TÜRKİYEDE SİYASİ PARTİ KAPATMA VE AVRUPA ÖRNEKLERİ BÖLÜM 2
Şu anda Kasım 2007’de başlayan Demokratik Toplum Partisi’nin (DTP) ve Nisan 2008’de başlayan Adalet ve Kalkınma Partisinin (AKP) davaları sürmekte ve Türkiye’de süregelen siyasi parti kapatma davaları ve demokrasi üzerine tartışmalar giderek yoğunlaşmaktadır.
Tablo–1. Türkiye’de çok partili rejime geçişten günümüze kapatılan siyasi partiler30
AİHM madde 11 üzerinden açılan, kapatılmış siyasi partilerin davalarına ilişkin karar metinlerinde, T.C Anayasası madde 14 ile paralel şekilde “temel hak ve özgürlüklerin kötüye kullanılamayacağı” görüşünden hareketle siyasi partilerin demokrasi karşıtı eylemlerine çekince ile yaklaşır. Öte yandan, demokrasi karşıtı eylemde bulunup bulunmadıkları meselesi dava sonuç kararlarında ve yorumlarında anahtar rol oynamaktadır. Bu bağlamda, BBC’ye verdiği röportajda Türkiye’nin AİHM eski avukatlarından Bakır Çağlar’ın yaptığı vurgu önemlidir.
Çağlar, Türkiye’de gerek duyulduğunda partilerin kapatılabileceğine dair yorumlanan AİHM kararlarından bahsederken, bu durumun ancak demokratik toplum düzenine aykırı bulundukları durumlarda söz konusu olduğunun da altını çizmeyi ihmal etmez.31 AİHM’de görülen ve Türkiye lehine sonuçlanan Refah Partisi davasında Mahkeme, 2003 yılında madde 11’in ihlal edilmediğine hükmetmiş ve hatta karar metninde Refah Partisi’nin feshinin demokrasi için bir gereklilik olacağı yargısına ulaşmıştır.32 Öte yandan, örneğin Sosyalist Parti’nin (SP) kapatılması davasında AİHM 1998 yılında madde 11’in ihlal edildiğine hükmetmiş; çoğulcu siyasal demokrasinin önemine işaret ederken, kararda
değerlendirmesi bulunan Avrupa Komisyonu da, Sosyalist Parti’nin feshinin demokratik toplumun varlığını korumak açısından gereklilik olmadığını vurgulamıştır.33 Bu iki yakın tarihli örneğin ışığında AİHM kararlarının örgütlenme özgürlüğünü ve dolayısıyla siyasi parti kurma hakkını garanti altına alan madde 11 özelinde davadan davaya değişik yorumlanabildiği, siyasi parti kapatma gerekçelerinin sonucu etkilediği görülmektedir. Bu anlamda söylenebilir ki, Avrupa normlarına paralel olan siyasi partilerin insan hak ve özgürlüklerine dayanan demokratik ilkelere aykırı olamayacağı görüşü, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve Siyasi Partiler Yasasında, parti kapatma davalarına esas oluşturmaktadır. Ne var ki, prensip olarak aynı çizgide olan yaklaşımlar dava özelinde ayrışabilmekte ve farklı yorumlar ve tehdit algılamalarına farklı
vurgular ortaya çıkabilmektedir.
SONUÇ
Siyasi partilerin demokrasilerde kapatılıp kapatılamayacağı ve demokratik rejimlerin bu şekilde kesintiye uğrayıp uğramayacağı son dönemde DTP ardından da AKP’ye açılan kapatma davaları ile yeniden tartışma konusu olmuştur. Bu karşıt görüşlerden hareketle, Avrupa’daki siyasi parti deneyimleri nin getirdiği yasaklamalar ve parti kapatma örneklerine bakıldığında siyasi parti kapatma uygulamalarının ve yaklaşımlarının yalnız Türkiye’ye özgü olmadığı ancak siyasi partilere uygulanan yaptırım ve yasakların ülkenin tarihsel tehdit algılamalarına ve şartlarına göre biçimlenebileceği sonucu çıkarılmaktadır.
Avrupa’da da siyasi parti yasakları ve kapatma uygulamaları vardır. Ne var ki, son yıllarda özellikle sayıca çok olmaması Türkiye’nin hem uluslararası arenada hem de iç siyasette bu konuda daha fazla baskı görmesi sonucunu doğurmaktadır.
Türkiye’deki sıkıntı istisna olması gereken parti kapatma uygulamalarının çok defalar uygulanarak bir geleneğe dönüşmüş görünümü vermesidir.
Siyasi parti kapatmanın demokrasiye bir darbe mi olduğu sorusuna gelince, bu değerlendirmeyi yaparken Taner Timur’un çok partili düzene geçiş üzerine incelemesindeki çıkarımlarını anmak faydalı olacaktır.
Timur, Türkiye’de Demokrat Parti deneyimi ile paralellik kurarak şu sonucun altını çizmektedir: “Siyasal rejimler tarihinde rastladığımız çeşitli örnekler, çok partili hayatla demokrasinin her zaman aynı şeyler olmadığını göstermiştir.”34 Bu değerlendirmeden hareketle, siyasi partilerin demokrasilerin vazgeçilmez unsurları olduğunu kabul etmekle birlikte yalnızca siyasi partilerin varlığına veya yokluğuna veya yalnızca kurulma ve kapatılma örneklerine bakarak, bir ülke demokrasisini değerlendirmek biçimsel demokrasiye odaklı, oldukça indirgemeci bir yaklaşım sergilemektedir. Diğer bir deyişle, siyasi partinin kapatılma koşulları, nedenleri ve izlenen yolun demokrasi kuralları içinde olup olmadığına bakıldıktan sonra sağlıklı bir değerlendirme yapılabilir.
Ne var ki, sayıca Türkiye’de siyasi parti kapatma örnekleri, bu uygulamanın
olduğu Avrupa ülkelerine nazaran epeyce fazladır. Bu niceliksel farkın iddia edildiği gibi, Türkiye’nin özel koşulları gereği demokrasisini korumaya mı yönelik, yoksa demokrasisini tehdit eden girişimlerden mi kaynaklandığı tek tek kapatma davaları ve siyasi yansımalarının incelenmesini gerektiren ayrı bir araştırma konusudur. Ancak, demokratik düzenin dayandığı temel değerlere ve kurumlara karşı yıkıcı eylemlerde bulunan veya bulunmayı amaçlayan siyasi partiler, Avrupa ülkelerinin hepsinde farklı olabilmekle beraber, yaptırımlarla
karşı karşıya kalmaktadırlar. Bu çerçevede önlemlerin en son basamağı olarak nitelenen siyasi partinin kapatılması ve parti liderlerinin siyasetten men edilmesi uygulamaları Türkiye ile karşılaştırıldığında, az olmakla birlikte vardır. Almanya’da Nazi veya nasyonal sosyalist eğilimli aşırı sağ partilerin, İtalya’da faşist partilerin, İspanya, Fransa ve Belçika’da ayrılıkçı bölgesel partilerin demokratik düzene tehdit olarak algılandığı, yasaklanan siyasi partilerden ve görülen davalardan anlaşılmaktadır. Türkiye’de de yukarıdaki tabloda siyasi partilerin kapatılma gerekçelerine baktığımızda ise, kapatılan onüç partinin kapatılma gerekçesinde bölücülük yaparak, beş partinin kapatılma gerekçesinde ise laiklik karşıtı odak oluşturarak demokratik düzene tehdit yarattığı iddia edilmiştir. Tüm bu tehdit algılamaları yelpazesine baktığımızda, ortak payda demokratik düzenin bozulacağı yara alacağı kaygısıdır. Ancak, Avrupa kurumlarından gelen tepkiler ekseninde Türkiye’nin konumuna baktığımızda ise uyuşmazlık, yasalar dahilinde ortaya konan tehdit algısının meşruluğunun kabul görüp görmemesinden ve Türkiye’deki siyasi parti kapatma davalarının Avrupa kurumla-rınca Türkiye Cumhuriyeti yargısından farklı yorumlanmasından kaynaklanmaktadır.
Buna ek olarak da, Türkiye parti kapatmayı Venedik kriterlerinde önerildiği şekliyle başka demokratik siyasi ve ekonomik yaptırımları denedikten sonra en son yol olarak değil de direk başvurulabilecek hukuki ilk seçenek olarak işlemesinden kaynaklanmaktadır.
DİPNOTLAR;
1 19-21 Kasım 1990 tarihinde, içinde NATO ve Varşova Paktı ülkelerinin yer aldığı, toplam 34 ülkenin devlet ve hükümet başkanlarının katıldığı Paris
Zirvesi yapıldı. Bu zirve AGİK’in gelişim sürecinde en önemli aşamadır.
Paris’teki bu AGİK zirvesinde “ Yeni Bir Avrupa İçin Paris Şartı ” başlığını taşıyan metin sonuç bildirgesi olarak kabul edildi.
Bu zirveye Türkiye’den Başbakan ve Cumhurbaşkanı katıldı. Bildirgeyi dönemin Cumhurbaşkanı Turgut Özal imzalamıştır. Bkz. Paris Şartı için:
http://www.belgenet.com/arsiv/parissarti.html
2 Giovanni Sartori, The Theory of Democracy Revisited, Chatham House, Londra, 1987.
3 T.C. Anayasası 68. ve 69. maddeler siyasi partilerle ilgili hükümleri düzenler.
MEMLEKET SiyasetYönetim, Cilt: 3, Sayı: 7, 2008/7, s.138-152
4 Maurice Duverger, Siyasi Partiler, Çev. Ergun Özbudun, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1986, s.15 37.
5 Münci Kapani, Politika Bilimine Giriş, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1997, s. 160; Esat Çam, Siyaset Bilimine Giriş, Der Yayınları, İstanbul, 2000, s. 415;
Ahmet Taner Kışlalı, Siyaset Bilimi, İmge Yayınevi, Ankara, 1994, s.219; Server Tanilli, Devlet ve Demokrasi: Anayasa Hukukuna Giriş,
Çağdaş Yayınları, 1996, İstanbul, s.209.
6 a. k., s. 158.
7 Joseph LaPalombara & Myron Weiner, “The Origin of Political Parties”, Joseph LaPalombra & Myron Weiner (ed.), Political Parties and Political
Development, Princeton University Press, 1966, s. 3-42 ve Joseph LaPalombara & Myron Weiner, “The Origin of Political Parties”, Peter
Mair (ed.) The West European Party System, Oxford University Press, 1990, s. 25.
8 Alain Touraine, What is Democracy?, Westview Press, Colarado-USA & Oxford-UK, 1997, s.94-95.
9 Sözkonusu değişim Duverger’nin siyasi partileri sınıflandırmasında bahsi geçen kentsoylu temelli kadro partilerinin kitle partilerine evrildiği
şeklinde algılanmamalıdır. Değişim her iki siyasi parti tipolojisini de ayrı ayrı kapsar ve aynı zaman dilimlerinde varlıklarını içerir.
10 Iron Law of Oligarchy kavramı her örgütün başta ne kadar demokratik olursa olsun sonunda kaçınılmaz şekilde oligarşik bir yapıya döneceği
iddiasını özetler. B.g.k. Robert Michels. Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy,
(Çev. Eden Paul ve Cedar Paul), The Free Press, New York, 1915.
11 Touraine, a.g.k, s. 96.
12 International Typographical Union, Seymour Martin Lipset, Martin Trow and James S. Coleman, Union Democracy: The Internal Politics of
the International Typographical Union, Free Press, New York, 1956.
13 Tanilli, a.g.k, s. 227.
14 a.k., s. 228.
15 Avrupa Komisyonu Parlamenter Meclisi (AKPM) Yazılı bildirge No: 409, Judicial proceedings against the Justice and Development
Party in Turkey, 18 Nisan 2008. http://assembly.coe.int
16 Tanilli, a.g.k, s. 228. Bahsi geçen yasa İtalyan Anayasası Madde 49.
17 a.k., s. 228-229. Bahsi geçen yasa Federal Almanya Anayasası Madde 21/ 2.
18 Bahsi geçen yasa İspanya Anayasası madde 6.
19 ETA (Euskadi Ta Askatasuna) 1968 yılından beri Bask Bölgesinin İspanya’dan bağımsızlığı için silahlı eylemler düzenleyen ve saldırılarının
sonucunda yüzlerce kişinin ölümüne yol açmış ayrılıkçı örgüttür.
20 http://www.hrcr.org/hottopics/spain.html21 1999 yılında deklare edilen yaptırımlar 3 siyasi başlık içerir:
1- Ondört AB ülkesi, FPÖ ile koalisyon ortağı olduğu Avusturya hükümeti ile resmi ikili ilişkilerini askıya almıştır.
2- Uluslararası kuruluşlarda çalışmak üzere aday olan Avusturya vatandaşlarına hiç bir destek sağlanmayacaktır.
3- AB ülkelerinin başkentlerinde bulunan Avusturya Elçileri ile yalnızca teknik konular için temas kurulacaktır.
Ekonomik yaptırım içermeyen bu metin tüm AB ülkelerince imzalanmıştır. FPÖ 1999 seçimlerinde 27% oy almış, 1950’lerin ortalarında
kurulduğundan bu yana, Avusturya’nın üç ana siyasi partisinden biri olmuştur.
Detaylı bilgi için bkz. Heather Berit Freeman, Austria: The 1999 Parliamentary Elections and the European Union Members’ Sanctions:
http://www.bc.edu/bc_org/avp/law/lwsch/journals/bciclr/25_1/04_TXT.ht m;
AB ülkelerinin tepkisi haberi: (Kaynak: Euroactive),
http://www.euractiv.com/en/future-eu/austria-haider-affair-gave-eu-emergency-brake/article-151443,
Haider’in Görüşlerinin Avrupa Parlamentosu tarafından Kınanması: Austria—Haider’s Views
Condemned, Eur. Parl. Daily Notebook (3 Şubat 2000),
http://www.europarl.eu.int/dg3/sdp/journ/en/n0002031.htr
22 Vlaams Blok Resmi Internet Sitesi: http://www.vlaamsblok.be/index.shtml
23 VB davası hakkında 9 Kasım 2004 tarihli Belçika Temyiz Mahkemesi Kararı,
http://www.juridat.be/jurispdf/R/C/04/B/RC04B91.pdf,
VB Parti Lideri Frank Vanhecke MEP’in davaüzerine açıklamaları:
http://majorityrights.com/index.php/weblog/comments/39/
24 Bkz. Venedik Komisyonu, Siyasi Partilerin Yasaklanması ve Benzer Önlemler Raporu, 12-13 Haziran 1998, Venedik, Venedik Komisyonu
25 Bkz. Türkiye Barolar Birliği (TBB) Başkanı Özdemir Özok, “Siyasi Partiler ve Demokrasi” konulu paneldeki konuşması, 26 Mayıs 2005,
http://www.barobirlik.org.tr/tbb/baskan/konusmalar/050526_siyasal_partiler_ve_demokrasi.aspx
26 Bkz. 1961 Anayasası 56. ve 57. maddeler. Tanilli’nin bahsettiği gibi 56. madde siyasi partilerin oluşumunu garanti altına alırken 57. madde siyasi
partilerin kapatılma şartlarını belirlemektedir. Buna göre hiç bir siyasi parti “insan hak ve hürriyetlerine dayanan demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine ve devletin ülkesi ve
milletiyle bölünmezliği temel hükmüne” aykırı hareket edemez, aksi takdirde temelli kapatılır.
Bkz. Tanilli, agk, s. 229. Ayrıca bkz. ekte tamamı bulunan 1982 Anayasası 68. ve 69. maddeleri (17.10.2001 gün ve 4709 sayılı anayasa değişiklikleri).
27 Tanilli, a.g.k, s. 232.
28 TBMM Araştırma Merkezi Raporu Sonuç Duyurusu:
http://www.meclishaber.gov.tr/develop/ owa/haber_portal.aciklama?p1=49226
29 Davası görülmüş ve kapatılması reddedilmiş siyasi partileri liste halinde görebilmek için bkz.
http://www.ntvmsnbc.com/news/439446.asp
30 Tablodaki bilgiler aşağıdaki Internet sitelerinden derlenmiştir:
http://www.meclishaber.gov.tr/develop/owa/haber_portal.aciklama?p1=49226 ve
http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/kararlar/SPKAD.htm
31 Bkz. BBC Türkçe Servisi, Prof. Bakır Çağlar ile Röportaj, “Avrupa’da parti kapatma var mı? Türkiye gibi Avrupa’da da, siyasi partiler kapatılıyor mu?”,
18 Mart 2008,
http://www.bbc.co.uk/turkish/europe/story/2008/03/printable/080318_bakircaglar.shtml32
Bkz. Refah Partisi v. Türkiye Davası, Başvuru No: 41340/98 AİHM karar metni:
http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7880213&skin=hudocen&action=requesk
33 Bkz. Sosyalist Parti v. Türkiye Davası, Başvuru No: 21237/93 AİHM karar metni:
http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?item=1&portal=hbkm&action=html&highlight=Socialist%20%7C%20Party%20%7C%20Turkey%20%7C%2021237&sessionid=7880846&skin=hudoc-en
34 Taner Timur, Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş, İmge Kitabevi, 2003, Ankara, s.149.
35. Genel Kurulu. Rapor Doküman No: CDL-INF (1998) 014e Rapor Doküman Tarih /Yer: 29 Haziran 1998 / Strasbourg,
http://www.venice.coe.int/docs/1998/CDL-INF(1998)014-e.asp
KAYNAKÇA
Çam, Esat, Siyaset Bilimine Giriş, Der Yayınları, İstanbul, 2000.
Duverger, Maurice, Siyasi Partiler, Çev. Ergun Özbudun, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1986.
Kapani, Münci, Politika Bilimine Giriş, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1997.
Kışlalı, Ahmet Taner, Siyaset Bilimi, İmge Yayınevi, Ankara, 1994.
Kitchlet, Herbert, The Radical Right in Western Europe, University of Michigan Press, ABD, 2008.
LaPalombara, Joseph & Weiner, Myron, “The Origin of Political Parties”, Joseph LaPalombra &
Myron Weiner (ed.), Political Parties and Political Development, Princeton University Press, 1966.
Lipset, Seymour Martin, Trow Martin and Coleman James S., Union Democracy: The Internal Politics of the International Typographical Union, Free Press, New York, 1956.
Michels, Robert, Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy, Çev. Eden Paul ve Cedar Paul. The Free Press, New York, 1915.
Peter, Mair (ed.), The West European Party System, Oxford University Press, 1990.
Sartori, Giovanni, The Theory of Democracy Revisited, Chatham House, Londra, 1987.
Tanilli, Server, Devlet ve Demokrasi: Anayasa Hukukuna Giriş, Çağdaş Yayınları, 1996, İstanbul.
Timur, Taner, Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş, İmge Kitabevi, 2003, Ankara.
Touraine, Alain, What is Democracy?, Westview Press, Colarado-USA & Oxford-UK, 1997.
Internet Kaynakları:
“AB Ülkelerinin Tepkisi” haberi: (Kaynak: Euroactive),
http://www.euractiv.com/en/future-eu/austria-haider-affair-gave-eu-emergency-brake/article-151443
Avrupa Komisyonu Parlamenter Meclisi (AKPM) Yazılı Deklarasyon No: 409, Judicial proceedings against the Justice and Development Party in Turkey,
18 Nisan 2008,
http://assembly.coe.int
BBC Türkçe Servisi, Prof. Bakır Çağlar ile Röportaj, “Avrupa’da parti kapatma var mı? Türkiye gibi Avrupa’da da, siyasi partiler kapatılıyor mu?”,
18 Mart 2008,
http://www.bbc.co.uk/turkish/europe/story/2008/03/printable/080318_bakircaglar.shtml
Davası görülmüş ve kapatılması reddedilmiş siyasi partileri liste halinde görebilmek için bkz.
http://www.ntvmsnbc.com/news/439446.asp
Haider’in Görüşlerinin Avrupa Parlamentosu Tarafından Kınanması: Austria—Haider’s Views Condemned, Eur. Parl. Daily Notebook (3 Şubat 2000),
http://www.europarl.eu.int/dg3/sdp/ journ/en/n0002031.htr
Human & Constitutional Rights Resource Page (İnsan ve Anayasal Haklar Kaynak Sayfası)-Ispanya davası için:
http://www.hrcr.org/hottopics/spain.html
Freeman, Heather Berit, Austria: The 1999 Parliamentary Elections and the European Union Members’ Sanctions:
http://www.bc.edu/bc_org/avp/law/lwsch/journals/bciclr/25_1/04_TXT.htm
Tablo-1’deki bilgiler aşağıdaki Internet sitelerinden derlenmiştir:
http://www.meclishaber.gov.tr/develop/owa/haber_portal.aciklama?p1=49226 ve http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/kararlar/SPKAD.htm
TBMM Araştırma Merkezi Raporu Sonuç Duyurusu:
http://www.meclishaber.gov.tr/develop/owa/haber_portal.aciklama?p1=49226
Türkiye Barolar Birliği (TBB) Başkanı Avukat Özdemir Özok, “Siyasi Partiler ve Demokrasi” konulu panelde konuşması, 26 Mayıs 2005,
http://www.barobirlik.org.tr/tbb/baskan/konusmalar/050526_siyasal_partiler_ve_demokrasi.aspx
Paris Şartı için: http://www.belgenet.com/arsiv/parissarti.html
Refah Partisi v. Türkiye Davası, Başvuru No: 41340/98 AİHM karar metni:
http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7880213&skin=hudoc-en&action=request
Sosyalist Parti v. Türkiye Davası, Başvuru No: 21237/93 AİHM karar metni:
http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?item=1&portal=hbkm&action=html&highlight=Socialist%20%7C%20Party%20%7C%20Turkey%20%7C%2021237&sessionid=7880846&skin=hudoc-en
Vlaams Blok Resmi Internet Sitesi:
http://www.vlaamsblok.be/index.shtml
VB davası hakkında 9 Kasım 2004 tarihli Belçika Temyiz Mahkemesi Kararı,
http://www.juridat.be/jurispdf/R/C/04/B/RC04B91.pdf
VB Parti Lideri Frank Vanhecke MEP’in dava üzerine açıklamaları:
http://majorityrights.com/index.php/weblog/comments/39/
Venedik Komisyonu, Siyasi Partilerin Yasaklanması ve Benzer Önlemler Raporu, 12-13 Haziran 1998, Venedik, Venedik Komisyonu 35. Genel Kurulu,
Rapor Doküman No: CDL-INF (1998) 014e Rapor Doküman Tarih /Yer: 29 Haziran 1998 / Strasbourg,
http://www.venice.coe.int/ docs/1998/CDL-INF(1998)014-e.asp
***
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder