11 EYLÜL VE SONRASI: TERÖRİZM, PETROL VE NÜKLEER TEHDİT EKSENİNDE ORTADOĞU BÖLÜM 2

11 EYLÜL VE SONRASI: TERÖRİZM,  PETROL VE NÜKLEER TEHDİT EKSENİNDE ORTADOĞU BÖLÜM 2

PETROLÜN STRATEJİK ÖNEMİ VE GELECEĞİ 

Özellikle 20. yüzyılla birlikte, temel enerji kaynağı olarak endüstrileşme (sanayileşme) ve kentleşme bağlamında ekonomik kalkınmada kömürün yerini alan petrole yönelik talebin yükselişi hızlı olmuştur. Güç odaklarının kontrolünü ele geçirmek için çabaladıkları petrolün büyük bir çoğunlukla Ortadoğu’da 
bulunması da bütün dikkatlerin bölgeye yoğunlaşması sonucunu doğurmuştur. Enerji hammaddesi olarak dünya ekonomileri açısından vazgeçilmez olan 
petrol kaynaklarının güvence altına alınması, bu bölgenin önemini artıran temel faktörlerden birisini oluşturmaktadır (Lorot, 2007: 35-44). 

21. yüzyılda da başta nükleer enerji olmak üzere diğer enerji kaynaklarının petrolün tacını elinden alamadığını söylemek yanlış olmayacaktır. Bu stratejik 
ehemmiyetinden ötürü petrol, kısa süre zarfında büyük güçlerin uluslararası diplomasiyi belirlemede temel stratejik bir konusu haline dönüşmüştür (Beltran, 
2007: 8-19). Bu stratejik önemle birlikte Ortadoğu, özellikle 20. yüzyılın başından bu yana sahip olunan zengin petrol rezevlerinden ötürü çatışmanın, 
savaşın ve yüksek tansiyonun hakim olduğu bir alan olmuştur. Zira uluslararası politikada söz sahibi olmakla Ortadoğu’da etkili olmak arasında sıkı 
bir bağ mevcuttur. Bu bağ nedeniyle bölgesel bazda olduğu kadar küresel bazda da aktörler arasında çatışmalar kaçınılmaz olmuştur/olmaktadır. Örneğin, 
tarihsel perpsektifte 11 Eylül’ün ardından ABD’nin Irak müdahalesi başta olmak üzere, Rusya ile Avrupa arasında doğalgaz yüzünden yaşanan 
gerginlik, Latin Amerika’da petrol kuyularının millileştirilmesi girişimleri, Çin Halk Cumhuriyeti’nin (ÇHC) petrol ikmal yollarının garanti edilmesi nedeniyle 
saldırgan petrol diplomasisi izlemesi (L’Huillier, 2007: 37-49) gibi gelişmeler bu bağı ve ifade edilen görüşü destekler mahiyettedir. Bu durum, daha sonraki 
dönemlerde de geçerli olmuştur ve enerjiye olan talep artışı da göstermektedir ki, kıt petrol kaynakları konusundaki çatışmalar artarak devam edecektir. 

Doğrudan petrol enerjisine bağımlı olan gelişmiş devletler açısından ikmal yollarının güvenliği ve petrol zengini devletlerdeki istikrar, birincil önceliği oluşturmaktadır. 

Kötümser tahminlere göre dünyadaki petrol rezervlerinin tükenmesine doğru gidilmekte (Çulhazabcı, 2005: 229) ve bu yüzden petrol savaşlarının 
çıkacağından söz edilmektedir. Zira hem gelişmiş, hem de gelişmekte olan ülkeler bakımından Ortadoğu’dan gelen hidrokarbonun kesilmesi büyük 
bir risk arz etmektedir. Dolayısıyla dünya ekonomilerinin istikrarı ve güven ortamının tesis edilmesi bakımından Ortadoğu petrol kaynaklarının kesintiye 
uğramadan dünya piyasalarına sunulmasının garanti edilmesi, ABD gibi diğer ülkelerin de üzerinde önemle durduğu konulardan birisidir. 

Bugün itibariyle dünya petrol üretiminin üçte birinin, kanıtlanmış dünya petrol rezervlerinin ise üçte ikisinin bulunduğu Ortadoğu gerçeğini göz önünde 
bulundurursak, bu endişenin boyutlarının anlaşılması daha da kolaylaşmaktadır. Yapılan en son araştırmalarda gelecek otuz yıllık süre zarfında petrol 
hammaddesine olan ihtiyacın artarak devam edeceğinin altı çizilmekte ve mevcut kaynakların bu talebi karşılamaktan çok uzak olduğu tespiti yapılmaktadır. 

Eğer yapılan tahminler gerçeği yansıtıyorsa bu konuda endişelenmenin yerindeliği daha kolay anlaşılmaktadır. Batılı devletlerin yanı sıra, siyasi 
ve ekonomik güç bakımından yükselişe geçen Çin Halk Cumhuriyeti’nin son zamanlardaki artan enerji talebi, hidrokarbona ilişkin yapılan bu tahminin 
gerçekleri yansıttığını göstermektedir (Kellner, 2006: 425-470) . 

Ortadoğu’daki mevcut petrol rezervleri ve kuyuları çok küçük bir alan içerisinde bulunmaktadır. Irak’ın güney bölgesi, İran, Suudi Arabistan, Kuveyt ve 
Bahreyn arasındaki çok dar bir koridorla sınırlı olan bu stratejik kaynağın dünya pazarlarına sunulması büyük oranda Hürmüz boğazı üzerinden gerçekleştirilmektedir. 

Bu denli stratejik bir kaynağın küçük bir alan içinde yer alması ve çok rahat kontrol edilebilen bir yerden dünya pazarına sunulması petrole ilişkin kaygıların artmasına yol açan nedenlerden bir diğeridir. 

Ortadoğu bölgesinde tesis edilecek istikrar ve güven veya kargaşa ve çatışma hali dolaylı olarak dünya piyasalarını da yakından etkileyecektir. Zira Körfez 
bölgesindeki Arap ülkeleri ile İran’ın hidrokarbonun piyasa fiyatının belirlenmesindeki ağırlığı bilinmektedir. Petrol üreticisi bu devletlerin üretim kapasitesini azaltma veya artırma kararları piyasadaki petrol fiyatlarını belirlemedeki etkin bir faktördür. Lakin bu faktörün tek belirleyici olmadığının altı çizilmelidir. 

Pertolün uluslararası ekonomideki konumunda asıl belirleyici olan, arzdaki gelişmelerle piyasadaki talep arasındaki ilişkinin varlığıdır. 

Bu çerçevede, dünyadaki büyük aktörler bu kadar hassas bir bölgede bu kadar stratejik bir kaynağın bulunması dolayısıyla hayata geçirmek zorunda oldukları 
bazı önleyici tedbirlere başvurmaktan çekinmemektedirler. Uluslararası güç odakları kendi güvenlikleri açsından hayati buldukları bazı tedbirlerin 
alınmasını ihmal etmemişlerdir. Petrol ikmal bölgelerinin çeşitlendirilmesi, mevcut petrol kuyularının üretim kapasitelerinin artırılması için yatırımların 
teşvik edilmesi ve petrol kaynakları bakımından zengin devletlerde kendilerine bağımlı yönetimlerin iktidara getirilmesine dikkat edilmesi gibi tedbirler 
bunlardan sadece bazılarını oluşturmaktadır. Petrolün rahat taşınması ve üretilmesi amacıyla Batı ülkelerinin kontrolünde güvenli bir coğrafyanın yaratılması hedefi bu güçlü aktörlerin ortaya koydukları dış politikalarında sürekli önemli bir yere sahip olmuştur (Müller, 2006: 163-176). İfade edilen dahilde, 
ABD’nin 2003 Irak müdahalesini de bu kapsam ve hedefler göz ardı edilmeden değerlendirmek daha sağlıklı analizlere ulaşılmasını sağlayacaktır. 

Bugün itibariyle, güç dengelerinin yeniden belirlendiği Ortadoğu’da kısa vadede geleceği öngörmek zor gözükmektedir. Bir taraftan fosil enerji kaynaklarının 
aşırı derecede ve kontrolsüz kullanılması küresel ısınmaya yol açmakta ve Dünya’nın geleceğini tehdit etmektedir. Diğer taraftan Dünya petrol üretiminin 
üçte birini oluşturan Ortadoğu bölgesinin savaşlarla ve bölgesel istikrarsızlıkla çalkalanması, geleceğe güvenle bakılmasını güçleştirmektedir. 

Petrolün temel enerji kaynağı olarak dünya ekonomilerinin vazgeçilmezi olmasından itibaren, petrol zengini Ortadoğu’da siyasi istikrar sürekli tehdit 
altında bulunmaktadır. Bu bakımdan, uluslararası güç odaklarının hakimiyet kurmak için yarıştığı stratejik öneme sahip bu bölgenin daha uzun süre 
tehditlerin ve istikrarsızlıkların beslendiği bir coğrafya olması kaçınılmaz gibi gözükmektedir (Ayoup, 2006: 39-47). 


 NÜKLEER TEHDİT VE YENİDEN İNŞA EDİLEN GÜÇ DENGESİ 


Soğuk Savaş döneminden 21. yüzyıla, barışçıl ya da askeri amaçla, kapsamlı ve etkili kullanıldığı takdirde nükleer kapasite, hemen her anlamda en temel 
“güç” kaynaklarından birisini teşkil etmekte, bu nedenle de birçok ülke “nükleer güç” sahibi olmak istemektedir (Kibaroğlu, 2013: 11). Hem dış müdahalelerin 
yaşandığı ve yaşanması riskinin yüksek olduğu, hem de bölge–içi dengelerin önem arz ettiği Ortadoğu’da da nükleer silah gibi caydırıcılığı yüksek 
bir güçle donanmak ulaşılmak istenen hedeflerdendir. Bu hedef, yeni riskleri beraberinde getirmektedir. Zira bölgenin girift ve kırılgan yapısı sebebiyle hassas dengeler üzerine kurulu güç dengelerinin herhangi bir devletin lehine bozulması çok ciddi karışıklık ve çatışmalara neden olabilecektir (Leday, 2007: 
93-106). Bu noktada, nükleer atıklar başta olmak üzere, ifade edilen tehdinin çevresel boyutu da göz ardı edilmemelidir (Kum, 2009: 209). 

Nükleer güç olgusunun paradoksal bir yapıya sahip olduğu görülmektedir. Bir yandan bu güç, stratejik avantaj sağlasa da; diğer yandan güç dengelerinin 
yeniden inşası noktasında riskleri de beraberinde getirmektedir. Bölge açısından, nükleer silaha sahip (bilinen) tek devlet olan İsrail bir taraftan nükleer 
silahların yayılmasını engelleyen anlaşmaya imza koymakta direnmekte, diğer taraftan nükleer silahların bölgede, özellikle İran ekseninde yayılmasının 
istikrar ve güvenlik açısından büyük bir tehdit oluşturduğu görüşünü dile getirmektedir. Fakat karşı/t perspektiften İsrail’in, bölgenin denge siyasetinde 
önemli bir aktör olması İran’ın nükleer silah üretme motivasyonunu canlı tutan bir diğer olguyu teşkil etmektedir (Topak, 2013). 

Uranyum zenginleştirme kapasitesi ve nükleer program sayesinde İran’ın nükleer silaha sahip olma konusunda çok büyük mesafeler katettiği ve ciddi 
potansiyel bir tehlike oluşturduğu iddia edilmektedir. İran’ın nükleer program geçmişi, Şah dönemine kadar uzanmaktadır. İslam devriminden sonra İran’ın 
nükleer programına son verdiği ve fakat Irak’la yapılan savaş sırasında nükleer programın önemi ve gerekliliği düşüncesinin ortaya çıkması ile sivil amaçlı 
nükleer araştırmalara yeniden başlandığı ileri sürülmektedir. İran’ın yürüttüğü nükleer programının nihai amacı konusunda iki farklı görüş mevcuttur. İlk 
görüş, İran’ın deklare ettiği gibi sivil amaçlı nükleer program yürüttüğü konusundaki açıklamasının gerçekleri yansıttığı ile ilgilidir. Karşıt görüşe göre ise İran’ın, Pakistan, Hindistan, İsrail ve Rusya gibi nükleer silahlara sahip ülkelerle çevrili olduğu için hem kendini savunmak hem de bölgesel bir güç olmak bakımından siyasi hedeflerle nükleer silah elde etmek istediği ileri sürülmektedir. Daha gerçekçi ve ihtimal dahilinde gözüken sava göre, İran herhangi bir seçenek üzerine vurgu yapmaksızın gerçekten nükleer kapasiteyle donanmak istemektedir. Zira birincisi, İran’ın bölgesel bir güç olduğu konusundaki iddiasının gerçek olabilmesinin temel şartlarından birisi nükleer silaha sahip olmaktır. İkincisi, nükleer silah teknolojisine sahip olmak, İran rejiminin baş düşman olarak ilan ettiği İsrail’e karşı güç kazanmasının ve Müslüman dünyada prestij sahibi olmasının da yine temel şartlarından birisidir. 

Fransa, İngiltere ve Almanya’nın askeri nükleer programından vazgeçmesi ve Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu’nun kontrolünü kabul etmesi karşılığında 
İran’la sivil nükleer alanda teknik bir işbirliği yapmayı, destekleyici ekonomik yardımlarda bulunmayı ve güvenliklerini garanti etmeyi bir paket halinde 
sunarak Tahran yönetimini ikna etmeye çalışmaları (Djalili, 2007: 32-43) ve Mayıs 2010’daki Nükleer Takas Anlaşması gibi girişimler söz konusu olsa da, 
İran–İsrail–ABD ekseninde karşılıklı güvensizliğin ortadan kalktığını söylemek mümkün görünmemektedir. Bu noktada şu soru karşımıza çıkmaktadır: Eğer 
İran bütün baskılara rağmen nükleer programın devamında ısrar ederse, ABD İran’ı müdahale edilmesi gereken yeni bir hedef olarak seçecek midir ve bu 
ihtimalin gerçeğe dönüşmesi ne gibi sonuçlar doğuracaktır? (Dinç, 2010: 2133) 

Böylesi bir müdahalenin ne şekilde gerçekleştirileceği de bir diğer tartışma konusudur. Nükleer araştırma mekanlarının havadan yapılan müdahalelerle 
veya komando indirmesiyle yok edilmesi seçeneğinin bu tür yerleşimlerin çok iyi korunması ve geniş bir coğrafi alana yayılmış olması gerçekleriyle beraber 
düşünüldüğünde çok da sonuca hizmet etmeyeceği bilinmektedir (Encel, 2007: 49-60). Öte yandan, İran’a karşı uygulanacak olan ekonomik yaptırımların 
petrol piyasaları üzerinde çok olumsuz etkilerde bulunacağı gerçeği İran’ı güçlü kılan bir etmen olmaktadır. Yönetiminin istikrarsızlaştırılmasıyla nükleer programın askıya alınması seçeneğine gelince, Molla yönetiminin hala ayakta durduğu göz önünde bulundurulursa bu seçeneğin çok gerçekçi olmadığı 
görülmektedir. Haziran 2013’de önceki dönem(ler)e kıyasla daha ılımlı bir isim olan Hasan Ruhani İran Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Her ne kadar Ruha-
ni’nin yapmış olduğu açıklamalar sonucunda İran’ın nükleer programına dair BM’ye kapılarını açabileceği düşünülse de, bu noktada Batı’nın kabul etmesi 
gereken “İran gerçeği” bulunmaya devam etmektedir (Berber, 2013). 

İsrail, nükleer silahla donanmanın kendi güvenliği ve hatta kendi varlığı açısından vazgeçilmez olduğu gerçeğinin altını çizmektedir. İran ekseni haricinde, kendi açısından nükleer silaha sahip olma girişimi, kendisini çevreleyen “ Düşman ” Arap devletlerinin saldırılarından korunmak için vazgeçilmez bir stratejik güç olarak değerlendirilmektedir. Dolayısıyla İsrail, Arap devletlerinin olası saldırılarına karşı kendini savunabilmesi ve güvenliğini garanti altına alabilmesi açısından nükleer silaha sahip olmanın çıkarları için vazgeçilmez olduğu konusuna vurgu yapmaktadır. 

İfade edilen hususlar ve yaşanan güç müdahalesi çerçevesinde Soğuk Savaş döneminde müşahede edildiği gibi 21. yüzyılda da özellikle Ortadoğu’da 
nükleer silahlara sahip olma yarışının bütün hızıyla devam edeceğini söylemek yanlış olmayacaktır. Mevcut güç dengelerinin tesis edilmesi ve düşman 
olarak telakki edilen İsrail’e karşı üstünlük kurmak bakımından İran başta olmak üzere bölgenin diğer aktörlerinin bu yarışa girmeleri kaçınılmaz görünmektedir. 
Bu ihtimalden ötürü de İsrail’in, haricinde ortaya çıkabilecek nükleer programlar konusundaki hassasiyetinin devam edeceğini söylemek mümkündür. Öyle ki, ABD ile birlikte, bu konuda en küçük bir riske bile yer vermeyeceklerinin altını her fırsatta çizmeleri (Hamel, 2007: 49-58) bu görüşü 
destekler mahiyettedir. 

 SONUÇ 

11 Eylül ve sonrası bağlamında zikredilen bütün belirsizliklere rağmen, Ortadoğu’da daha uzun yıllar karışıklığın, istikrarsızlığın devam edeceğini ve siyasi ortamın zorluklarla dolu olacağını eldeki veriler ışığında ileri sürebiliriz. Arap Baharı olarak adlandırılan süreç de bu savı destekler mahiyettedir. İfade edilen çerçevede, toplumda radikal İslamcı hareketlerinin etkisi devam etmektedir. Amerika ve Avrupa karşıtlığı her geçen gün yükselmekte, batılı değerlere karşı Ortadoğu halklarının bir bölümünün itirazları devam etmektedir. 

Bütün dünya için olduğu gibi Ortadoğu için de ivedi ve kesin değerlendirmeler ve gelecekle ilgili yapılmış olan öngörüler gerçekçi sonuçlarla uyuşmamaktadır. 
Özellikle girift bir siyasi ve toplumsal yapıya sahip olan Ortadoğu bölgesinde geleceği öngörmek gayet zordur. Dolayısıyla bu konuda yapılan her değerlendirmenin ve öngörünün ince elenip sık dokunması ve bölgedeki sosyal ve siyasi yapının derinlemesine tahlil edilmesi önemlidir. 

11 Eylül’ün akabinde Ortadoğu’ya ilişkin Batılı devletlerin ve özellikle ABD’nin hayata geçirdiği politikaların, karşı karşıya olunan problemlere ilişkin etkin 
çözümler sunduğu konusunda bazı tereddütler mevcuttur. Çözüm önerilerinin bölgede karşılaşılan sorunların özüyle tam olarak uyuşmaması ve onlara 
tam manası ile bir cevap verememiş olması terörizme karşı geliştirilen stratejinin yetersiz olduğunu kanıtlamaktadır. Bir problemin çözümü konusunda 
alınan tedbirlerin içeriği kadar problemin iyi incelenmesi ve analiz edilmesi de önemlidir. Ortadoğu bölgesinde terörizmle mücadele konusunda, kullanılan 
imkanların sorunların halledilmesinde etkili olmadığı ve yanlış bir strateji uygulandığı sonucuna bugüne kadar elde edilen yetersiz sonuçlardan ve uygulamadaki mevcut pratiklerden yola çıkarak ulaşmak mümkündür. 

Demokrasi, uzun bir öğrenme ve kültür birikiminin sonucunda ancak elde edilebilir. Ama Ortadoğu devletlerinin büyük bir kısmı hala geleneksel yapının 
etkisi altında bulunmaktadırlar. Bu yapıların büyük bir kısmında büyük değişimler ve dönüşümler yaşanmaktadır. Bu şartlar altında, Batı modelini olduğu gibi tesis etme denemesi büyük riskler taşımaktadır. Suudi Arabistan’la Mısır’ı, Almanya ve İngiltere ile bir tutmak ve onların siyasi ve ekonomik modelini tarihsel gerçeklerden ve toplumsal yapıdan bağımsız düşünerek empoze etmek, daha başlangıçtan itibaren yenilgiyi kabullenmekle eş anlamlıdır. Batılı anlamda demokrasi, yani hükümeti oluşturacak kabinenin seçim yoluyla 
ve özgürce oluşturulması ve serbestçe kendini ifade etmenin mümkün olduğu sistemlerin bir devlette uygulanma şansının olabilmesi ve kökleşmesi için eş 
zamanlı olarak sosyal ve kültürel yapılara dayanması ve onlardan güç alması gerekmektedir (Snegur, 2005: 113-123). 

Arap Baharı süreci ile birlikte –tartışmaya açık olsa da– gün geçtikçe, Ortadoğu devletlerinde kendi iç dinamiklerinden beslenen gerçek sivil ve demokratik 
güçler ortaya çıkmaya başlamıştır. Mevcut sistemin günün gerektirdiği ihtiyaçlara cevap vermemesinden dolayı söz konusu bu devletlerde sivil inisiyatiften doğan yeni oluşumlar belirmektedir. Ortadoğu’da demokrasi kültürünün ve siyasi yapılanmasının yerleşmesi ve kalıcı olabilmesinin gerekliliklerinden birisi de bu tür inisiyatiflerden güç alınması ve yönetimlerin “gerçek manada” sivil halka dayanmasıdır. Demokratikleşme ve serbest piyasa ekonomisinin yerleştirilmesi konusunda tepeden inmeci ve zora dayalı bir şekilde kaydedilen ilerlemeler ancak kısa ömürlü olabilirler. 

ABD’nin Irak’a müdahalesi ve Saddam rejiminin devrilmesinden sonra Irak’ta yapılan seçimler ve neticesinde ortaya çıkan sivil yönetim gelecekle ilgili bazı 
küçük umutların belirmesine neden olmuştu (Mathonnière, 2007: 59-67) ancak yukarıda da belirtildiği gibi sadece dış dinamiklere dayalı ve sivil güce dayanma yan bir demokratikleşme hareketinin kalıcı olabilmesi ve uzun süreli olması zor gözükmektedir. Şurası bir gerçektir ki, refaha kavuşmuş, barışçıl ve istikrarlı bir Ortadoğu’ya ulaşmak için daha uzun ve sancılı yolların kat edilmesi gerekmektedir. 

Nükleer tehdit konusuna gelince, hassas dengeler üzerine kurulu güç ilişkilerinin 
İran lehine kayması Ortadoğu’yu istikrarsızlığa ve kaosa sürükleyebilecektir. Ortadoğu denkleminde, Soğuk Savaş dönemine kıyasla nükleer silahın 
caydırıcı bir güç olması dışında kullanılması riski belirmektedir. Demokratik rejimlere özgü, alınan kararların sorumluluğunu taşıyabilen ve hesabını verebilen yönetimlerin hüküm sürdüğü devletlerde nükleer güce başvurmak gibi kritik bir kararın alınması uzak bir ihtimal olarak kalmaktadır. Lakin Ortadoğu 
bölgesinde demokratik rejimlerin seyrekliği gerçeği göz önünde bulundurulursa nükleer silahların yarattığı tehlikenin boyutları daha iyi anlaşılabilir. 

Uluslararası nükleer silahların sınırlandırılması sözleşmesine bağlı kalınarak, bu çapta öneme sahip bir konunun bazı uluslararası manevralarla sürüncemede 
bırakılması dünya istikrarı üzerinde çok ciddi tehditler oluşturmaktadır. İşte bu gerçekler göz önünde bulundurularak, nükleer silahların terörist grupların eline geçmesi riskinin minimize edilmesi ve nükleer silahların yayılmasının engellenme si konusunda uluslararası ortak bir tavrın geliştirilmesi hayati öneme sahiptir (Delpech, 2007: 181-189). 

Bütün bu değerlendirmeler ışığında, 11 Eylül sonrası dönemde yaşananlar ve Arap baharı süreci de dikkate alınarak Ortadoğu bölgesinin orta vadede 
karışıklığın ve istikrarsızlığın hüküm sürdüğü bir coğrafya olacağını söylemek yanlış olmayacaktır. 

KAYNAKÇA 

ALTUNTAŞ, Ekin Oyan. (2009), Terörizme Karşı Savaş Stratejisi, Hegemonyası Zayıflayan ABD’nin Yeni Mekân Düzenleme Aracı, İmge Kitabevi, Ankara. 

AYOUP, Antoine. (2006), “Sécurité des Approvisionnements Pétroliers: Quelles Perspectives?”, in Revue Politique et Parlementaire (Pétrole: Entre Guerre et 
Coopération), No: 1039, Avril–Juin, s. 39–47. 

BACEVİCH, Andrew. (2006), “La Véritable Quatrième Guerre Mondiale”, in Politique Américaine, Choiseul, No: 4 Printemps, s. 65–81. 
BAUCHARD, Denis. (2007), “Un Moyen–Orient En Recomposition”, in Politique étrangère, Ifri, No: 2, s. 397–410. 
BELTRAN, Alain. (2007), “Du Charbon au Pétrole”, in Questions Internationales (La bataille de l’énergie), No: 24, Mars–Avril, s. 8–19. 

BERBER, Seçkin. (2013), “İran Halkının İhtiyatlı ve İyimser Tercihi: Dr. Hasan Ruhani”, 
http://www.bilgesam.org/incele/203/-iran-halkinin-ihtiyatli-ve-iyimser-tercihi-dr-hasan-ruhani/#.U4zjn3J_sqM, (Erişim Tarihi: 05.04.2014) 

BRUTON, John. (2006-2007), “La Relation Euro–Américaine en Transition”, in Politique Américaine, Hiver, No: 6, s. 15–24. 

BURKE, Jason. (2004), El Kaide Terörün Gölgesi, (çev. Ebru Kılınç), Everest Yayınları, İstanbul. 

ÇULHAZABCI, Filiz. (2005), “Sömürge Tipi ‘Demokrasi’ ve Genişletilmiş Ortadoğu Projesi”, Mülkiye, Cilt: XXIX, Sayı: 246, s. 227–248. 

DAĞCI, Kenan. (2006), “AB ve ABD’nin Ortadoğu Stratejileri ve Büyük Ortadoğu Projesi”, Büyük Ortadoğu Projesi, Yeni Oluşumlar ve Değişen Dengeler, (ed. A. 
Sandıklı ve K. Dağcı), Tasam Yayınları, İstanbul, s. 175-188. 

DEDEOĞLU, Beril. (2006), “NATO, Terör Odaklı Stratejiler”, Avrupa Birliği’nde Değişen Dinamikler, Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı & TOBB Ekonomi ve 
Teknoloji Üniversitesi, Ortak Çalıştay Raporu, s. 23–28. 

DELPECH, Thérèse. (2007), “L’arme Nucléaire au XXIe Siècle”, in Politique étrangère, No: 1, Ifri, Armand Colin, s. 181–189. 

DİNÇ, Artum. (2010), “İran’a Olası Bir ABD ve İsrail Saldırısı ve Sonuçları”, 21. Yüzyıl, Haziran Sayı: 18, s. 21–33. 

DJALİLİ, Mohammad–Reza. (2007), “L’Iran sur la Scène Internationale”, in Questions Internationales, No: 25, Mai–Juin, s. 32–43. 

DYSON, William E. (2010), Terrorism, An Investigator’s Handbook, 3. ed., LexisNexis, NJ. 

ENCEL, Frédéric. (2007), “Des Frappes sur l’Iran ?”, in Politique Internationale, No: 116, été, s. 49–60. 

ERSOY, Hamit. (2002), “Ulusal Çıkar Aracı Olarak Uluslararası Politikada Terörizm”, Polis Bilimleri Dergisi Cilt. 4 (3–4), s. 15–26. 

FİLİU, Jean–Pierre. (2007), “Al–Qaida: La Bataille du Jihadistan”, in Politique Internationale, été, No: 116, s. 65–80. 

GÜNAL, Altuğ. (2004), “Büyük Ortadoğu Projesi ve Türkiye”, Ege Academic Review, Vol: 4, Issue: 1, s. 156–164. 

HAMEL, Tewfik. (2007), “Le Programme Nucléaire Iranien, Une équation Aux Multiples Inconnues”, in Défense Nationale et Sécurité Collective, No: 7, Juillet, s. 49–58. 

HASSAN–Yari, Houshang. (2010), “Politique étrangère des Etats–Unis: Barack Obama et le Moyen–Orient”, in Géostratégique (Où va l’Amérique de Barack Obama), No: 
29, 4 Trimestre, s. 157–169. 

KELLNER, Thierry. (2006), “La Politique Pétrolière de la République Populaire de Chine: Stratégies et Conséquences Internationales”, in Revue Française de Géopolitique 
Outre–Terre (Puissance Chine?), érès éditions, No: 15, s. 425–470. 

KİBAROĞLU, Mustafa. (2013), “Enerji mi? Silah mı? Nükleerin İki Yüzü”, Ortadoğu Analiz, Cilt. 5, Sayı: 58, s. 10–22. 

KUM, Hakan. (2009), “Yenilenebilir Enerji Kaynakları: Dünya Piyasalarındaki Son Gelişmeler ve Politikalar”, Erciyes Üniversitesi İİBF Dergisi, Sayı: 33, s. 207-223. 

L’HUİLLİER, Hervé. (2007), “Les Chinois à la Conquête des Hydrocarbures de la Planète. Esquisse d’une Approche Intégrée”, in La Revue Internationale et Stratégique, No: 
65, Printemps, s. 37–49. 

LEDAY, William. (2007), “Equilibres Militaires et Stratégiques au Moyen–Orient”, in Hérodote (Proche–Orient, Géopolitique de la Crise), No: 124, 1er trimestre, s. 93– 
106. 

LİND, Michael. (2007), “Le Monde Après Bush”, in Le Débat Histoire, Politique, Société, Gallimard, No: 143, Janvier–Février, s. 105–112. 

LOROT, Pascal. (2007), “Géopolitique des Hydrocarbures”, in Questions Internationales (La bataille de l’énergie), No: 24, Mars–Avril, s. 35–44. 

MATHONNİÈRE, Julien. (2007), “Ne Condamnons Pas Trop Vite la Guerre en Irak”, in Défense Nationale et Sécurité Collective, No: 7, Juillet, s. 59–67. 

MİTCHELL, John V. (2006), “L’autre Face de la Dépendance énergétique”, in Politique étrangère (Dossier: Le Moyen–Orient de l’énergie: Nouveaux Défis, Nouvelles 
Options), No: 2, Avril–Juin, s. 255–269. 

MURPHY, John M. (2003), “Our Mission and Our Moment: George W. Bush and September 11th”, Rhetoric & Public Affairs, Volume: 6, Number: 4, Winter, s. 
607–632. 

MÜLLER, Friedemann. (2006), “Le Nouveau Grand Jeu”, in Revue Française de 
Géopolitique Outre–Terre (Asie Antérieure Guerre à l’Iran?), No: 16, érès éditions, s. 163–176. 

NAVON, Emmanuel. (2007), “Israel a-t-il un Projet Géopolitique?”, in Hérodote (Proche– Orient, Géopolitique de la Crise), No: 124, 1er Trimestre, s. 69–78. 

PFİFFNER, James. (2006), “Les Décisions de Guerre de George W. Bush: l’Afganistan et l’Irak”, in Politique Américaine, No: 5, Eté–Automne, 35–52. 
SNEGUR, Julia. (2005), “Le Grand Moyen–Orient des Russes”, in Revue Française de Géopolitique, Outre–Terre (Arabies Malheureuses–I), No: 13, érès éditions, s. 113– 
123. 

TANGÖR, Burak ve Sayın, Sevinç. (2012), “Avrupa Birliği’nin Terörizmle Mücadele Stratejisi: Yeni Bir Bütünleşme Alanı mı?”, Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, 
Cilt: 11, No: 1, s. 85–118. 

TOPAK, Tayfun. (2013), “Uluslararası Sistemde Nükleer Güç Dengesi: İran’ın Nükleer Programı ve Son Dönem Türk Dış Politikası Bağlamında Türkiye’nin Rolü”, The 
Journal of Academic Social Science Studies, Vol: 6, Issue: 5, s. 693–717. 

YURTSEVER, Hasan. (2004), İsrail ve Büyük Ortadoğu Projesi, Böl–Parçala–Yönet, Düşünce Yayınları, İstanbul. 


...