BÜTÜN BOYUTLARIYLA SURİYE KRİZİ VE TÜRKİYE, BÖLÜM 4

BÜTÜN BOYUTLARIYLA SURİYE KRİZİ VE TÜRKİYE,  BÖLÜM 4

     Suudi Arabistan ve Katar’ın yanı sıra Muhammed Mursi liderliğindeki 
Mısır’ın da son dönemde krizin çözüme kavuşturulması için diplomatik girişimlere yöneldiği gözlemlenmektedir. 30-31 Ağustos 2012 tarihlerinde 
Tahran’da düzenlenen 16. Bağlantısızlar Hareketi Zirvesi’ne katılan Mısır 
Cumhurbaşkanı Muhammed Mursi’nin Suriye’deki rejime karşı halka destek 
verilmesi yönündeki çağrısı Arap dünyasında büyük yankı bulmuştur. Mursi, 
Bağlantısızlar zirvesinde Mısır, Türkiye, Suudi Arabistan ve İran’ın katılacağı 
“Dörtlü Suriye Toplantısı” önerisinde bulunmuş, 17 Eylül’de Kahire’de 
Suudi Arabistan dışındaki üç ülkenin dışişleri bakanları bir araya gelmiştir. 
Suudi Arabistan toplantıya katılmamıştır. Toplantıda Türkiye ve Mısır Beşşar 
Esed’in iktidarı bırakmasını istemiş, İran ise bu isteği kabul etmemiştir. Dolayısıyla toplantıda bir karar alınamamıştır.

Suudi Arabistan’ın toplantıya katılmaması, Riyad’ın Esed rejiminin mutlak 
surette sona ermesi yönündeki duruşu ve Suriye’deki Kahire’nin rolüne bakışı 
ile ilgilidir. Suudi Arabistan, Mısır’ın bölgedeki eski konumuna geri dönerek 
Arap dünyasının merkezi haline dönüşmesinden rahatsız olmaktadır. Riyad, 
Esed sonrası Suriye’de İran’ın etkisini kıracak Sünni ağırlıklı bir iktidarın ortaya 
çıkmasını, bu değişimin de Suudi Arabistan’ın denetiminde gerçekleşmesini 
hedeflemektedir. Desteklediği Selefi unsurların Esed sonrası Suriye’de 
etkili olması için çaba sarf eden Riyad’ın Mısır’daki gibi Suriye’de de Müslüman 
Kardeşler’in iktidara gelmesinden memnun olmayacağı değerlendirilmektedir. 
Nitekim Müslüman Kardeşler’in eski lideri olan Mursi’nin bu tür 
girişimlerinde Suriyeli Müslüman Kardeşler’i desteklemek gibi bir amacın 
bulunduğu ifade edilebilir.

Suriye krizinin neden olduğu Esed rejiminin devamı ve son bulması şeklindeki 
iki yaklaşım, bölge ülkelerinin iki farklı blok halinde hareket etmesine yol 
açmıştır. Türkiye, Körfez ülkeleri ve diğer Arap devletleri Suriyeli muhalifleri 
desteklerken, İran, Hizbullah ve Maliki iktidarının Esed rejiminin yanında yer 
alması bölgede Sünni ve Şii bloklar arasında bir mücadele olduğu izlenimine 
sebebiyet vermiştir. Özellikle Irak’ın iç ve dış politika uygulamalarındaki değişimlerin böyle bir izlenimin oluşmasına hizmet ettiği ifade edilebilir.

Irak’taki Maliki iktidarının iç siyasette ve dış politikadaki tercihleri, Suriye 
krizi sürecinde bölgesel bir Şii-Sünni gerilimi intibaının ortaya çıkmasında 
etkili olduğu değerlendirilebilir. Nitekim krizle aynı dönemde, Irak Başbakanı 
Nuri El-Maliki ülkedeki Sünni politikacıları terör örgütü kurmakla suçlamış, 
Cumhurbaşkanı Yardımcısı Tarık El-Haşimi hakkında tutuklama ve yurtdışına 
çıkma yasağı çıkarmıştır. Suriye krizi sürecinde Irak’ın dış politikada da İran 
eksenine yaklaştığı, Esed rejimine dolaylı destek vermeye başladığı ve Ankara 
karşıtı bir çizgiye kaydığı fark edilmiştir.

4. Krizin Küresel Etkileri

Arap Birliği’nin Suriye’deki krize yönelik çözüm girişimlerinin sonuçsuz kalması, 
krizin BM’ye taşınmasına yol açmıştır. 24 Şubat 2012 tarihinde BM 
Genel Sekreteri Ban Ki-mun ve Arap Birliği Genel Sekreteri Nebil El Arabî 
tarafından yapılan açıklamada, Suriye’deki krizin çözüme kavuşturulması için 
Kofi Annan’ın BM-Arap Birliği ortak özel temsilcisi olarak atandığı duyurulmuştur. 
Annan, BM Genel Kurulu’nun 16 Şubat’ta aldığı 66/253 sayılı karar 
gereğince özel temsilci olarak atanmıştır. Beşşar Esed’in iktidarı terk etmesinin 
beklendiği bir dönemde, BM ve Arap Birliği’nin Annan’ı özel temsilci 
olarak ataması, İran, Rusya ve Çin’in Suriye yönetiminin yanında yer almasından dolayıdır.

10 Mart 2012 tarihinde BM ve Arap Birliği’nin özel temsilcisi Kofi Annan, 
Şam’ı ziyaret ederek Esed ile görüşmüş ve 16 Mart’ta Esed iktidarı ile muhalefet 
arasında ateşkesin sağlanması için 6 maddelik bir barış planı sunmuştur. 
Annan Planına Şam yönetimi 27 Mart 2012 tarihinde olumlu cevap vermiş, 
planın uygulanması için 12 Nisan’da ateşkes ilan etmiştir. BM Güvenlik Konseyi, 
Suriye’ye 250 kişiden oluşan bir gözlemci görevi atama kararı almış ve 
ilk aşamada 16 Nisan’da 30 gözlemci gönderilmesini onaylamıştır. Sonrasında, 
BM Genel Sekreteri Ban Ki-mun planlanan gözlemci sayısının 250 kişiden 
300’e yükseltilmesini talep etmiştir. Planda yer alan maddeler şunlardır:

• Suriyeli halkın meşru taleplerine ve endişelerine cevap verecek şekilde Suriyeliler tarafından yürütülecek ve herkesi kapsayacak bir siyasi süreç için 
özel temsilciyle (Kofi Annan) çalışmayı taahhüt etmek ve bu amaçla gerekirse (müzakereler için) bir temsilcinin atanmasına onay vermek.
• Saldırıları bırakıp, BM tarafından gözetilecek ateşkesin derhal sağlanması (bu amaçla öncelikle Suriye hükümetinin, halkın yaşadığı bölgelerde ağır 
silahlar kullanmaya son vermesi ve askerlerini geri çekmesi, muhalefetin ve Suriye’deki diğer unsurların saldırıları bırakıp ateşkesin sağlanması için işbirliği 
yapması).
• İnsani yardımın gerekli olan her yere ulaşabilmesi için ilk adım olarak uygulanmak üzere günde iki saat insani yardım için çatışmaların durdurulması.
• Keyfi olarak tutuklanan ve gözaltına alınanların serbest bırakılması.26
• Gazetecilerin ülke içinde serbestçe dolaşmalarının sağlanması.
• Barışçıl toplanma ve protesto hakkına saygı duyulması.

BM Güvenlik Konseyi öncülüğünde Suriye’deki şiddeti durdurmak ve Esed 
rejimi ile muhalifler arasında ateşkesi sağlayarak, siyasi bir geçiş süreci tesis 
etme amacıyla yola çıkan Kofi Annan, 3 Ağustos 2012 tarihinde istifa ettiğini 
açıklamış ve 31 Ağustos’ta da görevinden resmen ayrılmıştır. Annan’ın yerine 
Cezayirli eski diplomat El-Ahdar İbrahimi atanmıştır.

İbrahimi görevi devraldıktan sonra Suriye konusunda başarılı olmasının 
imkânsıza yakın olduğunu açıklamıştır. İbrahimi’nin başarısız olan BM Suriye 
planı üzerinde göreve başladığı ve yeni bir öneriyle gelmediği dikkate 
alındığında uluslararası toplumda Suriye krizini çözme konusunda belirgin bir 
isteksizlik olduğu göze çarpmaktadır. Bölgesel düzeyde çözüm arayışlarının 
başarısız olmasından sonra BM’nin devreye girmesiyle küresel düzeye taşınan 
Suriye krizi çözümsüzlüğe mahkûm edilmiştir. Krize müdahale edebilecek 
Avrupa Birliği ve NATO ise BM sistemi dışındaki aktörler de Suriye’deki 
halk hareketine söylemde destek verse de çözüm konusunda bir tutum geliştirmemiştir. 

2012 yılının Kasım ayında ABD’deki başkanlık seçimi, Avrupa’daki 
ekonomik kriz ve bölgedeki gelişmeler (Irak, Mısır, Libya, Yemen ve 
İran’ın nükleer programından kaynaklanan kriz) Suriye’nin iç dinamikleriyle 
birlikte değerlendirildiğinde krizin belirli bir süre daha devam edeceği değerlendirilebilir.

BM Güvenlik Konseyi’nde Suriye krizinin çözümü doğrultusunda gündeme 
getirilen öneriler ve karar tasarıları Esed rejimini desteklemeye devam 
eden daimi üyeler Rusya ve Çin tarafından veto edilmiştir. Suudi Arabistan 
ve Katar’ın Arap Birliği vasıtasıyla başlattığı ve Güvenlik Konseyi’ne taşınan 
girişimler Konsey’den geri dönmüştür. Arap Birliği’nin Suudi Arabistan ve 
Katar öncülüğünde Güvenlik Konseyi’ne taşıdığı Suriye’de ateşkesin sağlanması 
amacıyla Arap Barış Gücü’nün teşkil edilmesi, insani yardım koridoru 
açılması, ülkede tampon/güvenli bölge oluşturulması, Beşşar Esed’in iktidarı 
yardımcısına devretmesi (Yemen Modeli) gibi öneriler ABD ve Batılı devletler 
tarafından desteklenirken Rusya ve Çin muhalefetiyle karşılaşmıştır.

Suriye krizinin bu nedenle küresel aktörler arasında bir anlaşmazlığa dönüştüğü 
ve güç mücadelesini doğurduğunu ifade etmek mümkündür. ABD’nin 
Afganistan müdahalesi ve Irak işgalinin ardından Orta Doğu’daki Rus nüfuzunun 
ciddi biçimde zayıfladığını fark eden Kremlin, Suriye meselesinde 
ABD, İngiltere ve Fransa ile rekabete girmiş durumdadır. Rusya’nın Çin ile 
birlikte Esed rejimine karşı BM Güvenlik Konseyi’nde gündeme getirilen karar 
tasarılarını veto etmesi ve Esed iktidarının devamı doğrultusunda irade 
göstermesi Suriye üzerinde küresel aktörlerin bir güç mücadelesine girdiğini 
göstermektedir.

Arap uyanışı sürecindeki krizlerde ABD’nin ön planda olduğu bir dönem beklenirken, ABD ve Batılı ülkeler beklentilerin aksine diplomatik söylemler 
dışında büyük ölçüde çekimser kalmıştır. ABD, Orta Doğu’daki krizlere doğrudan 
müdahale etmekten imtina etmiş, müdahalenin NATO ile gerçekleştirilmesi 
yönünde bir duruş sergilemiştir. NATO liderliğindeki uluslararası koalisyon 
güçlerinin Kaddafi rejimine karşı müdahale ettiği Libya krizi bu açıdan 
örnek oluşturmuştur. Suriye krizinde de ABD’de askeri müdahale konusunda 
belirgin bir isteksizlik ve kararsızlık gözlemlenmektedir. Ancak Washington, 
Suriye’deki Baas iktidarının demokratik hak ve özgürlük talepleriyle gösteriler 
düzenleyen halka ateş açmasının ardından Esed rejimi aleyhinde tutum 
geliştirmeye başlamıştır.

Esed rejiminin silahsız muhalefet hareketine karşı şiddete tevessül etmesiyle 
ABD Başkanı Barack Obama ilk kez 18 Ağustos 2011 tarihinde Esed’in 
istifa etmesi gerektiğini ifade etmiştir.27 Daha sonra Washington, Suriye Ulusal 
Konseyi’ni tanımış, Dışişleri Bakanı Hillary Clinton Suriye kriziyle ilgili 
katıldığı tüm toplantılarda Suriye muhalefetini desteklediklerini belirtmiştir. 
ABD, Suriye muhalefetine 45 milyon dolarlık bir yardım sözü vermiştir. 28 
Eylül 2012 tarihindeki 67. BM Genel Kurulu’na hitap eden Clinton, ABD’nin 
muhalefete sağladığı 45 milyon dolarlık yardımın 15 milyon dolarlık kısmının 
silah dışındaki donanımlardan oluşacağını ve ağırlıklı olarak iletişim cihazları 
içereceğini açıklamıştır. Clinton, yardımın 30 milyon dolarlık kısmının ise Suriye 
ordusu ile Özgür Suriye Ordusu (ÖSO) arasında yaşanan çatışmalardan 
zarar görenlere dağıtılacak insani yardım olduğunu beyan etmiştir.28

Suriye krizinde Esed rejiminin devrilmesi durumunda ABD; krizin kötüye gideceği, ülkenin bölünerek iç çatışmaya sahne olabileceği ve böyle bir krize 
müdahalenin insani ve mali kaybının büyük olacağı yönünde kaygılar taşımaktadır. 
Suriye muhalefetindeki birlik sorununun ve Esed sonrası Suriye’deki 
sürecin belirsizlikler içermesinin ABD’nin krize müdahale etme konusunda 
kararsız kalmasına yol açtığı değerlendirilmektedir. Nitekim Afganistan ve 
Irak’tan çıkarılan dersler Amerikan karar mercilerinde bu yöndeki fikirleri 
desteklemekte, Washington’ın müdahaleye sıcak bakmasını engellemektedir. 
Washington, Suriye’ye müdahale konusunda dikkate alacağı kırmızı çizgiyi, 
Esed rejiminin kimyasal silah kullanması olarak beyan etmiştir. 

Hillary Clinton’ın 2 Kasım 2012 tarihinde Hırvatistan gezisi sırasında Suriye 
Ulusal Konseyi’nin yapısına ilişkin yaptığı eleştiriler, Washington’ın krize 
giderek daha fazla müdahil olabileceğine işaret etmiştir. Clinton, 4-7 Kasım 
tarihleri arasında gerçekleşen Doha Kongresi öncesi Konsey’in temsil niteliğinin 
zayıf olduğunu, Konsey’de Esed rejimine karşı ülke içinde mücadele 
eden unsurların temsil edilmediğini ve daha kapsayıcı bir muhalefet cephesinin 
oluşturulması gerektiğini beyan etmiştir. ABD bu anlayış doğrultusunda, 
Doha Kongresi’nde kurulan Suriye Devrimi ve Muhalefet Güçleri Ulusal 
Koalisyonu’nun Suriye’nin tek temsilcisi olduğunu belirtmiştir.

19 Temmuz 2013 tarihinde ABD Genelkurmay Başkanı Martin Dempsey iki 
senatörün Washington’ın Suriye’deki muhtemel hareket tarzına ilişkin sorularına 
mektupla verdiği cevapta Suriye krizi konusunda beş seçenekten bahsetmiştir. 
Dempsey’in sunduğu mektuptaki seçenekler özetle söyledir:

“-Muhalefete eğitim, danışmanlık ve yardım: Bu seçenek ölümcül olmayan 
gücü kapsıyor. Eğitim, istihbarat ve lojistik sunabiliriz. Tercihe göre birkaç 
yüz ile birkaç bin arasında personel gerekir. Maliyet buna göre değişir ama 
başlangıçta yılda 500 milyon dolar öngörülebilir.

-Uzaktan sınırlı vurucu operasyonlar: Rejimin hava savunması gibi askeri tesislerine havadan ve füze sistemleriyle kendi istediğimiz tempoda saldırılar 
düzenlenebilir. Bunun için yüzlerce uçak, gemi ve denizaltı gerekir. Maliyet 
milyarlarca dolara ulaşabilir. Zamanla rejimin yetenekleri azalacaktır. Fakat 
hasarın sınırlı olması, misillemeye maruz kalma ve sivil kayıplar gibi riskler 
var.

-Uçuşa yasak bölge: Rejimin uçaklarının da imha edilmesini içeren bu seçenek 
için de yüzlerce uçak ve gemiye ihtiyaç var. Maliyeti bir yıl boyunca her 
ay ortalama bir milyar doları bulabilir. ABD uçaklarının düşmesi, bu nedenle 
Suriye’ye kurtarma için kara birlikleri de gönderme riski var. Üstelik bu da 
ülkede şiddeti azaltmaya, dengeyi muhalefet lehine çevirmeye yetmeyebilir. 
Zira rejim büyük oranda havan, top ve füze gibi yer kaynaklı ateş gücüne 
dayanıyor.

-Tampon bölge: Belirli sınır bölgelerini, muhtemelen Türkiye ile Ürdün sınırlarını 
korumak için uçuşa yasak bölge de gerekli olacaktır. Buna ek olarak 
binlerce Amerikan askerinin karada kullanılması gerekebilir. Maliyet ayda bir 
milyar doların üstüne çıkacaktır. Zamanla muhalefetin yetenekleri gelişir, insanların acısı azalabilir, Türkiye ve Ürdün’ün üstündeki baskı bir nebze azalır. 
Fakat uçuşa yasak bölgenin risklerinin yanı sıra, daha konsantre bir yerleşim 
olacağından rejimin ateş açması durumunda göçmen kaybı sayısı artar. Bu 
bölgeler aşırılık yanlılarının operasyon üsleri haline de dönüşebilir.

 -Kimyasal silahların kontrolü: Asgari düzeyde bile uygulansa bu seçenek için 
uçuşa yasak bölgenin yanı sıra, yüzlerce uçak ve gemiyle saldırılar gerekecektir. 
Binlerce özel kuvvetler mensubu ve diğer kara güçlerinin kritik tesislere 
saldırıp kontrol altına alması gerekebilir. Maliyetler ayda bir milyar doları 
aşabilir. Tüm kimyasal silahlar kontrol altına alınamaz. Fırsattan yararlanan 
aşırılık yanlıları bunların bir kısmını ele geçirebilir.”29 

Dempsey’in sıraladığı seçeneklerde maliyet ve risklere yapılan vurgu, 
ABD’nin müdahaleye sıcak bakmayacağına işaret etmektedir. Nitekim ABD 
Dışişleri Bakanı John Kerry, 7 Mayıs 2013 tarihli Moskova ziyareti sırasında 
Sergey Lavrov’la Suriye’de siyasi diyalog çerçevesinde bir geçiş süreci konusunda mutabakata varmıştır. Bu mutabakat doğrultusunda Washington, 2. 
Cenevre Konferansı’nda Esed rejimi ile muhalefet arasında görüşmeler gerçekleştirilmesi için irade göstermiştir. 

Suriye krizinde Rusya, BM Güvenlik Konseyi’nde Arap Birliği ve Batılı ülkeler 
tarafından desteklenen ve Esed rejimine karşı bir dış müdahalenin önünü 
açabilecek karar tasarılarını Çin ile birlikte veto etmiştir. ABD ve diğer Batılı 
ülkelerin zayıf da olsa Suriye’de rejim değişimi doğrultusunda irade göstermesi 
karşısında Rusya, Esed rejiminin ayakta kalması için çaba göstermiştir. 
Rusya’nın Soğuk Savaş sonrası süreçte ve özellikle 11 Eylül sonrası dönemde 
Orta Doğu bölgesindeki nüfuzunu yitirmesi, Moskova’nın Suriye krizindeki 
tutumunda etkili olmuştur. Zira Irak işgalinden sonra Rusya’nın bölgede varlık 
gösterdiği tek ülke olarak Suriye kalmıştır. Rusya’nın Akdeniz’deki tek 
askeri üssüne ev sahipliği yapması Suriye’yi ise Moskova için siyasi ve ekonomik alanın ötesinde stratejik açından değerli kılmaktadır.

Kremlin’le birlikte hareket edebilen bir Suriye, Rusya’ya Orta Doğu siyasetinde 
etkinlik katmaktadır. Moskova’nın Esed ailesiyle Soğuk Savaş dönemine 
kadar uzanan yakın ilişkileri Suriye’yi Rusya’nın Orta Doğu siyasetinde kritik 
bir konuma yerleştirmektedir. Soğuk Savaş döneminde olduğu gibi Suriye’yi 
İsrail’e karşı desteklemek gibi bir hedef söz konusu olmasa da Rusya bu ülkeye 
Orta Doğu’daki çıpası nazarıyla bakmakta, Esed rejimi de uluslararası 
arenada Moskova’yı çeşitli vesilelerle desteklemektedir. Örneğin 2008’deki 

Rusya-Gürcistan savaşında Şam, Moskova’nın hareket tarzını açıkça desteklemiştir.

Suriye Arap ülkeleri arasında Rusya’nın önemli ticari ortaklarından biridir. İki 
ülke arasındaki ticaret hacmi Rusya’nın Arap ülkeleriyle olan toplam ticaret 
hacminin %20’sine tekabül etmektedir. Suriye’de halk hareketinin başladığı 
2011 yılında iki ülke arasındaki ticaret hacmi 1.92 milyar dolar düzeyindeyken, 
Rus şirketlerinin Suriye’de yaptığı yatırım 20 milyar dolar büyüklüğündedir.
30 Suriye, aynı zamanda Rusya’nın silah sistemleri ihraç ettiği önemli 
pazarlardan biridir. Suriye silahlı kuvvetlerinin envanterindeki silah sistemlerinin 
önemli bir bölümü Rusya menşelidir.

1971 yılında Sovyetler Birliği ile Suriye arasında imzalanan ikili anlaşma çerçevesinde Rusya, Suriye’nin Tartus limanında bir deniz üssü bulundurmakta dır. Rusya’nın Doğu Akdeniz bölgesinde tek deniz üssü olan Tartus üssünde 
Rus donanmasına ait nükleer silah taşıyan savaş gemileri konuşlandırılmakta, 
üs sayesinde Moskova Orta Doğu’daki askeri varlığını sürdürebilmektedir.

Rusya, bölgesel ve küresel güç hesaplarını Suriye üzerinden yürütmeye çalışmaktadır. 
Bu nedenle Rusya’ya Suriye vasıtasıyla bölge üzerindeki nüfuzunun 
devam ettirebilmesi için bir teminat verilmediği müddetçe Moskova Esed 
rejimini desteklemeye çalışacaktır. Rusya’nın Suriye’deki halk hareketini 
kendi toprak bütünlüğüyle de ilişkilendirdiği ifade edilebilir. Moskova, Esed 
rejiminin devrilmesi halinde Suriye’deki halk hareketinin kendi egemenliği 
altındaki Müslüman halklara emsal teşkil edebileceğini değerlendirmekte, 
benzer bir ayaklanmanın Kuzey Kafkasya’da ortaya çıkabileceği yönünde 
kaygı taşımaktadır. Çin de benzer kaygılara sahiptir.

Kremlin’in Arap ülkelerindeki değişim sürecinde ABD ve Batılı ülkelere karşı 
konumunu güçlendirmeye ve Batıdan bazı imtiyazlar elde etmeye çabaladığı 
değerlendirilebilir. Rusya’nın Dünya Ticaret Örgütü’ne Aralık 2011’de kabul 
edilmesi ve Ağustos 2012’de örgüte üye olarak alınması Moskova’nın Suriye 
politikası ile ilişkilendirilebilir.

Kriz sürecinde Esed rejimi yanlısı tutumu Moskova’nınki kadar belirgin olmasa 
da Çin, BM Güvenlik Konseyi’nde Rusya ile birlikte Esed rejimi aleyhindeki 
karar tasarılarını şimdiye kadar iki kez veto etmiş, Esed rejiminin varlığını 
sürdürmesine destek olmuştur.

Çin’in Suriye’ye müdahaleye imkân tanıyabilecek karar tasarılarını veto etmesinin altında çeşitli nedenler vardır. Pekin’in Suriye krizinde Rusya ile 
birlikte hareket ederek Batının karşısında yer alması ABD’nin Asya-Pasifik 
stratejisine duyduğu tepki ile ilgilidir. Obama yönetiminin, 2012 yılının Ocak 
ayında açıkladığı diplomatik, stratejik ve ekonomik yatırımlarda ABD’nin 
Asya-Pasifik bölgesine ağırlık verme hedefi Pekin’i rahatsız etmiştir. Çin’in 
veto tercihi Washington’ın Tayvan politikası da göz önünde bulundurularak 
değerlendirilmelidir. ABD’nin Tayvan’a silah satması Çin’i tedirgin etmektedir. 
Çin vetosunun altında yatan diğer bir nedenin de ABD’nin Tibet’le olan 
ilişkilerinden kaynaklandığı ifade edilebilir.

Bu nedenler hesaba katıldığında, Pekin’in Esed rejimini desteklemesi ve Esed 
rejimi aleyhinde Güvenlik Konseyi nezdinde başlatılan girişimleri engellemesinin 
büyük ölçüde ABD-Çin hattında temayüz eden siyasi, ekonomik ve askeri güç mücadelesinden ileri geldiği öne sürülebilir. Pekin, Pasifik stratejisine 
karşılık Rusya ile birlikte ABD’nin Orta Doğu’daki nüfuzunu dizginlemeye 
yönelik politika izlemekte, İran’dan ithal ettiği enerjide kesinti yaşanmamasını 
temin etmeye çalışmaktadır.

5. Krizin Türkiye’ye Etkileri Ve Muhtemel Senaryolar

5.1. Krizin Türkiye’ye Etkileri

Türkiye-Suriye sınırı 910 km’dir ve Türkiye’nin en uzun sınır hattına sahip 
komşusu Suriye’dir. İki ülke arasındaki sınır doğuda Dicle Nehri’nden batıda 
Akdeniz’e kadar uzanır. Türkiye’nin doğuda Şırnak’tan batıda Hatay’a kadar 
altı ilinin Suriye’ye sınırı vardır. İki ülke arasında ekonomik ve güvenlik 
alanlarında coğrafi yakınlıktan ileri gelen karşılıklı bağımlılık söz konusudur. 
Suriye Türkiye’nin Lübnan, Ürdün ve diğer Arap ülkelerine açılan kapısı konumundadır. İki ülkede sınıra yakın bölgelerde yaşayan vatandaşlar arasında 
akrabalık bağları vardır.

Türkiye-Suriye ilişkilerinin yakın geçmişine bakıldığında Hatay meselesi ve 
su sorununun öne çıktığı görülmektedir. 1990’lı yıllarda ise ikili ilişkilerdeki 
en önemli problem Hafız Esed rejiminin PKK terör örgütüne sağladığı destek 
olmuştur. Suriye terör örgütünün uzun süre Beka Vadisi’ndeki faaliyetlerine 
müsaade etmiş, örgüte himaye sağlamıştır. Şam yönetiminin örgüte sağladığı 
destek nedeniyle iki ülke savaşın eşiğine gelmiş, Ankara’nın gösterdiği tepki 
neticesinde 1998 yılında PKK terör örgütü lideri Öcalan, Suriye topraklarından 
çıkarılmıştır. Öcalan’ın sınır dışı edilmesiyle Türkiye-Suriye arasında 20 
Ekim 1998 tarihinde Adana Mutabakatı ve Güvenlik İşbirliği Antlaşması imzalanmış, ikili ilişkiler normalleşmeye başlamıştır.

Adana Mutabakatı’nın ardından Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer’in 2000 
yılında Hafız Esed’in cenazesine katılması iki ülke arasındaki karşılıklı diplomatik 
ziyaretlere öncülük etmiştir. Bu dönemde cereyan eden uluslararası 
ve bölgesel gelişmeler Suriye’nin dış politika vizyonuna etki etmiş, ABD’nin 
2003’te Irak’ı işgal etmesi Şam’ın güvenlik kaygılarını artırmıştır. Suriye, 
Irak’ın ardından sıranın kendisine gelebileceğini değerlendirmiş, Türkiye ile 
ilişkilerin geliştirilmesine daha olumlu yaklaşmıştır. ABD işgalinin ardından 
Irak’ın kuzeyindeki gelişmeler Türkiye ve Suriye’yi ortak tehditlerle karşı 
karşıya bırakmış, iki ülke Irak’ın toprak bütünlüğü konusunda ortak politikalar 
geliştirmiştir. 2004 yılında gerçekleştirilen karşılıklı üst düzey ziyaretlerin 
ardından iki ülke arasında serbest ticaret antlaşması imzalanmıştır.

Hariri suikastını takip eden süreçte Suriye uluslararası tecride maruz kalmış, 
Türkiye ise Şam yönetimiyle ilişkileri geliştirmeye devam etmiştir. 2005 senesinde ABD’nin tepkisine rağmen Cumhurbaşkanı Sezer ve 2007’de Cumhurbaşkanı Abdullah Gül Şam’ı ziyaret etmiştir. Türkiye bu dönemde bölgede kalıcı barış ve istikrarın tesisi amacıyla Suriye-İsrail arasında arabuluculuk girişimine başlamış, taraflar arasında doğrudan görüşmelere zemin hazırlamıştır. 
Ancak İsrail’in 2006 yılında Lübnan’ı işgali ve 2009’da Gazze’ye saldırması 
Türkiye’nin girişimlerini sonuçsuz bırakmıştır. Ankara, 2009’da Bağdat’taki 
bombalı saldırılar nedeniyle Suriye-Irak arasında ortaya çıkan gerilimi yatıştırmak maksadıyla da devreye girmiştir. Bağdat-Şam arasında mekik diplomasisi yürüten Türk yetkililer iki ülke arasında uzlaşmanın teminine çalışmıştır.

Türkiye ve Suriye kara kuvvetleri karşılıklı dostluk, işbirliği ve güveni pekiştirmek için 26 Nisan 2009 tarihinde Kilis’teki Yüksektepe Hudut Karakolu 
ile Suriye’nin Şamarin-Azez bölgesinde ortak bir tatbikat icra etmiştir.31 Şam 
yönetimi, Türkiye’nin 2009 yılında başlattığı Kürt açılımına destek vermiş, 
açılım kapsamında terör örgütü mensubu Suriyelilerin dağdan inmeleri halinde 
affedilebileceğini beyan etmiştir. İki ülke arasında yine 2009’da Yüksek 
Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi Anlaşması imzalanmış, Konsey’in ilk toplantısı 
aynı yıl içinde gerçekleştirilmiştir. İlk toplantıda dış politika, ekonomi, 
sulama, eğitim ve ulaşım alanlarında karşılıklı müzakereler yapılmış, bu kapsamda 50 protokol, proje ve mutabakat zaptı kararlaştırılmıştır.32 Ortak kabine toplantılarının ardından iki ülke karşılıklı vize uygulamasını da kaldırmıştır.

Siyasi açıdan ilerleme kaydeden Türkiye-Suriye ilişkileri iki ülke arasındaki 
ticaret hacminin istikrarlı bir şekilde büyümesini sağlamıştır. Özellikle Yüksek 
Düzeyli Stratejik İşbirliği Anlaşmasının etkisiyle ticari ilişkilerde belirgin 
bir artışın yakalandığı gözlemlenmiştir. 2010 yılında iki ülke arasındaki ticaret 
hacmi bir önceki yıla göre %30 artarak 2,5 milyar dolar düzeyine çıkmıştır.33 
Türkiye’nin Suriye sınırına yakın illerindeki ekonomi canlanmış, Türkiye’ye 
gelen Suriyeli turist sayısı ve Suriye’deki Türk yatırımcıların sayısı artmıştır. 
İkili ekonomik ilişkilerdeki gelişme, Orta Doğu’da istikrara katkı sağlayacak 
ekonomik bir entegrasyonun gerçekleşebileceği yönünde beklentiler ortaya 
çıkarmış, bölgede Türkiye, Suriye, Lübnan ve Ürdün’ü kapsayan bir serbest 
bölge oluşturulması gündeme gelmiştir.

Dolayısıyla Türkiye-Suriye ilişkileri uluslararası ve bölgesel şartların etkisiyle 
ve iki ülkedeki siyasi iktidarların tercihleriyle nispeten kısa bir süre içinde 
gelişme göstermiştir. ABD’nin Irak’ı işgaliyle güvenlik kaygıları artan ve 

Hariri suikastı sonrası gerek Batılı ülkeler gerekse Arap dünyası tarafından 
tecride maruz kalan Suriye, Türkiye ile ilişkilerini güçlendirmeye çalışmıştır. 
Beşşar Esed iktidarı, Batı ile ilişkilerinde ve ekonomik kalkınma hedefi 
bağlamında Türkiye’nin desteğinin değerli olduğunu fark etmiştir. Türkiye, 
ABD işgali sonrası Irak konusunda ve Orta Doğu’da barış ve istikrarın tesisi 
amacıyla Suriye ile ilişkilerin geliştirilmesi yönünde irade göstermiştir. PKK/
KCK terör örgütünün lider kadrosunun ve militanlarının önemli bir bölümünün 
Suriyelilerden oluşması, bölgede İran’la devam eden rekabet ve Arap 
dünyasıyla artan ticari ilişkiler Suriye’yi Türkiye için önemli kılmıştır. Suriye 
Türkiye’nin Arap dünyasıyla gerçekleştirdiği ticarette geçiş ülkesi haline 
gelmiş, Ankara bu dönemde Şam yönetiminin de desteğini alarak bölgedeki 
konjonktüre PKK/KCK aleyhinde yön vermeye başlamıştır.

Türkiye-Suriye ilişkilerinin oldukça iyi düzeyde olduğu böyle bir dönemde, 
Orta Doğu’da Arap uyanışı süreci baş göstermiştir. Türkiye, Arap ülkelerinde 
demokratik ve ekonomik hak ve hürriyet talepleri ile ortaya çıkan halk hareketlerine destek vermiştir. Türk dış politikasının halk hareketleri lehindeki 
duruşu Suriye krizinde ise problemli bir zeminle karşılaşmıştır. Suriye’deki 
muhalefet hareketinin Esed rejimine karşı netice alamaması, krizin iç savaş 
halini alarak bölgesel ve küresel bir anlaşmazlığa dönüşmesi Türkiye’yi güney 
sınırında ciddi bir sınavla karşı karşıya bırakmıştır. Kriz, Türkiye’nin güvenliğini 
tehdit etmekte, Ankara’nın bölge ülkeleriyle olan ilişkilerini, Orta 
Doğu’daki siyasi ve ekonomik alanlarda tesis ettiği işbirliği süreçlerini olumsuz 
etkilemektedir.

5. Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,,

***