bakanı Aaviksoo Haziran 2007 NATO Savunma Bakanları toplantısında 
siber saldırıların detaylarıyla ilgili olarak meslektaşlarını bilgilendirdi. Bkz. Ministries of 
Defence of Estonia, Latvia and Lithuania, “Defense Policies’07 in Brief: Estonia, Latvia and 
Lithuania”, Baltic Security and Defence Review, Cilt 10, 2008, s.262. 
48 Kritik Bilgi Altyapısı güvenlik raporları hakkında bakınız; https://www.rdb.ethz.ch/projects/ 
project.php?proj_id=22156&type=search. 
49 “162 CDS 07 E rev 1-The Protection of Critical Infrastructures”, http://www.nato-pa.int/default.
asp?SHORTCUT=1165 (Erişim Tarihi 16 Aralık 2011). 
50 “Bucharest Summit Declaration 03 Nisan 2008”, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_
texts_8443.htm, (Erişim Tarihi 16 Aralık 2011).
51 “NATO Agrees Common Approach to Cyber Defence”, 
http://www.euractiv.com/infosociety/nato-agrees-common-approach-cyber-defence/article-171377, (Erişim Tarihi 17 Aralık 2011). 
52 Rex B. Hughes, NATO and Cyber Defence: Mission Accomplished?, Atlantisch Perspectief, No 1, Nisan 2009. 
53 Ministries of Defence of Estonia, Latvia and Lithuania, “Defense Policies’07 in Brief: Estonia, Latvia and Lithuania”, Baltic Security and Defence Review, Cilt 10, 2008, s.262. 
54 173 DSCFC 09 E bis - NATO and Cyber Defence, 2009, 
http://www.nato-pa.int/default. Asp?SHORTCUT=1782 (Erişim Tarihi 13 Aralık 2011). 
55 Gürcü ve Osetler arasında 1991’de meydana gelen silahlı çatışma sonrasında 1992’de Güney Osetya’da güvenliği sağlamak amacıyla Rus, Gürcü ve Osetlerden 
oluşan bir barış gücü oluşturuldu. Bölgede yaşanan anlaşmazlıklara rağmen bir düzen kurulduğu söylenebilir. Rusya ile Gürcistan arasındaki gerginliğin 2004’ten 
itibaren artmaya başlaması Güney Osetya’daki istikrarın sonu oldu. 
56 Siobhan Gorman, “Hackers Stole IDs for Attacks” The Wall Street Journal, 
http://online.wsj.com/article/SB125046431841935299.html (Erişim Tarihi 18 Aralık 2011).
57 Alexander Klimburg, “Mobilising Cyber Power”, Survival, Cilt 53, No.1, 2011, s.50. 
58 Sverre Myrli (Norway) - Rapporteur, “173 DSCFC 09 E bis - NATO and Cyber Defence”, 
http://www.nato-pa.int/default.Asp?SHORTCUT=1782 (Erişim Tarihi 16 Kasım 2011). 
59 Süleyman Anıl, NATO Bilgisayar Olayları Müdahale Gücü Teknik Merkezi Başkanı ile yapılan 
görüşme, NATO COE DAT, Ankara, Mayıs 2011. 
60 “Strasbourg/Kehl Summit Declaration, 04 Nisan 2009”, 
http://www.nato.int/cps/en/natolive/news_52837.htm?mode=pressrelease (Erişim Tarihi 19 Aralık 2011).
61 http://www.nato.int/strategic-concept/experts-strategic-concept.html, (Erişim Tarihi 17 Aralık 2011). 
62 “NATO 2020: Assured Security; Dynamic Engagement”, s.17, 
http://www.nato.int/strategicconcept/expertsreport.pdf (Erişim Tarihi 18 Aralık 2011). 
63 İbid., s.45. 
64 İbid., s.35.
65 İbid. 
66 “Lisbon Summit Declaration, 20 Nov. 2010”, 
http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_68828.htm, (Erişim Tarihi 16 Aralık 2011). 
67 “Defending the Networks: The NATO Policy on Cyber Defence”, NATO Public Diplomacy Section, 4 Ekim 2011, 
http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2011_09/20111004_110914-policy-cyberdefence.pdf (Erişim Tarihi 15 Aralık 2011).
68 “NATO Server Hacked by 1337day Inj3ct0r and Backup Leaked!” http://thehackernews. 
com/2011/07/nato-server-hacked-by-1337day-inj3ct0r.html, (Erişim Tarihi 18 Aralık 2011). 
69 Holger Herwig, “Innovation Ignored: The Submarine Problem-Germany, Britain, and the United 
States, 1919–1939”, Murray Williamson ve Allan R. Millett (Der.) Military Innovation in 
the Interwar Period, Cambridge, Cambridge University Press, 1996, s.227–24. 
70 Steve Wright, “The ECHELON Trail: An Illegal Vision”, Surveillance & Society, Cilt 3, 
No.2/3, 2005, s.198–215. 
71 Detaylı bilgi için bakınız http://www.arcyber.army.mil/index.html, (Erişim Tarihi 21 Aralık 2011). 
72 Jan A.G.M. van Dijk, “One Europe, Digitally Divided”, Andrew Chadwick ve Philip N. Howard 
(Der.), Routledge Handbook of International Politics, Oxon, 2009, s.288–304.
73 NATO yaş ortalaması için bakınız; “Age Groups in NATO Headquarters International Staff 2009”, 
www.nato.int/nato.../20100625_PDF_Library_-_Age_Groups_in_NATO_HQ_2009.pdf (Erişim Tarihi 15 Aralık 2011). 
74 Alt yapı için çalışan kurumların tümü, belediyeler, finans kuruluşları, eğitim kurumları, fabrikalar, teknolojik alt yapı sağlayıcıları, vb.


Kaynakça 

“‘An Alliance for the 21st Century’ Washington Summit Communiqué issued by the Heads 
of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council 
in Washington, D.C. on 24th April 1999” http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_ 
texts_27440.htm (Erişim Tarihi 13 Aralık 2011). 
“Age Groups in NATO Headquarters International Staff 2009”, www.nato.int/ 
nato.../20100625_PDF_Library_-_Age_Groups_in_NATO_HQ_2009.pdf (Erişim 
Tarihi 15 Aralık 2011). 
Bendrath, Ralph. “The American Cyber-Angst and the Real World – Any Link?”, Robert 
Latham (Der.), Bombs and Bandwidth: The Emerging Relationship Between Information 
Technology and Security, New York, The New Press, 2003. 
Booth, Ken. “New Wars for Old”, Civil Wars, Cilt 4, No.2, 2001, s.163–170. 
Booth, Ken. “Security and Emancipation”, Review of International Studies, Cilt 17, No.4, 1991, 
s.313–326. 
Booth, Ken (Der.), Statecraft and Security:The Cold War and Beyond, Cambridge University 
Press, Cambridge, 1998. 
Borger, Julian. “Pentagon Kept the Lid on Cyberwar in Kosovo” The Guardian, 9 Kasım 1999, 
http://www.guardian.co.uk/world/1999/nov/09/balkans (Erişim Tarihi 11 Aralık 2011). 
“Bucharest Summit Declaration 03 Nisan 2008”, http://www.nato.int/cps/en/natolive/ 
official_texts_8443.htm (Erişim Tarihi 16 Aralık 2011). 
Buzan, Barry. “Rethinking Security After the Cold War”, Cooperation and Conflict, Cilt 32, 
No.1, 1997, s.5–28. 
Copeland, Thomas. “Is the ‘New Terrorism’ Really New?: An Analysis of the New Paradigm 
for Terrorism”, The Journal of Conflict Studies, Cilt 21, No 2, Kış 2001, s.7-27. 
“Defending the networks The NATO policy on Cyber Defence”, NATO Public 
Diplomacy section, 4 Ekim 2011, http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/ 
pdf_2011_09/20111004_110914-policy-cyberdefence.pdf (Erişim Tarihi 15 Aralık 2011). 
Der Derian, James. “Virtuous War/Virtual Theory”, International Affairs (Royal Institute of 
International Affairs 1944-), Cilt 76, No.4, Ekim 2000, s.771–788. 
Dijk, Jan A. G. M. Van. “One Europe, Digitally Divided”, Andrew Chadwick ve Philip N. 
Howard (Der.), Routledge Handbook of International Politics, Oxon, 2009. 
Duffield, John S. “NATO’s Functions after the Cold War”, Political Science Quarterly, Cilt 109, 
No.5, Kış 1994–1995, s.763–787. 
Duyvesteyn, Isabelle. “How New is the New Terrorism?”, Studies in Conflict & Terrorism, Cilt 
27, No.5, 2004, s.439–454. 
Ernsdorff, M. ve A. Berbec. “Estonia: The Short Road to E-government and E-democracy”, 
P. Nixon ve V. Koutrakou (Der.), E-government in Europe. Abingdon, Routledge. 2007, 
s.171–183. 
Grieco, Joseph M. “Anarchy and the Limits of Cooperation”, International Organization, Cilt 
42, Yaz 1988, s.485–507. 
Gorman, Siobhan. “Hackers Stole IDs for Attacks” The Wall Street Journal, http://online.wsj. 
com/article/SB125046431841935299.html (Erişim Tarihi 18 Aralık 2011).
Yeni Savaş ve Siber Güvenlik Arasında NATO’nun Yeniden Doğuşu 
225 
Holger, Herwig. “Innovation Ignored: The Submarine Problem - Germany, Britain, and 
the United States, 1919–1939”, Murray Williamson ve Allan R. Millett (Der.) Military 
Innovation in the Interwar Period, Cambridge, Cambridge University Press, 1996. 
Hughes, Rex B. “NATO and Cyber Defence : Mission Accomplished?”, Atlantisch Perspectief, 
Cilt 1, No.4, Nisan 2009, http://www.carlisle.army.mil/dime/getDoc.cfm?fileID=212 
(Erişim Tarihi 11 Aralık 2011). 
Kaldor, Mary. New and Old Wars. Organized Violence in a Global Era, Cambridge, Polity Press, 1998. 
Kerem, Katri. Internet Banking in Estonia, Tallinn, Praxis Center for Policy Studies, 2003. Klimburg, Alexander. “Mobilising Cyber Power”, Survival, Cilt 53, No.1, 2 s.41–60. 
“Lisbon Summit Declaration, 20 November 2010”, http://www.nato.int/cps/en/natolive/ 
official_texts_68828.htm (Erişim Tarihi 16 Aralık 2011). 
Mattelart, Armand. Mapping world communication: War, Progress, Culture, Minneapolis, University of Minnesota, 1994. 
McCalla, Robert B. “NATO’s Persistence after the Cold War. (North Atlantic Treaty Organization)”, International Organization, Cilt 50, No.3, Yaz 1996, s.445–475. 
Messmer, Ellen. “Serb Supporters Sock it to NATO, U.S. Web Sites”, http://articles.cnn. 
com/1999-04-06/tech/9904_06_serbnato.idg_1_nato-personnel-nato-headquartersnato-
sources?_s=PM:TECH (Erişim Tarihi 12 Aralık 2011). 
Ministries of Defense of Estonia, Latvia and Lithuania “Defense Policies’07 in Brief: Estonia, 
Latvia and Lithuania”, Baltic Security and Defense Review, Cilt 10, 2008. 
Myrli, Sverre (Norway)-Rapporteur. “173 DSCFC 09 E bis - NATO and Cyber Defence”, 
http://www.nato-pa.int/default.Asp?SHORTCUT=1782 (Erişim Tarihi 16 Kasım 2011). 
“NATO 2020:assured security; dynamic engagement”, http://www.nato.int/strategic-concept/ 
expertsreport.pdf (erişim tarihi 18.12.2011) 
“NATO agrees common approach to cyber defence”, http://www.euractiv.com/infosociety/ 
nato-agrees-common-approach-cyber-defence/article-171377 (Erişim Tarihi 17 Aralık 2011). 
“NATO Server Hacked by 1337day Inj3ct0r and Backup Leaked!” http://thehackernews. 
com/2011/07/nato-server-hacked-by-1337day-inj3ct0r.html (Erişim Tarihi 18 Aralık 2011). 
Nissenbaum, Helen. “Where Computer Security meets National Security,” Ethics and Information Technology, Cilt 7, 2005, s.61–73. 
Nuttall, Chris. “Net Warfare over Kosovo” http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/200069. 
stm (Erişim Tarihi 12 Aralık 2011). 
Paul, T. V. Asymmetric Conflicts: War Initiation by Weaker Powers, Cambridge, Cambridge University Press, 1994. 
Petit, Brian S. “Chechen Use of The Internet in The Russo-Chechen Conflict.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, the U.S. Army Command and General Staff College Fort Leavenworth, Kansas, 2003. 
Riga Summit Declaration, 29 Kasım 2006, http://www.nato.int/docu/pr/2006/p06-150e.htm 
(Erişim Tarihi 10 Kasım 2011).
Rusling, Matthew. “Shifting Gears For the Military, A Future of ‘Hybrid’ Wars”, National Defense, Eylül 2008, s.32–34. 
Ruus, Kertu. “Cyber War I: Estonia Attacked from Russia”, European Affairs, Cilt 9, No 1, Kış/Bahar 2008, http://www.europeaninstitute.org/2007120267/Winter/Spring-2008/cyberwar-
i-estonia-attacked-from-russia.html (Erişim Tarihi 18 Aralık 2011). 
Sarkar, Rumu. A Fearful Symmetry: The New Soldier in the age of Asymmetric Conflict, California, Praeger, 2010. 
Schröfl, Josef, Bahram M. Rajaee ve Dieter Muhr (Der.). Hybrid and Cyber War as Consequences of the Asymmetry: A Comprehensive Approach Answering Hybrid Actors and Activities in Cyberspace : Political, Social and Military Responses, New York, Peter Lang Pub Inc, 2011. 
“Serbian cyber attack may spread,” http://www.mail-archive.com/ctrl@listserv.aol.com/ 
msg10035.html (Erişim Tarihi 12 Aralık 2011). 
“Strasbourg / Kehl Summit Declaration, 04 Nisan 2009”, http://www.nato.int/cps/en/natolive/ 
news_52837.htm?mode=pressrelease (Erişim Tarihi 19 Aralık 2001). 
The Alliance’s New Strategic Concept, 07 Kasım 1991–08 Kasım 1991, http://www.nato.int/ 
cps/en/natolive/official_texts_23847.htm (Erişim Tarihi 03 Aralık 2011). 
The Alliance’s Strategic Concept, 24 Nisan 1999, http://www.nato.int/cps/en/natolive/ 
official_texts_27433.htm (Erişim Tarihi 12 Aralık 2011). 
“The Prague Summit and NATO’s Transformation, NATO, 2003” http://www.nato.int/docu/ 
rdr-gde-prg/rdr-gde-prg-eng.pdf (Erişim Tarihi 14 Aralık 2011). 
Traynor, Ian. “Russia accused of unleashing cyberwar to disable Estonia”, The Guardian, 17 
Mayıs 2007, http://www.guardian.co.uk/world/2007/may/17/topstories3.russia (Erişim 
Tarihi 17 Aralık 2011). 
Verton, Dan. “Serbs Launch Cyberattack on NATO”, Federal Computer Week, http://fcw.com/ 
articles/1999/04/04/serbs-launch-cyberattack-on-nato.aspx (Erişim Tarihi 12 Aralık 2011). 
Wright, Steve. “The ECHELON Trail: An Illegal Vision”, Surveillance & Society, Cilt 3, No.2/3, 2005, s.198–215. 
“162 CDS 07 E rev 1 - The Protection of Critical Infrastructures”, http://www.nato-pa.int/default.asp?SHORTCUT=1165 
(Erişim Tarihi 16 Aralık 2011). 
“173 DSCFC 09 E bis - NATO and Cyber Defence”, 2009, 
http://www.nato-pa.int/default.Asp?SHORTCUT=1782 
(Erişim Tarihi 13 Aralık 2011).

***