11 Eylül Sonrası Türk Dış Politikasında Vizyon Arayışları ve “ Dört Tarz-ı Siyaset ” BÖLÜM 2
Dolayısıyla, Orta Asya cumhuriyetleriyle ilişkilerden beklenen büyük umutlar, ilk liderler zirvesinde yaşanan başarısızlığın ardından mecburen gözden geçirilmiş ve Türkiye’de yöneticiler Orta Asya liderlerinin Türkiye ile ilişkilerini geliştirme arzularına rağmen Rusya ile ilişkilerini bozmayı istemediklerini ve kendilerine destek sağlayabilecek diğer devletlerle de ilişkilerini geliştirmeyi arzuladıklarını ancak bu zirveden sonra anlamışlardır.26
Bu şartlarda, Türkiye’nin yeni bağımsızlıklarını kazanan Kafkasya ve Orta Asya cumhuriyetlerinin ekonomik ve siyasi yeniden yapılanmaları için önerdiği
“Türk(iye) Modeli” fazla yüzeysel kalmış ve neticede Orta Asya devletleri “Türk modeli”ni benimsememişlerdir.27
Türkiye’nin ilk dönemde bölgeye dönük politikasında “başarısız” olmasının ya da istenilen sonuçları elde edememesinin en önemli nedenleri olarak şu hususlar karşımıza çıkmaktadır:
1. Türk dış politikasının doğal ilgi alanı içine giren bu bölgeye dönük olarak, Ankara’nın SSCB’nin dağılmasına ramak kaldığı dönemlerde bile neredeyse
hiçbir hazırlığının olmaması, diğer bir ifadeyle “ilgi sorunu”28;
2. Bölgeye dönük politikalarda kurumlar arası mutabakat ve işleyişin yeterince sağlanamaması, ortaya çıkan kopukluk, diğer bir ifadeyle “koordinasyon
sorunu”;
3. Osmanlı ve Milli Mücadele’nin ilk yılları sonrası bölgeye dönük ilginin kesilmesi ile birlikte ortaya çıkan bölge konusundaki cehalet, diğer bir
ifadeyle “bilgi sorunu”;
4. Türkiye’nin kendi politikasından ziyade başkalarının politikasını yürüten bir görüntü sunması ve bu bağlamda bölge güçleriyle (Rusya, Çin ve İran gibi) gereksiz ve anlamsız bir güç mücadelesine girerek, sınırlı kaynaklarını ve enerjisini tüketmesi, diğer bir ifadeyle “milli politikasızlık sorunu”;
5. Bölgeye dönük politikaları birlikte yürüttüğü Batı, özellikle de ABD tarafından bir süre sonra bölgede yalnız bırakılması ve bunun sonucunda bölgedeki
saygınlığını, prestijini yitirmesi, diğer bir ifadeyle “satılmışlık ve imaj sorunu”;
6. Özal’ın vizyonunu anlamaktan yoksun, Türk dünyası ve Türklük düşüncesinden fersah fersah uzak bir yapının varlığı ve süreci engellemeleri,
diğer bir ifadeyle “zihniyet ve milli kadrolar sorunu”;
7. Özellikle ilk beş yıl içinde bölgede karşılaşılan sorunlar ve yaşanılan hayal kırıklıkları karşısında verilen tepkilerin meydana getirdiği bir takım istenilmeyen
sonuçlar, diğer bir ifadeyle “deneyimsizlik sorunu”;
8. Türkiye’nin bölgede arzuladığı rolü oynayacak ekonomik güç ve siyasi tecrübe konusunda yaşadığı sıkıntılar, diğer bir ifadeyle “parasızlık ve siyasi irade sorunu.”
2. Türk Dünyası Birliği Sürecinde İkinci Dönem ve Türkiye’nin Yeni Stratejisi
2007’den geriye dönüp baktığımızda Türkiye’nin SSCB sonrası Orta Asya politikasını yürütürken dikkatli hesap ve planlama yapmamak ve aceleci davranmaktan kaynaklanan hatalar yaptığını söylemek mümkündür. Diğer taraftan Türkiye, bölgeyle doğrudan ilgilenmeye başladığı 1989 tarihinden ve özellikle bölge ülkelerinin bağımsızlıklarını tanıdığı 1991’den itibaren daha önce hiç bir etkisinin bulunmadığı bu alanda kendisine önemli bir yer edindiği de artık
kabul edilmesi gereken bir gerçektir. Türkiye’nin dünya politikasında kendisine biçtiği rol ve Türk cumhuriyetleriyle paylaştığı ortak tarihi, kültürel, dilsel ve dinsel özellikler nedeniyle, başlangıçta bölgede nüfuz sahibi olmayı hedefleyen diğer devletlere nazaran sahip olduğu avantajlı konum halen varlığını devam ettirmektedir. On altı yılın sonunda gelinen aşamada elde edilen deneyim ve kazanımlar da dikkate alındığında, Türk dünyasının Ankara’nın son dönem dış politikasında yeniden yapılanma ve denge arayışları açısından önemli bir açılım ve işbirliği alanı olarak mevcudiyetini koruduğu görülmektedir.
Ayrıca, “enerji odaklı” yeni bir işbirliği sürecini de uygulamaya koyan Türkiye’nin bölge üzerindeki çıkarlarını daha da netleştirdiği ve AB’nin enerji güvenliği bağlamında yaşadığı sıkıntılara yönelik olarak Rusya’ya karşı önemli bir alternatif oluşturmaya çalıştığı da dikkatlerden kaçmamaktadır. Dolayısıyla enerji boyutunda yaşanan son gelişmeler, Rusya ve Türkiye arasındaki tarihi rekabete güçlü bir jeopolitik ve ekonomik unsur katmaya başlamıştır.
Bazı açılardan 19. yüzyılın “Büyük Oyun”u bu yeni jeopolitik bağlamda yakın bölgemizde yeniden oynanmaya başlamış, siyasi nüfuzun göstergeleri olarak
yeni oyunda doğalgaz ve petrol boru hatlarının yanı sıra, demiryolu ve karayolu projeleri de bir bir hayata geçirilmeye başlanmıştır.
Türk dünyasının, Türk dış politikasının geleceği açısından iki önemli sacayağın dan birini oluşturduğu düşünülürse, Türkiye’nin orta ve uzun vadede izlemesi gereken strateji ana başlıklar halinde şu şekilde sıralanabilir:
1. İlişkilerde gelecek adına hedef “Türk Dünyası Birliği” olmalıdır.
2. Bu kapsamda aşamalı bütünleşme süreçlerine başvurulabilir. İlk adım, “Türk Dünyası Aksakallar Meclisi”nin kurulması şeklinde olabilir;
3. Bu birliğin içinde Gürcistan ve Tacikistan’ın da yer alması sağlanmalıdır. Diaspora’nın etkisinden uzak bir Ermenistan zaten süreç içinde bu
birliğin içinde bir şekilde yer alacaktır;
4. İzlenecek strateji, önce ikili ilişkilerin güçlendirilmesi ve ardından da bunların tek bir çatı altında toplanması şeklinde olmalıdır (örneğin, Türkiye-
Özbekistan, Türkiye-Türkmenistan, Türkmenistan-Kazakistan vb. ikili işbirliklerinin ardından, bunların çoklu işbirliğine çevrilmesi gibi);
5. Ortadoğu sonrası keskin bir rekabet ve çatışma alanı olması beklenen bu bölgede, bölge devletlerinin Türk dünyası istihbarat ve diğer güvenlik
teşkilatları arasında farklı, yeni bir süreç başlatılmalıdır. Hedef “Türk Dünyası Atlantizmi”29 olmalıdır;
6. Tüm bunların olabilmesi için, Türkiye’nin sağlam bir siyasi yapı, güçlü bir ekonomi ve silahlı kuvvetlere sahip olması ve bölgede güçlü bir finans
altyapısının oluşturulması gerekmektedir;
7. Türk Dünyası Eğitim Birliği’nin sağlanması ve bu kapsamda acilen Türk Dünyası Akademi Birliği;
8. Türk Dünyası Sivil Toplum Örgütleri (STÖ) arasında her türlü işbirliğinin önü açılmalıdır;
9. Türk Dünyası Yayın Birliği oluşturulmalıdır;
10. Türk dünyasına yönelik daha etkili yazılı ve görsel medya faaliyetlerinin başlatılması, Türk Dünyası BBC’si vb. türden yayın faaliyetlerine geçilmeli,
mevcutların gözden geçirilmesi gerekmektedir;
11. Türkiye’nin bu ülkeleri her halükarda uluslararası planda desteklemesi gerekmektedir. Bu kapsamda, Türkiye’nin bundan sonraki süreçte öncelikle
kardeş Özbekistan devletine uluslararası platformlarda vereceği destek (daha önce yapılan hataların telafisi ve tekrarının önlenmesi açısından) daha bir önem arz etmektedir.
Görüldüğü üzere Türkiye, Türk dünyasına yönelik olarak ikinci dönemde daha milli ve bağımsız bir politika yürütmeye başlamış olup, bölgede yaşanılan son gelişmeler ve Türk dünyasının karşı karşıya kaldığı mevcut ve olası tehditler, Türk Birliği’ni kaçınılmaz bir hale getirmiştir. Bu kapsamda, öncelikle Kafkasya, ardından Orta Asya ülkeleri ile aşamalı olarak gerçekleştirilecek güçlü bir işbirliği Türkiye’yi ve bölgeyi çok farklı noktalara taşıyacaktır.
Bu kapsamda söz konusu “Yeni Proje”nin, Türkiye’yi uluslararası alanda daha güçlü bir konuma sokma, Türk dış politikasına daha fazla bir açılım, ivme ve
hareket alanı sağlama, Batıyla olan bütünleşme sürecini hızlandırma, bölgesel istikrar ve güvenliğe büyük katkı sağlama potansiyeli taşıması açılarından
büyük bir önem arz ettiği görülmektedir. Son dönemde bölgeye dönük ilgiyi bir de bu açıdan okumakta büyük bir fayda mülahaza edilmektedir.
C. Eski Osmanlı Coğrafyası Ağırlıklı İslam Dünyası Projesi
Türkiye Barolar Birliği Başkanı Özdemir Özok, Türkiye’yi Osmanlı’nın devamı olarak tanımlamasıyla birlikte30 Osmanlı ve İslam coğrafyası bir kez daha
gündeme geldi. Özok’a verilen tepkiler, Osmanlı’nın ne kadar büyük bir devlet olduğunu ve Türkiye’nin özüne dönmesinin beraberinde ne tür sonuçlar getireceğini ortaya koyması itibarıyla oldukça dikkat çekiciydi. Bu tepkiler, hazımsızlığın ve tarihiyle barışık olmamanın “doğal bir sonucu” olsa gerek.
Türkiye stratejik derinliklerine, tarihi kodlarına dönüyor. İmparatorluk geçmişimiz artık en önemli temel dayanak noktalarımızdan birini oluşturuyor.
Bir Çin atasözünde de belirtildiği gibi, Türkiye “düştüğü yerden ayağa kalkıyor.” Bu kapsamda 11 Eylül sonrası içinde bulunduğumuz uluslararası konjonktür, Türkiye’yi çok farklı bir sürece doğru sürüklüyor ve böylesi bir ortamda Türkiye ’nin önündeki değerlendirilmesi gereken seçeneklerden birini de eski Osmanlı coğrafyası oluşturuyor.
Osmanlı coğrafyasının ilk doğal yayılma istikametinin Batı ve bu anlamda öncelikle Balkanlar olduğu bilinmekle beraber, bu çalışmada daha ziyade eski Osmanlı coğrafyası ve Yeni Osmanlılık tartışmaları bağlamında Ortadoğu ön plana çıkmaktadır. Balkanlar’daki mevcut durum ve Türkiye’nin bir anlamda Balkanlar’dan dışlanmışlığı, buna karşılık, Ortadoğu’daki mevcut gelişmeler karşısında Türkiye’nin bölgede artan rolü, önümüzdeki dönemde Türkiye’nin öncelikli stratejik destek ve etki alanı bağlamında bu bölge ile olan ilişkilerin daha bir önem kazanacağını bizlere gösteriyor. Her ne kadar, siyasi anlamda Ortadoğu merkezli bir İslam dünyasından şimdilik bahsetmek oldukça zor olsa da, diğer taraftan bu dünyadaki Birlik arayışları da yadsınamaz.
Coğrafi, demografik, yeraltı ve yer üstü bağlamındaki zenginlikleri ve diğer potansiyelleriyle birlikte, mevcut gelişmeler bu dünyayı bir birliğe zorlamakta dır. Bu kapsamda Türkiye, Türk dünyasında olduğu gibi, Ortadoğu merkezli İslam dünyasında da motor güç olmaya en yakın ülke olarak görülmekte
ve bu şekilde bir yaklaşım ortaya konulmaktadır.
Diğer taraftan, Türkiye’nin yakın dönemde Irak merkezli gelişmeler çerçevesinde ortaya koyacağı performans, gerek Ankara gerekse de diğer İslam ülkeleri (özellikle de bölge ülkeleri) açısından önemli bir test alanı olacaktır.
Bu bağlamda Türkiye’nin öncelikle Pakistan, İran, Suriye, Mısır ve Suudi
Arabistan’la başlattığı süreci devam ettirmesi büyük bir önem arz etmektedir.
İslam dünyasında birlik sürecini hızlandırmak ve bunu sağlam, sağlıklı bir zeminde gerçekleştirebilmek için şöyle bir strateji izlenebilir:
1. Türkiye ve İslam dünyası arasındaki ilişkilerde karşılıklı algılama ve imajlardaki kirliliği temizleme yolunda çalışmalara hız verilerek devam edilmesi;
2. Bugüne kadar ortaya konulan ortak duruşun korunması ve güçlendirilerek devam ettirilmesi;
3. İlişkilerde özel kanalların açılması;
4. Güvenlik bağlamındaki ilişkilere daha fazla ağırlık verilmeye başlanılması ve bu kapsamda İslam Barış Gücü’nden başlayarak, İslam dünyasının
kendi güvenlik örgütünü kurma yönünde adımlar atmaya başlaması;
5. Uluslararası platformlarda birbirlerine destek vermeleri;
6. Kendi finans merkezlerini oluşturmaları ve Ortak Pazar kurmaları;
7. Siyasi anlamda işbirliğini daha da kuvvetlendirecek adımların atılması ve bu kapsamda Arap Birliği, İKÖ birbirinden ayrı görünen yapıların tek
çatı altında birleştirilmesi ve bir sinerji yaratılması;
8. İlişkilerin sürekliliği açısından ortak üst kimliğin belirlenmesi;
9. Türkiye’nin İslam ülkeleriyle geliştireceği bu projede “halka sistemi”ni uygulaması gerekmektedir.
Hiç kuşkusuz, Türk dış politikasının geleceği açısından Irak tam bir test alanı oluşturmaktadır. Bunun için de Irak bağlamında ortaya konulacak olan
tavır, Türkiye’nin bölge ve küresel çapta geleceğini etkileme potansiyeli taşımaktadır.
Bunun için de, Türkiye’nin Irak’ta yeni bir politika geliştirmesi ve başarılı olması büyük bir önem arz etmektedir. Böylesi bir durumda Türkiye açısından “sert güç” ve “yumuşak güç” unsurlarının birlikte kullanılmasını ifade eden “akıllı güç” kullanma yöntemine başvurulması, bundan sonraki süreçte izleyeceği politikasının temel anlayışını, çıkış noktasını oluşturmalıdır.
Türkiye’yi sadece “tehdit odaklı” bir takım çalışmalarla bölgede bir oldubittiye razı etmek ne kadar kabul edilemez ise, “dolmuşa bindirip” bir maceraya
sürüklemek de doğru değildir. Türkiye’nin izleyeceği bölge politikası başka yerlerde değil; tarihi, coğrafi, bölgesel kodlarında aranmalıdır.
Türkiye’nin imparatorluk geçmişi ve deneyimi, eğer istenilirse, bugünün ve yarının çözüm yollarını da içinde barındırmaktadır.
Bu noktada, bölgedeki mevcut gelişmelere bağlı olarak “Türkiye’nin yeni Irak politikası” için, her şeyden önce:
1. Irak ve daha genelde Ortadoğu politikasını tekrardan gözden geçirmesi ve buna bağlı olarak, “zihniyet, yaklaşım, milli bir bakış ve duruşu esas
alan” yeni bir yapılanmaya gitmesi;
2. Yeni Irak politikasında tüm grupları kapsayan bir politika izlemekle birlikte, daha özelde yeni müttefikler oluşturma yoluna gitmesi ve burada da
özellikle uzlaşmaz tavır takınan ve azınlıkta kalan Kürt liderlerine karşın, uzlaşıyı ve Türkiye ile birlikte hareket etmeyi savunan Kürt aşiretlerle yeni bir
birliktelik sürecini başlatması;
3. Bu kapsamda Kürt politikasını yeniden gözden geçirmesi ve Türk-Kürt çatışması temelli senaryoları devre dışı bırakacak, oyunu bozacak yeni
bir süreci başlatması;
4. Irak bağlamında “iyi, kötü ve mevcut” durum senaryoları çerçevesinde her türlü olasılığı esas alan kısa, orta ve uzun vadeli proje çalışmaların
gerçekleştirilmesi, bu konuda her türlü projeye “kapılar”ın açık tutulması;
5. Bu çerçevede, “en kötü durum senaryosu” olarak kabul edilen olası bir Kürt devletinin kurulması durumunda, bu tehdidi bir fırsata dönüştürme
yoluna gidilmesi ve hatta bu noktada bu olası Kürt devleti ile her türlü entegrasyonu içeren uzun vadeli bir projenin oluşturulması. Bu kapsamda
Türkiye’nin bölgeyi ve bölge halklarını kapsayıcı, kucaklayıcı bir dizi yapılanma, anlayış ve uygulamaları yeni devlet politikası olarak ortaya koyması;
6. Türkmen ve Kürt nüfus ağırlıklı bir “Kuzey Irak Federasyonu” olasılığını göz önünde bulundurması ve hesapların buna göre yapılması;
7. Irak’ta farklı senaryolar çerçevesinde, Kürt politikasının istenen sonuçları vermesi için (ya da aksi sonuçlar çıkması olasılığına karşı) Türkiye’nin
“Türkmen Federe Devleti” için somut çalışmalara şimdiden başlaması ve bu kapsamda adımlar atması. Örneğin, bir taraftan Türkmen silahlı güçlerini
(Yeni akıncı Güçleri gibi) oluşturma yoluna giderken, diğer taraftan da Türkmen Federe Devleti’nin tanınması ve desteklenmesi yolunda başta bölge
devletlerinin olmak üzere, uluslararası destek alma yoluna gidilmesi ve bunla ilgili meşru zeminin oluşturulması;
8. Bu aşamada Türkmen politikasının tekrar gözden geçirilmesi ve Irak Türkmenlerinin birliğini sağlayıcı ve Türkiye’nin olumsuz imajını düzeltici her
türlü adımın atılarak, Irak Türkmenlerinin bir kısmında oluşmaya başlayan güven sorunun telafi edilmesi;
9. Bölgede Arapça, Kürtçe ve Türkmence olarak her türlü yayın faaliyetlerine başlaması, var olanları (Türkmeneli TV gibi) içerik ve dil açısından yeni
politikaya göre yeniden revize etmesi;
10. Irak bağlamında, değişik mezheplerden ve etnik gruplardan müteşekkil parti ya da partilerin kurulmasını sağlaması, bunlara her türlü desteğin verilmesi;
11. Irak’ta, Irak Türkmenleri’nden ve Türkiye’ye yakın kürtlerden müteşekkil Sivil Toplum Örgütleri (STÖ)’nin kuruluşunun teşvik edilmesi ve hatta
bir stratejik araştırmalar merkezinin kurulması ve bunlara her türlü desteğin verilmesi;
12. Bölgesel inisiyatifin korunması ve ortak duruşun güçlendirilmesi bağlamında bölge devletleriyle daha sıkı bir sürecin başlatılması;
13. Türkiye’nin çıkarlarına ve bekasına zarar verecek her türlü niyet ve girişimler karşısında askeri müdahale, savaş dâhil her türlü yönteme başvurulacağı
ve bu tür girişimlerin bir savaş nedeni (casus belli) kabul edileceğinin ortaya konulması;
14. Ve bu noktada, başta ABD ve NATO üyesi bir takım müttefiklerimiz olmak üzere, ilgili devletlerle bölgedeki ilişkilerimizin tekrardan rasyonel olarak
tanımlanması, bir temele oturtulması artık kaçınılmaz bir hale gelmiştir.
D. “Yeni Batı Politikası”
“Ucu açık müzakere süreci” ile Türkiye-Avrupa Birliği (AB) Tam Üyelik Müzakere süreci olarak devam eden Batı-Avrupa boyutundaki ilişkiler, bir anlamda
Türkiye açısından artık eski anlam ve önemini yitirmeye başlamış durumdadır.
Gerek AB üyesi ülkelerin, özellikle de Fransa ve Almanya’nın takındığı tavır (Türkiye’yi bir Asya ülkesi olarak kabul etmeleri ve ilişkileri “birlik” yerine
“ortaklık” şeklinde Türkiye’ye kabul ettirmek istemeleri gibi), gerekse de Birlik sürecinin geleceğine dair bir takım güçlü endişeler, Türkiye açısından AB
seçeneğini “olmazsa olmaz” durumundan çıkarmıştır. Artık AB süreci, Türkiye açısından bir amaç değil, bir araç olarak değerlendirilmektedir. Bu noktada
AB süreci, Türkiye’nin özelikle Türk-İslam dünyası nezdinde daha güçlü bir dış politika duruşu, iktisadi, siyasi ve hukuki temelde reform süreci için bir
anlam ifade etmektedir.
Yüksek derecede tehdit algılamasına ve buna uygun karşılık bulma ihtiyacına paralel olarak, Türkiye global politikada önemli bir aktör olarak
kendi adına konuşmaya başlamıştır ki; bu da geçmişteki daha alçakgönüllü kendini algılama biçiminden uzaklaşması anlamına gelmektedir. Türkiye’nin
bu dönemdeki politika değişikliğinin diğer nedenlerine gelince:
Birincisi, Türkiye’nin Kuzey Irak’ta doğan otorite boşluğunun kendi güvenliğini etkilemesi;
İkincisi, Türkiye’nin İsrail’in “dostu” olması ve bölgede Batı eksenli politikalarda işlevler üstlenmesi;
Üçüncüsü, Türkiye’nin bu dönemde içine düştüğü yalnızlıktı.31
Türkiye’nin stratejik öncüllerinin Orta Doğu ve Orta Asya’ya kayması, Türkiye ile Avrupa’nın güvenlik çıkarlarını birbirinden ayırmıştır. Ian
O. Lesser bunu Türkiye’nin Avrupa’yla bütünleştirmesini zorlaştıran bir unsur olarak görür: “Avrupa savunma kimliğini oluştururken Türkiye’yi stratejik ve
siyasal bir bağımlılık olarak görebilir: stratejik bir bağımlılık olarak görmesi, Türkiye’nin karmaşık ve acil güvenlik endişelerinin bulunmasından; siyasi bir
bağımlılık olarak görmesi, AT dışında, ABD ile yakın ilişkileri bulunmasından ileri gelmektedir.”32
Diğer taraftan Türkiye’nin bir süre daha AB ile üyelik sürecini devam ettirmesi, gerek iç ve gerekse de dış politika açısından önem arz etmekle birlikte,
diğer taraftan Türkiye’nin AB karşısında güvenlik bazlı, ağırlıklı olarak da enerji temelli büyük bir avantaj yakaladığı da göz ardı edilmemelidir. Bu
noktada, Türkiye, Rusya, İran ve enerji zengini Orta Asya devletlerinin ortaya koyacağı bir “Enerji Birliği”, Türkiye’yi ve bu ülkeleri Avrupa karşısında çok
daha farklı bir konuma taşıyacaktır. Dolayısıyla, Türkiye’nin önümüzdeki süreçte, enerji güvenliği odaklı “enerji diplomasi”sine daha bir ağırlık vermesi
gerekmektedir.
Türk-Amerikan ilişkileri, Türkiye’deki yeni milli dinamik güçler tarafından farklı bir sürece çekilmek istense de, ABD açısından son sözün halen söylenmediği
görülmektedir. Dolayısıyla, Türk-Amerikan ilişkilerinde tam bir kopmadan bahsetmek için vakit henüz erkendir. Jeopolitik ihtirasları olan büyük üye devletler ve en başta da ABD açısından Türkiye’nin Ortadoğu, Kafkasya, Karadeniz, Orta Asya ve Balkanlar’daki kuş ku götürmeyen ağırlığı, Türkiye’yi
kolay kolay gözden çıkartılamayacak bir ülke konumuna sokmaktadır.
Diğer taraftan, ABD’nin Soğuk Savaş sonrası tüm dünyayı kendi istekleri doğrultusunda yönlendirme gayreti içerisine girdiğine de hep birlikte şahit olmaktayız. Bu gayretlerin emareleri kendisini askeri, kültürel, teknolojik, ekonomik ve siyasi alanlarda göstermekte olup, ABD’nin küreselleşme sürecine bakış açısını ve bu süreci yönlendirme çabalarının nüvesini “tek hegemon olarak kalma güdüsü” belirlemektedir. Buna karşılık, ABD’nin Soğuk Savaş’tan geriye kalan tek süper güç kimliğiyle, dünyanın yeniden düzenlenişinde belirleyici ve
denetleyici olma yönündeki çabası sürerken, Yeni Dünya Düzeni arayışında yeni güçler de devrede olduklarının güçlü sinyallerini vermektedirler.
Bu bağlamda, ABD’nin küresel güç mücadelesinde ortaya koyduğu BOP, dünyanın büyük bir değişim geçiren en önemli, hareketli ve istikrarsız bu bölgesinin ortasında kalan Türk dış politikasını da kaçınılmaz olarak etkilemektedir. Hiç kuşkusuz, bölge üzerindeki jeopolitik rekabet, kaçınılmaz olarak bu bölgeyi ve bölge ülkesi olarak da Türkiye’yi sürecin içerisine çekmekte ve dünya politikasında ön plana çıkarmaktadır.
Böylesi bir durumda Türkiye’nin ABD ile ilişkilerinde:
1. İlişkinin adını koyması, tanımlaması;
2. Irak’ın geleceği ve olası bir Kürt devletinin varlığı noktasında nihaî bir noktaya gelmeleri;
3. PKK terör örgütü ile mücadele noktasında ABD’ye rağmen somut adımlar atması;
4. “1 Mart Ruhu”nu koruması;
5. İran, Suriye ve Rusya ile olan ilişkilerinde geri adım atmaması, bu ülkeler ile son yıllarda oluşturduğu “güven ortamı”nı bozmaması;
6. Karadeniz hususundaki hassasiyetlerini koruması ve Karadeniz’in bir ABD gölü olmasına izin vermemesi;
7. İkinci ABD gerçeğini göz ardı etmemesi ve dünya barışı adına bu Amerika ile özel ilişkiler kurması, var olan ilişkileri geliştirmesi;
8. Mevcut gidişata bağlı olarak, ABD karşıtı blok ile daha yakın bir ilişki sürecine gireceğinin güçlü sinyallerini vermesi;
9. ABD’nin yakın gelecekte Türkiye’ye geçmişten daha fazla ihtiyacı olduğu ve gözden çıkaramayacağı gerçeğini göz önünde bulundurup, buna göre yeni stratejisini belirlemesi gerekmektedir.
Tüm bu seçeneklere bağlı olarak Türkiye’nin dış politikasında çok yönlü bir dış siyaseti hedeflenen, belirleyici bir güç olarak ortaya çıkmasına kadar
paralel olarak yürütmesi de mümkündür. Bu durumda Türkiye daha çok milli çıkarlarına dayanan çok boyutlu bir politika izleyebilir. Ankara, Avrupa’yla iyi
ilişkiler içinde olma arayışına devam edebilir, ancak AB üyeliğinin bir “saplantı” halinden çıkartılması gerekmektedir. Aynı şekilde Türkiye’nin ABD ile
ilişkilerini gerginlikten uzak, fakat yeni bir stratejik ortaklık anlayışı ve arayışı içinde, mesafeli ve kontrollü bir şekilde yürütmesi de mümkündür. Buna
karşılık, kendi coğrafyasında, stratejik derinliklerinde bölge dinamikleriyle olan ilişkilerinde kendi stratejisini uygulamaya koyması ve bunu yaparken de
konjonktürel durumu ve tarihsel geçmiş ve deneyimlerini başarılı bir şekilde kullanması gerekmektedir. Türkiye bu seçenekte, açıkça tek bir ülke ya da ülkeler grubuna yakın olmaktan ziyade, geleneksel (İkinci dünya Savaşı öncesi) dış politikasını geçiş sürecinde tekrar devreye sokabilir. Bunun için de Abdülhamit ve Atatürk dönemleri Türk dış politikasının daha gerçekçi bir şekilde tekrar irdelenmesi gerekmektedir. Diğer taraftan, bu seçeneğin Türkiye’nin
kaynaklarını çok zorlayacağı ve bir kriz esnasında Türkiye’yi yalnız bırakabileceği olasılığının da göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Bu noktada, Türkiye ’nin bölge ülkeleriyle yeni strateji çerçevesinde ortak bir havuz oluşturması da kaçınılmaz görülmektedir.
Sonuç.,
Netice itibarıyla görülmektedir ki, Türkiye mevcut tehdit algılamaları ve güçlü bir gelecek için yeni kurulan dünyada milli, bağımsız ve kendi inisiyatifleri
çerçevesinde geliştirdiği yol haritasıyla yerini almak zorundadır. Bu konudaki ilgi ve hedeflerini ortaya koyma vakti gelmiştir, hatta geçmektedir. Aksi takdirde,
Türk dış politikasında bitmek bilmeyen sorunlar ve içeride yaşanan sıkıntı ve krizlerin birer sonucu olarak da karşımıza çıkan bu ilgisizlik, açıkçası
önümüzdeki dönemde Türkiye’yi dünyanın yeniden şekillendiği bir ortamda bu seçenekler konusunda da “geç aktör” konumuna sokabilir. Bunun için de
Türkiye’nin Soğuk Savaş reflekslerinden kopabilmesi, çok seçenekli ulusal stratejiler üretebilmesi ve uygulayabilmesi yönünde bir irade sergilemesi ve
bu doğrultuda bölgesinde ve dünyada daha etkin olmasını sağlayacak yeni oluşumlara dâhil olabilmesinin yollarını araması gerekmektedir. Bu noktada
Türkiye dış politikada risk üstlenmekten kaçınmamalı, “Mevcut dış politikamız değişmeden devam edecektir” zihniyeti de artık bir kenara bırakılarak,
proaktif bir dış politika izlenmelidir. Nitekim son yıllarda izlenen dış politika, bundan sonraki süreç için Türkiye’nin böyle bir yol ayrımında olduğunu bizlere
göstermektedir. Ankara, bölgesel güç statüsünden, küresel liderliğe doğru adımlar atmaya başladığının sinyallerini vermekte ve bu sinyaller özellikle
Batılı başkentler tarafından alınmaya başlanmaktadır. Önemli olan, bu yeni süreçteki “tarz”dır.
DİPNOTLAR;
1 Büşra Ersanlı, “Çok Boyutluluğu Yeniden Keşfi: Türkiye’nin Türk Cumhuriyetleriyle İşbirliği Arayışı”, Türk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatları,
der. Alaeddin Yalçınkaya, İstanbul, Bağlam Yayınları, 1998, s. 225.
2 Bkz. Kemal Kirişçi, “The End of the Cold war and Changes in Turkish Foreign Policy Behaviour”, Boğaziçi Araştırmaları, Eylül 1992.
3 Bkz. F. Stephen Larrabee, ve Ian O. Lesser, Turkish Foreign Policy in an Age of Uncertainty, Santa Monica, RAND, 2003.
4 Bkz. Oral Sander, “Yeni Bir Bölgesel Güç Olarak Türkiye’nin Dış Politika Hedefleri”, Türk Dış Politikasının Analizi, der. Faruk Sönmezoğlu, İstanbul,
Der Yayınları, 2001, s. 607-608.
5 Oral Sander, “Değişen Dünya Dengelerinde Türkiye”, Yeni Dünya Düzeni ve Türkiye, der. Sabahattin Şen, İstanbul, Bağlam Yayınları, 1992, s. 26.
6 İlhan Uzgel, Ulusal Çıkar ve Dış Politika, Ankara, İmge Kitabevi, 2004, s. 21-22.
7 F. Stephen Larrabee, Ian O. Lesser, 2003, s. 1.
8 Bkz. Hamit Ersoy ve Lale Ersoy, Küreselleşen Dünyada Bölgesel Oluşumlar ve Türkiye, Ankara, Siyasal Kitabevi, 2002.
9 Hamit Ersoy, “Küreselleşme Sürecinde Türk Dış Politikası ve Türkiye’nin Yeni Tehdit Algılamaları”, Türkiye’nin Güvenliği Sempozyumu,
Türkiye’nin Güvenliği Sempozyumu (Tarihten Günümüze İç ve Dış Tehditler Elazığ 17-19 Ekim 2001) Bildiriler, der. Orhan Kılıç ve Mehmet Çevik, Elazığ,
Ceren Matbaası, 2002, s. 332.
10 Ian O. Lesser, “Türk İç Yapısındaki Değişimler ve Bunların Dış Politikaya Etkileri”, Türk-Batı İlişkilerinin Geleceği: Stratejik Bir Plana Doğru, çev.
Işık Kuşçu, Ankara, ASAM Yayınları, 2001, s. 14.
11 Detaylı bir çalışma için bkz. Ramazan Gözen, Amerikan Kıskacında Dış Politika: Körfez Savaşı, Turgut Özal ve Sonrası, Ankara, Liberte Yayınları, 2000.
12 “MİT Müsteşarı Emre Taner’den 80. Yıl Açıklaması”, Haberler.com;
http://www.haberler.com/mit-mustesari-emre-taner-den-80-yil-aciklamasi-haberi/, 5 Ocak 2007.
13 Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987.
14 Ahmet Özcan, “Üç Tarz-ı Siyaset”, Yarın Dergisi, http://www.yarindergisi.com/yarindergisi2/yazilar.php?id=164
15 Bkz. Aleksandr Dugin, Rus Jeopolitiği: Avrasyacı Yaklaşım, çev. Vügar İmanov, İstanbul, Küre Yayınları, 2003; Erol Göka ve Murat Yılmaz, der.,
Uygarlığın Yeni Yolu Avrasya, İstanbul, Kızıl Elma Yayıncılık, 1998.
16 Bkz. Mehmet Seyfettin Erol, “Küresel Güç Mücadelesinde Avrasya Jeopolitiği ve Avrasyacılık Tartışmaları”, Rusya, Stratejik Araştırmalar-1, İstanbul,
TASAM Yayınları, 2006, s. 128-129.
17 A.g.e.
18 SSCB sonrası yoğun bir şekilde gündeme gelen rekabet için bkz. Raphael Israeli, “Return to the Source: The Republics of Central Asia and the Middle East”,
Central Asian Survey, Cilt. 13, Sayı. 1, 1994, s. 20; Bruce Vaughn, “Shifting Geopolitical Realities Between South, Southwest and Central Asia”,
Central Asian Survey, Cilt. 13, Sayı. 2, 1994, s. 310;
19 Büyük ölçekli bir Avrasya stratejisi ile Orta Asya’ya yönelik dış politika arasında kurulacak tutarlı ve uzun dönemli bir ilişki Türkiye’nin küresel etkinliği
için önemli bir alt yapı oluşturacaktır. Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslar arası Konumu, İstanbul, Küre Yayınları, 2001, s. 499.
20 Ahmet Davutoğlu, 2001, s. 499.
21 Suat İlhan, Avrupa Birliği’ne Neden Hayır: Jeopolitik Yaklaşım, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2000, s. 42.
22 Türkiye ilk bakışta, Batılı, Müslüman ve demokratik karakteri ve genişleyen bir pazar ekonomisine sahip olması nedeni ile Kafkasya ve Orta Asya içinde
dört Türk cumhuriyeti için doğal bir model olarak görünmekteydi. Nitekim 1990’lı yıllarda birçok lider ve Batılı devlet adamı Türkiye’yi demokratik ve laik
toplumu, serbest piyasa sistemiyle Orta Avrupa ve Orta Asya’daki yeni bağımsız devletlere model oluşturabilecek bir ülke olarak göstermiş ve Batıyı
Türkiye modelini desteklemek için cesaretlendirmişti. “Türkiye modeli”nin geliştirilmesi, Türkiye’nin Yunanistan, İran ve Rusya ile olan bölgesel
rekabetleri açısından önemli bir dış politika aracı durumuna gelmişti. Daha detaylı bilgi için bkz. Graham E. Fuller, Central Asia: The New Geopolitics,
Santa Monico: Rand, 1992, s. 6-7; Gün Kut, “Yeni Türk Cumhuriyetleri ve Uluslar arası Ortam”, Bağımsızlığın İlk Yılları: Azerbaycan, Kazakistan,
Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan, der. Büşra Ersanlı Behar et. al., Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1994, s. 9-24.
23 Bülent Aras, The New Geopolitics of Eurasia and Turkey’s Position, Londra, Portland, Frank Cass, 2002, s. 7.
24 Martha Brill Olcott, Central Asia’s New States: Independence, Foreign Policy and Regional Security, Washington D.C., The United States Institute of
Peace Pres, 1996, s. 25-26.
25 Öte yandan, başka devletlere bir model olmak onlar üzerindeki liderlik iddiasında bulunmayı gerektirmez. Örneğin, Türkiye, Orta Avrupa’da ne liderdir,
ne de bölgesel bir güçtür; ancak Macaristan ve Polonya gibi ülkelerde 1990’ların başında kısa bir süre için bile olsa, özellikle bazı bürokratlar arasında
Türkiye modeli ciddi biçimde tartışılmıştır. Zaten Türkiye modelini almak ya da bu modelden dersler çıkarmak için bir ülkenin Türkiye’ye tamamıyla
benzemesi de gerekmez. Orta Asya’daki yeni bağımsız devletler Müslüman bir toplumda laik bir devlet kurmak konusunda tabii ki Türkiye’nin
deneyimlerinden ders çıkarabilirler. Rusya Federasyonu komşularının iç işlerine saygı gösteren ve imparatorluğu diriltmek için bu ülkeleri
yeniden fethetmeye çalışmayan yeni bir cumhuriyet kurmak konusunda Türkiye’den dersler çıkarılabilir. AB’nin Türkiye’yi aday ülke olarak kabul etme
kararı da bir açıdan Türkiye modeline gösterilen saygının bir ifadesidir. Türkiye’nin AB üyeliğini destekleyen birçok kişi, Türkiye’nin hem Avrupa’daki
kültürel çeşitliliğe ve çoğulculuğa katkıda bulunabileceğini, hem de Avrupa’nın Kafkaslar ve Orta Asya ile olan temaslarına yardımı olabileceğini
vurgulamıştır. Daha detaylı bilgi için bkz. Şule Kut, “1990’larda Türk Dış Politikasının Anahatları”, Günümüzde Türkiye’nin Dış Politikası, der.
Barry Rubin, Kemal Kirişçi, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2002, s. 13-15.
26 Zaten, “Sovyet modeli”nden yeni kurtulan bu ülkelerin “Türk” ya da “İran” modeli arasında bir tercih yapmaya hiç niyetleri yoktu, onlar mevcut
uluslar arası ortamda bölgesel bütün aktörler arasında çıkarlarını maksimuma çıkaracak bir arayışı, bir denge siyasetini benimsemişlerdir.
Daha detaylı bilgi için bkz. Gökhan Çetinsaya, “Türk-İran İlişkileri”, Türk Dış Politikasının Analizi, der. Faruk Sönmezoğlu, İstanbul, Der Yayınları,
2001, s. 156.
27 Eleştiriler için bkz. Mushahid Hussain, “ECO: Challenges and Opportunities in the 1990s”, Strategic Studies, Cilt. XV, Sayı. 2, İslamabad,
Kış 1992, s. 28.; İdris Bal, Turkey’s Relations with the West and the Turkic Republics: The Rise and Fall of the ‘Turkish Model’, Aldershot,
Hampshire, Ashgate, 2000, s. 135-196.
28 Bu hususta Meryem Kırımlı şu tespiti yapmaktadır: “Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkasya’ya yönelik ilgisi ve bilgisi nasıldı?” sorusuna cevap olarak
Türkiye’de SSCB’nin dağılmasına ramak kaldığı dönemlerde bile resmi makamlar nezdinde hiçbir hazırlık yoktu, açıklamasını yapmak Türkiye’de çeşitli
çevrelerin muhalefetine rağmen en doğru sonuçtur. İşte bu sebepten, Türkiye ile Türk cumhuriyetlerine yönelik on yıllık siyaset deneyimi sırasında
öncelikle Türkiye’nin bölgeye yönelik hedefleri konusunda gerek resmi makamlar nezdinde gerekse kamuoyunda kavram kargaşası yaşandığını kabul
etmek gerekir, bkz. Meryem Kırımlı, “Türkiye’nin Orta Asya’ya Yönelik Performansını Ölçme Problemleri”, Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk Cumhuriyetleri,
der. Emine Gürsoy – Naskali, Erdal Şahin, Haarlem, Sota Yayınları, 2002, s. 637-638.
29 “Türk Dünyası Atlantizmi” önerisi ilk defa Haleddin İbrahimli tarafından ortaya konulmuştur. Bkz. Haleddin İbrahimli, Değişen Avrasya’da Kafkasya,
Ankara, ASAM Yayınları, 2001, s. 78.
30 “Türkiye Avrupa Devleti Olan Osmanlı’nın Devamıdır”, Haberler.com;
http://www.haberler.com/turkiye-avrupa-devleti-olan-osmanli-devamidir-haberi/, 22 Kasım 2007.
31 Yavuz Gökalp Yıldız, Stratejik Vizyon Arayışları ve Türkiye, İstanbul, DER Yayınları, 2001, s. 25.
32 Ian O. Lesser, “Bridge or Barrier”, Graham Fuller, “Turkey in the New International Security Environment”, s. 115. içinde Özlem Eraydın,
Eraydın, Özlem, “Avrupa’nın Yeni Güvenlik Düzeni ve Türkiye”, Değişen Dünya ve Türkiye, der. Faruk Sönmezoğlu, İstanbul, Bağlam Yayınları, 1996, s. 32-33.
KAYNAKÇA
AKÇURA, Yusuf, Üç Tarz-ı Siyaset, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987.
ÇETİNSAYA, Gökhan, “Türk-İran İlişkileri”, Türk Dış Politikasının Analizi, der. Faruk Sönmezoğlu, İstanbul, Der Yayınları, 2001.
DAVUTOĞLU, Ahmet, Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslar arası Konumu, İstanbul, Küre Yayınları, 2001.
DUGİN, Aleksandr, Rus Jeopolitiği: Avrasyacı Yaklaşım, çev. Vügar İmanov, İstanbul, Küre Yayınları, 2003.
EROL, Mehmet Seyfettin, “Küresel Güç Mücadelesinde Avrasya Jeopolitiği ve Avrasyacılık Tartışmaları”, Rusya, Stratejik Araştırmalar-1, İstanbul,
TASAM Yayınları, 2006.
ERSANLI, Büşra, “Çok Boyutluluğu Yeniden Keşfi: Türkiye’nin Türk Cumhuriyetleriyle İşbirliği Arayışı”, Türk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatları, der.
Alaeddin Yalçınkaya, İstanbul, Bağlam Yayınları, 1998.
ERSOY, Hamit ve Ersoy, Lale, Küreselleşen Dünyada Bölgesel Oluşumlar ve Türkiye, Ankara, Siyasal Kitabevi, 2002.
ERSOY, Hanit, “Küreselleşme Sürecinde Türk Dış Politikası ve Türkiye’nin Yeni Tehdit Algılamaları”, Türkiye’nin Güvenliği Sempozyumu, Türkiye’nin Güvenliği Sempozyumu (Tarihten Günümüze İç ve Dış Tehditler Elazığ 17-19 Ekim 2001) Bildiriler, der. Orhan Kılıç ve Mehmet Çevik, Elazığ, Ceren Matbaası, 2002.
FULLER, Garaham E., Central Asia: The New Geopolitics, Santa Monico: Rand, 1992
GÖKA, Erol-Murat Yılmaz (der)., Uygarlığın Yeni Yolu Avrasya, İstanbul, Kızıl Elma Yayıncılık, 1998.
GÖZEN, Ramazan, Amerikan Kıskacında Dış Politika: Körfez Savaşı, Turgut Özal ve Sonrası, Ankara, Liberte Yayınları, 2000.
HUSSAİN, Mushahid, “ECO: Challenges and Opportunities in the 1990s”, Strategic Studies, Cilt. XV, Sayı. 2, İslamabad, Kış 1992.
ISRAELI, Raphael, “Return to the Source: The Republics of Central Asia and the Middle East”, Central Asian Survey, Cilt. 13, Sayı. 1, 1994.
İBRAHİMLİ, Haledin, Değişen Avrasya’da Kafkasya, Ankara, ASAM Yayınları, 2001.
İLHAN, Suat, Avrupa Birliği’ne Neden Hayır: Jeopolitik Yaklaşım, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2000.
KİRİŞÇİ, Kemal, “The End of the Cold War and Changes in Turkish Foreign Policy Behaviour”, Boğaziçi Araştırmaları, Eylül 1992.
KUT, Gün, “Yeni Türk Cumhuriyetleri ve Uluslar arası Ortam”, Bağımsızlığın İlk Yılları: Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan, der.
Büşra Ersanlı Behar et. al., Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1994.
KUT, Şule, “1990’larda Türk Dış Politikasının Anahatları”, Günümüzde Türkiye’nin Dış Politikası, der. Barry Rubin, Kemal Kirişçi, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2002.
LARRABEE, F. Stephen ve Lesser, Ian O. Turkish Foreign Policy in an Age of Uncertainty, Santa Monica, RAND, 2003.
LESSER, Ian O., “Türk İç Yapısındaki Değişimler ve Bunların Dış Politikaya Etkileri”, Türk-Batı İlişkilerinin Geleceği: Stratejik Bir Plana Doğru, çev. Işık Kuşçu, Ankara, ASAM Yayınları, 2001.
LESSER, Ian O., “Bridge or Barrier”, Graham Fuller, “Turkey in the New International Security Environment”, s. 115. içinde Özlem Eraydın, Eraydın, Özlem, “Avrupa’nın Yeni Güvenlik Düzeni ve Türkiye”, Değişen Dünya ve Türkiye, der. Faruk Sönmezoğlu, İstanbul, Bağlam Yayınları, 1996.
“MİT Müsteşarı Emre Taner’den 80. Yıl Açıklaması”, Haberler.com;
http://www.haberler.com/mit-mustesari-emre-taner-den-80-yil-aciklamasi-haberi/, 5 Ocak 2007.
Olcott, Martha Brill, Central Asia’s New States: Independence, Foreign Policy and Regional Security, Washington D.C., The United States Institute
of Peace Pres, 1996.
Özcan, Ahmet, “Üç Tarz-ı Siyaset”, Yarın Dergisi,
http://www.yarindergisi.com/yarindergisi2/yazilar.php?id=164
SANDER, Oral, “Değişen Dünya Dengelerinde Türkiye”, Yeni Dünya Düzeni ve Türkiye, der. Sabahattin Şen, İstanbul, Bağlam Yayınları, 1992.
SANDER, Oral, “Yeni Bir Bölgesel Güç Olarak Türkiye’nin Dış Politika Hedefleri”, Türk Dış Politikasının Analizi, der. Faruk Sönmezoğlu, İstanbul, Der Yayınları, 2001.
“Türkiye Avrupa Devleti Olan Osmanlı’nın Devamıdır”, Haberler.com;
http://www.haberler.com/turkiye-avrupa-devleti-olan-osmanli-devamidir-haberi/, 22 Kasım 2007.
UZGEL, İlhan, Ulusal Çıkar ve Dış Politika, Ankara, İmge Kitabevi, 2004.
VAUGHN, Bruce, “Shifting Geopolitical Realities Between South, Southwest and Central Asia”, Central Asian Survey, Cilt. 13, Sayı. 2, 1994.
YILDIZ, Yavuz Gökalp, Stratejik Vizyon Arayışları ve Türkiye, İstanbul, DER Yayınları, 2001.
***
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder