Türkiye’de Beyin Göçü Yazını ve Bir Alan Araştırması., BÖLÜM 4

Türkiye’de Beyin Göçü Yazını ve Bir Alan Araştırması., BÖLÜM 4

Tablo 6: En önemli itici ve çekici faktörler (Lisans mezuniyet alanına göre, %) 

Not: *, ** ve *** sırasıyla 0.01; 0.05 ve 0.1 düzeylerinde anlamlı. 


Son olarak, dönmeme eğilimi üzerindeki etkili faktörler temel bir regresyon modeli ile de incelenmiştir. Tablo 7 iki modelin sonuçlarını sunmaktadır. Buna göre Model 1’de, ilk göç edildiğinde kalma niyetinde olmak veya kararsız olmak ve aile desteğinin olması dönmeme eğilimini artıran faktörlerdir. Benzer bir şekilde, “çalışan” olmak, kadın olmak, yurtdışında daha uzun süre geçirmiş olmak ve daha üst yaş grubunda olmak da dönmeme olasılığını artıran faktörlerdir. Model 2’de ilk modele tüm çekici ve itici faktörler eklenmiştir. Bu modelde önceki değişkenler açısından tek fark şudur: “Kadın olmak” ve yurtdışında daha uzun zaman geçirmiş olmak artık dönmeme eğilimini istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde artırmamaktadır. Model 2’nin sonuçları Türkiye’de “mesleğinde ücretlerin düşük olması”ndan ve “bürokrasi ve etkinsizlik”den daha çok şikayetçi olanların ve yurtdışında yaşadığı ülkede “uzmanlık alanında daha fazla iş olması”nı ve “çocukları için daha iyi eğitim fırsatı”nı önemseyenlerin dönmeme eğiliminde olmasının daha yüksek bir olasılık olduğunu göstermektedir. 

Tablo 7: Dönmeme eğiliminin regresyon analizi 
Not: *, ** ve *** sırasıyla 0.01; 0.05 ve 0.1 düzeylerinde anlamlı. 


3. Sonuçların Değerlendirilmesi 

Türkiye’de beyin göçü olgusunu ayrıntılı bir şekilde inceleyen oldukça az sayıda alan çalışması bulunmaktadır. 1960’ların sonu ve 1970’lerin başında yapılan çalışmalarda göç etme veya dönmemenin en temel nedeni olarak Türkiye’deki düşük ücretler görülmektedir. Yurtdışında uzmanlaşma olanaklarının daha fazla olması ve Türkiye’deki hiyerarşik otoriteye dayanan yönetim anlayışı ve siyasi baskı bu çalışmalarda ön plana çıkan diğer etkenler olmuştur (Taylor vd., 1968; Kösemen, 1968; Oğuzkan, 1971; TMMOB, 1972; Uysal, 1972). 
2000’lerdeki çalışmalar beyin göçü konusunu hem daha kapsamlı incelemiş hem de bazı istatistiksel yöntemlerden faydalanmışlardır. Bu çalışmalarda düşük ücret ve kariyer kaygısına ek olarak (Öztürk, 2001; Güngör ve Tansel, 2014; Akman, 2014), Türkiye’de bilime ve akademisyene yeterli değer verilmemesi, düşünceyi ifade özgürlüğünün bulunmaması, işyeri koşullarının iyi olmaması ve siyasi istikrarsızlık temel itici nedenler olarak öne çıkmıştır (Öztürk, 2001; Güngör ve Tansel, 2008b; Gökbayrak, 2009; Pazarcık, 2010). 

Son on yılda, göç etme/dönmeme kararlarında Türkiye ile “yurtdışında yaşanılan ülke” arasındaki genel olarak yaşam standartında özel olarak da gelir düzeyindeki fark ikincil etkene dönüşürken, siyasi istikrarsızlık, akademik özgürlüğün sınırlı olması ve bilim politikası ile yüksek öğrenim sistemine ilişkin sorunlar birincil nedenler olmuştur. Dolayısıyla, yurtdışındaki araştırmacılar için genel anlamda akademik özgürlük ve akademik fırsatlar bağlamındaki sorunlar ve siyasi istikrarsızlığın yarattığı olumsuzluk ekonomik büyümenin cazibesinden çok daha ağır basmaktadır (Esen, 2014). 

Türkiye’de beyin göçünü inceleyen alan araştırmalarının temel bulguları şu şekilde özetlenebilir. 

Öncelikle, “Türkiye’de bilimin, bilim insanlarının hakettiği değeri görmediği” daha 1968 yılındaki ilk niceliksel araştırmadan başlamak üzere günümüze kadar yapılan bir çok alan araştırmasında katılımcıların sıklıkla dile getirdiği bir şikayet olarak göze çarpmaktadır (Taylor vd., 1968; Kösemen, 1968; Uysal, 1972; Güngör ve Tansel, 2008b; Pazarcık, 2010; Çelik, 2012; Esen, 2014; Elveren, 2016). 

İkinci olarak, özellikle lisansüstü derecesini yurtdışında alan ve Türkiye’ye dönmüş akademisyenlerin ülkedeki akademik ortama ilişkin süregiden eleştirileri ve Türkiye’de eğitim ve bilimin geleceğine yönelik kaygıları çalışmalarda öne çıkmaktadır. Bu bağlamda kütüphanelerin ve laboratuvarların yetersizliği, bilimsel çalışmalara yeterli fon ayrılmaması, ağır ders yükü ve uzun dönemli bilim ve teknoloji politikasının bulunmaması gibi eleştiriler yapılmaktadır (Vatansever Deviren ve Dalkıran, 2014; Esen, 2014). Bu bağlamda katılımcılar Türkiye’de akademik alanın gelişmesine ve buna uyumlu olarak beyin göçünün önlenmesine ilişkin bir takım önerilerde bulunmuşlardır. Bu öneriler arasında en çok ifade edilenler başta akademik özgürlük alanının genişletilmesi (Öztürk, 2001; Pazarcık, 2010; Esen, 2014), bağımsız araştırma ve geliştirme enstitülerinin sayısının artırılması ve araştırma ve eğitim üniversitesi ayrımına 
gidilmesidir (Vatansever Deviren ve Dalkıran, 2014). Yine, bu bağlamda zorunlu hizmet uygulamasının beyin göçünü önlemede oldukça işlevsel olduğu belirlenmiştir (Öztürk, 2001; Altaş vd., 2006; Vatansever Deviren ve Dalkıran, 2014). 

Üçüncü olarak, 2001 ekonomik krizinin hemen sonrasında yapılan bir çalışma (Güngör, 2003’de dayanan çalışmalar) dışında hiç bir çalışmada Türkiye’de ekonomik krizlerin Türkiye’ye dönme(me) kararı üzerinde etkili olduğu bulunmamıştır. Aksine, bazı çalışmalarda son dönemdeki ekonomik iyileşmenin ve finansal teşviklerin tersine beyin göçü yarattığı iddia edilmektedir (bkn Elveren, 2016). Ancak, özellikle son yıllarda derinleşen siyasi kriz bu pozitif eğilimi kesintiye uğratmıştır. Bir başka ifadeyle, Türkiye’de “ekonomik kriz” veya “düşük ücretler” geri dönmeme kararını etkileyen temel unsurlar arasında geri planda yer almaktadır. Hatta, bazı çalışmalarda katılımcıların bir kısmı özellikle özel üniversitelerdeki yüksek ücret düzeyleri dolayısıyla Türkiye’de artık hayat standartlarının düşük olmayacağını belirtmektedirler (Esen, 2014). Özetle, son dönem çalışmalar geri dönüş kararlarında siyasi istikrarsızlık ve bürokratik engellerin iktisadi etkenlerin önüne geçtiğini göstermektedir. 

Dördüncü olarak, AB ile yasal uyumlulaşma sürecinin dönme kararını olumlu etkilediği (Köser-Akçapar, 2006); dönmeme kararı ile yurtdışında geçirilen süre (Güngör ve Tansel 2008a; Güngör ve Tansel, 2008b; Gökbayrak, 2009; Güngör ve Tansel, 2014), yabancı bir üniversitede veya Türkiye’de eğitim dili İngilizce olan bir üniversite eğitim almış olmak ve önceden yurtdışına çıkmış olmak arasında pozitif bir ilişki olduğu (Kösemen, 1968; Yavuzer, 2000; Mollahaliloğlu vd., 2014; Güngör ve Tansel 2008a; Güngör ve Tansel, 2008b; Gökbayrak, 2009; Güngör ve Tansel, 2014) ve ABD’deki 2008-9 ekonomik krizin dönme(me) kararları üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı gösterilmiştir (Esen, 2014; Elveren, 2016). 

Beşinci olarak, TÜBİTAK’ın tersine beyin göçü girişimleri kısa bir dönem ve sınırlı bir etki yaratmıştır. Her ne kadar oldukça cazip maddi imkanlar sunulsa da, araştırmacıların Türkiye’deki akademik yapıya ve ifade özgürlüğüne ilişkin kaygılarını bertaraf edememiştir (Esen, 2014) ve artan siyasi istikrarsızlıkla tersine beyin göçünün yerini Türkiye Cumhuriyeti tarihindeki muhtemelen en yoğun beyin göçüne bırakmıştır (Elveren, 2016; Elveren ve Toksöz, 2017). 

Altıncı ve son olarak, bazı çalışmalar toplumsal cinsiyetin de katılımcıların cevaplarında önemli rol oynadığını tespit etmiştir (Güngör ve Tansel, 2008a; Güngör ve Tansel, 2008b; Elveren ve Toksöz, 2017). 

Türkiye’den beyin göçünün toplumsal cinsiyet boyutuna odaklandığımız bir başka çalışmamızda kadınların erkeklere kıyasla yurtdışında kalmaya (dönmemeye) daha eğilimli olduklarını ve bunun yurtdışının sunduğu daha iyi imkanlardan (çekici nedenler) çok Türkiye’deki olumsuz koşullardan (itici nedenler) kaynaklandığını tespit ettik (Elveren ve Toksöz, 2017). Türkiye’de özellikle eğitim alanında ve işgücü piyasasında net bir şekilde gözlemlenen artan toplumsal cinsiyet eşitsizliği, artan otoriterleşme ve muhafazakarlaşma 
yüksek vasıflı kadınlar için çok güçlü bir itici faktör olmaktadır. Çalışmamızda kadınlar erkeklere kıyasla (istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde) “mesleğimde ilerleme için yeterli fırsatın olmaması”, “uzmanlık alanında sınırlı iş olanakları”, “eğitimin daha ileri aşamaları için fırsat olmaması”, “sosyal/kültürel hayatın tatmin etmemesi”, “siyasi baskı, insan ilişkilerinde sorunlar/uyumsuzluk” ve “iktisadi istikrarsızlık, belirsizlik” gibi itici nedenleri daha önemli bulmuşlardır. Ve bu bağlamda, kadınların erkeklere oranla daha fazla önemsedikleri tek çekici 
faktörün “çocukları için daha iyi eğitim fırsatı” olması en azından bu satırların yazarları için şaşırtıcı olmamıştır. 


Kaynakça 

Abakay, Ahmet (1988), Politik Göçmenler (İstanbul: Amaç Yayıncılık). 
Akçapar, .ebnem Köşer (2009), “Turkish Highly Skilled Migration to the United States: New Findings and Policy 
Recommendations”, İçduygu, Ahmet ve Kemal Kirişci (Der.), Land of Diverse Migrations, Challenges of 
Emigration and Immigration in Turkey (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları). 
Akman, Vedat (2014), “Factors Influencing International Student Migration: A Survey and Evaluation of Turkey’s 
Case”, Interdisciplinary Journal of Contemporary Research in Business, 5 (11): 390-415. 
Altaş, Dilek, Sağırlı, Muhittin ve Selay Giray (2006), “Yurtdışında Çalışıp Türkiye’ye Dönen Akademisyenlerin 
Eğitim Durumları, Gidiş ve Dönüş Sebepleri Arasındaki İlişki Yapısının Loglineer Modeller ile 
İncelenmesi”, Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, 21(1): 401-421. 
Alvan, Arzu (2012), “Brain Drain: A Critical Analysis for Turkish Higher Education” (İzmir: Gediz Üniversitesi Yayınları). 

Babataş, Gönül (2007), “Beyin Göçü ve Türkiye’nin Sosyo-Ekonomik Yapısının Beyin Göçüne Etkisi”, Marmara 
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7 (28): 263-266. 
Başaran, Fatma (1972a), “Brain-Drain Problem in Turkey”, (Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi). 
Başaran, Fatma (1972b), “Türkiye’de Beyin Göçü Sorunu”, Araştırma Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya 
Fakültesi Felsefe Bölümü Dergisi, 10: 133-153. 

Çengel, Yunus (2009), “Beyin Gücü ve Beyin Göçü: Madalyonun Diğer Yüzü”, Eğitime Bakış, 5 (13): 7-13. 
Çizmeci, Y. (1988). Politik Göçmenler, Ahmet Abakay (Der.), (İstanbul: Amaç Yayıncılık). 

Elveren, Adem Yavuz (2016), Türkiye’de Beyin Göçü: Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Türk Doktora 
Öğrencilerinin Yurda Dönme Eğilimlerinin Nedenleri ve Sonuçları: İktisadi Kalkınma Bağlamında 
Sorunlar, Fırsatlar ve Politika Önerileri, (Ankara: Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı), 
Yayınlanmamış araştırma raporu. 
Elveren, Adem Yavuz ve Gülay Toksöz (2017), “Why Don’t Highly Skilled Women Want to Return? Turkey’s 
Brain Drain from a Gender Perspective”, MPRA Paper No. 80290, https://mpra.ub.uni-
muenchen.de/80290/ 
Esen, Eyyüp (2014), Going and Coming: Why U.S.-Educated Turkish PhD Holders Stay in the U.S. or Return to 
Turkey?, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kansas Üniversitesi, ABD. 

Fişek, Gürhan (2009), “Bir Danışıklı Döğüş: Beyin Göçü”, Eğitime Bakış, 13: 35-37. 

Gökbayrak, Şenay (2009), “Skilled Labour Migration and Positive Externality: The Case of Turkish Engineers 
Working Abroad”, International Migration, 50(S1): 132-150. 
Güngör, Nil Demet (2003), Brain drain from Turkey: an empirical investigation of the determinants of skilled 
migration and student non-return, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara. 
Güngör, Nil Demet (2010), “Eğitim, Küreselleşme ve Beyin Göçü”, İz Atılım Üniversitesi Dergisi, 9: 33-36. 
Güngör, Nil Demet ve Aysıt Tansel (2008a), “Brain Drain from Turkey: An Investigation of Students’ Return 
Intention”, Applied Economics, 40: 3069-3087. 
Güngör, Nil Demet ve Aysıt Tansel (2008b), “Brain Drain From Turkey: The Case of Professionals Abroad”, 
International Journal of Manpower, 29: 323-347. 
Güngör, Nil Demet ve Aysıt Tansel (2014), “Brain Drain From Turkey: Return Intentions of Skilled Migrants”, 
International Migration, 52 (5): 208-226. 

IIE, Institute of International Education (2017), https://www.iie.org/Why-IIE/Announcements/2017-07-06-IIE-
Survey-of-College-Admissions-International-Students-Fall-2017 
Işığıçok, Özlem (2002), “Türkiye’de yaşanan son ekonomik krizlerin sosyo-ekonomik sonuçları: Kriz işsizliği ve 
beyin göçü” İş Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, 4 (2) 

Köser-Akçapar, Şebnem (2006), “Do Brains really going down the Drain? Highly skilled Turkish Migrants in the 
USA and the «Brain Drain» Debate in Turkey”, Revue européenne des migrations internationales, 
22(3):79-107. 
Kösemen, Cevdet (1968), A Report presented to Education and World Affairs concerning Emigration of Engineers 
and Architects from Turkey to foreign countries for the project International Migration of Talent. 
Kurtuluş, Berrak (1999), Amerika Birleşik Devletleri’ne Türk Beyin Göçü (İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım). 

Mollahaliloğlu, Salih, Çulha, Ülger A., Kosdak, Mustafa ve Hasan G. Öncül (2014), “The Migration Preferences of 
Newly Graduated Physcians in Turkey”, Medical Journal of Islamic World Academy of Sciences, 22(2): 69-75 

Oğuzkan, Turhan (1971), “Yurt Dışında Çalışan Doktoralı Türkler: Türkiye’den Başka Ülkelere Yüksek Seviyede 
Eleman Göçü Üzerinde Bir Araştırma”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara. 

Oğuzkan, Turhan (1975), “The Turkish brain drain: Migration of tendencies among doctoral level manpower”, 
Krane, Ronald E. (Der.), Manpower Mobility Across Cultural Boundaries: Social, Economic and Legal 
Aspects, The Case of Turkey and West Germany (Leiden, Netherlands: E.J. Brill). 

Oğuzkan, Turhan (1976), “The Scope and Nature of Turkish Brain Drain”, Nermin Abadan-Unat (Der), Turkish 
Workers in Europe, 1960-1975: A Socio-Economic Reappraisal (Leiden, Netherlands, E.J. Brill): 74-103. 
Özdemir, İbrahim (2009), “Beyin Göçünü Yeniden Düşünmek”, Eğitime Bakış, 13: 3-6. 
Öztürk, Mehmet Ali (2001), “So far from home: Turkish Student Motivation and Access to Overseas Higher 
Education in the United States”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, University of Southern California, Los 
Angeles, ABD. 

Pazarcık, Sevda Figan (2010), “Beyin Göçü Olgusu ve Amerika Birleşik Devletleri Üniversitelerinde Çalışan Türk 
Sosyal Bilimciler Üzerine Bir Çalışma”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi. 

Sağbaş, Seyla Meltem (2009), “Beyin Göçünün Ekonomik ve Sosyal Etkileri: Türkiye Örneği”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi. 

Tansel, Aysıt ve Nil Demet Güngör (2002), “‘Brain Drain’ from Turkey: Survey Evidence of Student Non-Return”, 
http://ssrn.com/abstract=441160’den erişilebilir 
Tansel, Aysıt ve Nil Demet Güngör (2003), “Brain Drain’ from Turkey: Survey Evidence of Student Non-Return”, 
Special issue on Career Development in the Middle East. Career Development International, 8(2): 52–69. 
Tansel, Aysıt ve Nil Demet Güngör (2004), “Türkiye’den Yurtdışı’na Beyin Göçü: Ampirik Bir Uygulama”, 
Economic Research Center Working Paper 04/02, METU, Ankara. 
Tansel, Aysıt ve Nil Demet Güngör (2009), “Türkiye’den Beyin Göçü: Bir Anket Çalışması Üzerine Düşünceler”, Eğitime Bakış, 13: 30-34. 
Taylor, Carl F., Dirican, Rahmi ve Kurt W. Deushle (1968), Health manpower planning in Turkey: an international research case study, (Baltimore: John Hopkins Press). 
Tunçel, Burcu Nur. (2003), “Gelişmekte olan Ülkelerden Gelişmiş Ülkelere Beyin Göçü: Türkiye’de Bilgisayar 
Sektörü Örneği”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi. 

Vatansever Deviren, Nursen ve Filiz Daşkıran (2014), “Yurt Dışında Eğitim Görüp Geri Dönen Öğretim Elemanlarının Beyin Göçüne Bakışı: Muğşa Sıtkı Koçman Üniversitesi Örneği”, Dumlupınar Üniversitesi 
Sosyal Bilimler Dergisi, 41:1-10. 

***