ATATÜRK DÖNEMİ CUMHURİYET HALK PARTİSİ KURULTAYLARINDA, NİZAM NAMELERİNDE VE PROGRAMLARINDA KADIN ALGISI, BÖLÜM 2
Sonuç
Cumhuriyet Halk Partisi içindeki kadın varlığı kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün zihniyetinde yer alan kadın devrimi anlayışı çerçevesinde şekillenmiştir denilebilir. Mustafa Kemal Atatürk diğer devrimlerde olduğu gibi kadın devriminde de en uygun zamanı beklemeyi tercih etmiştir. Bu noktada Cumhuriyet Halk Partisi içinde “kadın” konusunun ele alınması kadın devrimi ile
paralel bir seyir izlemiştir. İlk iki kongrede gündemin farklı konularla dolu olması kadın konusunu birebir ele almayı engellerken, 1927 tarihli ikinci kongrede satır aralarında da kalsa “her Türk vatandaşı” tabirine kadınlar da dâhil midir sorusu dönemin kadına bakışını gösteren önemli bir ipucudur. Henüz kadının “her Türk vatandaşından biri” olup olmadığı bile zihinlerde soru teşkil ederken, 1930’lu yıllar Türk kadınının siyasi haklarla donatıldığı, uluslar arası toplantılara büyük merak ve takdir ile davet edildiği dönem olmuştur. Bu noktada CHP bu hakların kullanılması, kadınların siyasete katılması, uluslar arası toplantılarda desteklenmesi noktasında bir nevi lokomotif görevi üstlenmiştir.
Üçüncü ve Dördüncü CHP Kurultaylarında artık “ Kadın ” varlığı iyiden iyiye görülmektedir.
Partinin önde gelen isimlerinin kadın haklarının sağlanması konusunda yaptıkları vurgular, CHP’nin kadınlara karşı olumlu tutumunu gösteren en önemli deliller den olmuştur. Bu noktada CHP nizamname ve programlarında da kadının yer alış biçimi dikkat çekmektedir. 1923 tarihli ilk CHP nizamnamesinde yer alan “Halk Fırkası’na her Türk ve hariçten gelip Türk tabiiyet ve harsını kabul eden her fert dâhil olabilir” cümlesi ile cinsiyet ayrımı yapılmadığı görülmektedir. 1928 tarihli nizamname de “her Türk vatandaşı” sözleri ile basılmıştır. 1931 tarihli CHP programında, “Hazırlanan programda kadınlara da intihab hakkı var” başlığı altında kadınlara siyasi hakların verildiği ve bunun devamının da geleceği bilgileri yer almıştır. 1935 tarihli programda da konuya dair yeni gelişmeler vurgulan mıştır. Partinin yurtdaşlara hak ve ödev vermekte kadın-erkek ayırmadığı ibaresi bir önceki programdan aynen aktarılırken, kadınlarla ilgili ana çocuk sağlığı, kadın işçi hakları gibi hususlarda da kadınlardan yana maddeler yer almıştır.
Sonuç olarak Atatürk dönemi CHP kurultaylarına ve CHP yayınlarına baktığımızda “kadın devrimi”nin gelişimini CHP bünyesinde de aşama aşama görmek mümkündür. Partinin kurulduğu ilk günden itibaren toplumun eşit temeller üzerinde yükselmesi maksadı ile özel bir hassasiyet gösterdiği görülmektedir.
DİPNOTLAR;
1 Ünsal Yavuz, İmparatorluktan Milli Devlete, TTK, Ankara, 1999, s. 77-78.
2 “Tesanüt Grubu, İstiklal Grubu, Müdafaa-i Hukuk Zümresi, Halk Zümresi, Islahat Grubu. Bunlardan başka, 1920 sonlarında resmen kurulmuş iki de parti
vardır:“Türkiye Komünist Fırkası” ve “Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası”. Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması 1923-1931,
Tarih Vakfı Yurt yay., İstanbul, 2005, s.35.
3 Suna Kili, Atatürk Devrimi, Bir Çağdaşlaşma Modeli, Türkiye İş Bankası yay., 2. baskı, Ankara, 1981, ss.95-97.
4 Kili, s.95-97. Ayrıca bkz. Samet Ağaoğlu, Kuva-yı Milliye Ruhu, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi, Ağaoğlu yay., İstanbul, 1964, s.50.
5 Fethi Okyar Meclis’teki ortak heyecanı şu sözlerle anlatır: “…Teker teker, hatta grup olduğu zaman ferdi muhteva, yetişme tarzı, temsil ettikleri düşünce ve fikir olarak birbirleriyle asla bağdaşamayacağına hükmedilen bu karmakarışık heyetin tek ve sade davası vatanı kurtarmaktı.” Seçil Akgün Karal, “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nden Düşünceler”, Birinci Meclis, Ed. Cemil Koçak, Sabancı Üniversitesi, İstanbul, 1998, s.50.
6 Meclis’teki fikri ayrılıklardan doğan gruplaşmalara karşı “halkın birliğini, bütünlüğünü bozucu eylemlerin durdurulması” amacı ile Heyet-i Vekile tarafından 21/22 Mart 1921 tarihli toplantı sonucunda Müdafaa-i Hukuk örgütlerinin ihya ve ıslah edilmesi gerektiğine karar verilmiş ve bir genelge ile karar açıklanmıştır. İhsan Güneş, “Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nden Halk Fırkası’na Geçiş”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XIX, S. 56, Ankara, Temmuz 2003, ss.574–577.
7 Önceleri Meclis içerisindeki “hizipsel savaşımda tarafsız kalmayı yeğler gözüken” Mustafa Kemal Paşa, açıklanan karar ile birlikte bu tavrından vazgeçmiş, kısa bir süre sonra da muhafazakâr ve sol kesimi denetim altında tutmak, gerekli yasaları kolayca Meclis’ten çıkarabilmek için kendi düşüncesine yakın milletvekillerinden oluşan “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu”nu kurmuştur. İhsan Güneş, “I. Türkiye Büyük Millet Meclisinde II. Müdafaa-i Hukuk Grubunun Programı (II. Grub’un)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C.14, S.25, Ankara, 1981, s.117.
8 Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun taşıdığı inkılâpçı zihniyetin aksine muhafazakâr bakış açısına sahip olanlar, Mustafa Kemal Paşa’nın şahsına karşı olanlar, BMM Hükümeti içinde yer alamayanlar ya da hükümetin dışına çıkarılanlar kısacası fikirleri ne olursa olsun tüm muhalifler II. Grup adı altında
birleşmişlerdir. İkinci Grup’un kuruluşu ile ilgili kesin bir tarih belirtilmemiştir.
Ancak Meclis görüşmelerinden, Birinci Grup’a karşı muhalefetin Aralık 1921’de daha örgütlü olduğu anlaşılmaktadır. Mete Tuncay, “muhalefet çekirdeğinin” bir
yıl içinde büyüyerek 1922 Temmuzunda Meclis’te meydana getirildiğini belirtmektedir. Tunçay, s.39. İkinci Grup her çeşit “şahıs istibdadını önlemek” ve “kanun egemenliğini kurmak” amacıyla kurulduğunu açıklamış, İstiklal Mahkemelerinin kaldırılmasından yana olmuştur. Meclis içerisinde kırk kadar
üyeye sahip olan II. Grup’un ileri gelenleri arasında, Hüseyin Avni (Erzurum), Albay Salahattin (Mersin), Ali Şükrü (Trabzon), Müfit Hoca (Kırşehir), Mehmet
Şükrü (Afyon), Celalettin Arif (Erzurum) Beyler yer almıştır. Erdoğan Teziç, 100 Soruda Siyasi Partiler (Partilerin Hukuki Rejimi ve Türkiye’de Partiler), Gerçek
yay., İstanbul, 1976, s. 233-234. Ayrıca bkz. Kemal Atatürk, Nutuk, Haz. Zeynep Korkmaz, AAM, 2000, s.429-430; Ahmet Demirel, “Birinci ve İkinci Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grupları”, Birinci Meclis, Ed. Cemil Koçak, Sabancı Üniversitesi, İstanbul, 1998, s.124.
9 Güneş, Müdafaa-i…, ss.574-577. Birinci Büyük Millet Meclisi’nde, 1 Nisan 1923 tarihinde seçimleri yenileme kararı alınmış, bu kararın ardından 8 Nisan 1923
tarihinde yayınlanan “Dokuz Umde” ile de seçimlerden sonra Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun yani I.Grup’un “Halk Fırkası”nı oluşturacağı belirtilmiştir.
Tunçay, s. 44; Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam (1922-1938), C.III, Remzi kitabevi, Yirmi Altıncı Özel basım, İstanbul, 2011, s.88. Dokuz Umde’nin
yayınlanmasından yaklaşık beş ay önce Mustafa Kemal Paşa, 6 Aralık 1922’de, Ankara’da, gazetecilere, bir “Halk Fırkası” oluşturmaya karar verdiğini açıklamış ve böylece muhtemel tepkileri kollamaya başlamıştır. Aydemir, s.87, dn.1; Teziç, 235-236. Basına yapılan açıklamanın öncesinde de Halk Fırkası’nın oluşturulmasına ilişkin çalışmaların yapıldığına dair bilgi Kazım Karabekir’in “Günlükler”inde yer almaktadır. Karabekir, günlüğüne Mustafa Kemal Paşa’nın Halk Fırkası’nı ilan edeceğini, metnin müsveddesini kendisine de verdiğini 2 Aralık 1922 tarihi ile not etmiştir. Kazım Karabekir, Günlükler (1906-1948), C.2, Çev. Budak Kayabek, Haz.Yücel Demirel, Yapı Kredi yay., İstanbul, 2009, s. 830. Bu nottan da anlaşılacağı üzere Mustafa Kemal Paşa’nın üzerinde çalıştığı, yakın çevresi ile paylaştığı Halk Fırkası’nın kurulmasına dair açıklamanın yapılacağı görüşme 6 Aralık 1922 tarihinde gerçekleşmiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın demeci 7 Aralık 1922 tarihli Hâkimiyet-i Milliye gazetesinde “Mustafa Kemal Paşa Hazretleri ‘Halk Fırkası’ namiyle siyasi bir fırka teşkili niyetindedirler” üst başlığı ile yayınlanmış, demecin amacı ise “sulhden sonra nasıl bir hatt-ı hareket takip
edeceklerini beyan eylemek ve teşkil etmek niyetinde bulundukları siyasi fırka hakkında izahat vermek” sözleri ile özetlenmiştir. Hâkimiyet-i Milliye, 7 Aralık
1922 / 7 Kanun-i evvel 1338. Fahir Giritlioğlu tebliğin tarihini yanlış olarak 7 Eylül 1922 vermektedir. Fahir Giritlioğlu, Türk Siyasi Tarihinde Cumhuriyet Halk
Partisinin Mevkii, C.1, Ayyıldız matbaası, Ankara, 1965, s. 26.
10 6 Aralık 1922’de yapılan beyanatın ardından Mustafa Kemal Paşa, çıktığı Batı Anadolu gezisinde hemen hemen her durakta fırkanın içeriği ile ilgili çeşitli
demeçler vererek halkı Halk Fırkası fikri ile kaynaştırmaya çalışmıştır. 14 Ocak’ta Celal Nuri ile yaptığı görüşmenin peşi sıra pek çok durakta Halk Fırkası ile ilgili
beyanat vermiştir. 16 Ocak’ta İzmit’teki basın toplantısında, 19 Ocak’ta İzmit halkı ile yaptığı konuşmada, 30 Ocak’ta İzmir’de gazetecilerle yaptığı mülakatta,
7 Şubat’ta Balıkesir’de Halk Fırkası ile ilgili açıklamalarda bulunmuştur. Osman Akandere, “Atatürk'ün İzmit Basın Toplantısı (16-17 Ocak 1923) ve Bu
Toplantıda Verilen Önemli Mesajlar”, Cumhuriyet’in 80.Yılına Armağan, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2004, s. 16-18. Ayrıca 18 Ocak 1923 tarihinde gazetecilerle yaptığı mülakata dair haber için bkz. “İzmit Mektubu: Gazi Başkumandanımızın Huzurunda”, Tanin, 20 Kanun-ı Sani
1339/1923. Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. İsmail Arar, Atatürk'ün İzmit Basın Toplantısı, Burçak yay., İstanbul, 1969; Şerafettin Turan, Kökeni Ulusal
Direnişe Dayanan Bir Devrim Partisi Cumhuriyet Halk Partisi, Tüses yay., İstanbul, 2000, s.19; Levent Köker, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, İletişim yay., İstanbul, 1990, s.146 ; Muhittin Gül, “Atatürk’ün Yurt Gezilerinin Kamuoyu Oluşturmadaki Rolü”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , 2006,
8(3), ss.51-72. Ayrıca seçim çalışmaları sırasında Mustafa Kemal Paşa tarafından çıkarılan tamimlere örnek olarak bkz. “Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Halk
Partisinin Seçim Çalışmalarına Dair Tamim” (2. VI. 1923), Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Demeçleri, IV, AAM, Ankara, 1991, s. 535-536.
11Teziç, s.236 .
12 Partinin resmen tescili için İçişleri Bakanlığı’na başvurulduğu tarih ile ilgili kaynaklarda farklı bilgiler yer almaktadır. “Yeni partinin kuruluşu 9 Eylül’de
açıklanmış olmasına karşın buna ilişkin olarak İçişleri Bakanlığı’na başvuru 1,5 ay sonra 23 Ekim 1923’te yapılmıştı” Turan, s.25. “Halk Fırkası’nın kurulmasını
müteakip, Fırka Reisi Mustafa Kemal Paşa: 23 Teşrinievvel 1923 tarihini taşıyan dilekçesi…” Giritlioğlu, s. 39. “23 Ekim 1923’te İçişleri Bakanlığı’na yapılan resmi bir başvuruyla, Fırka’nın yasallaştırılması için izin verilmesi talep edildi.” Kemal Karpat, Türk Siyasi Tarihi Siyasal Sistemin Evrimi, Çev. Ceren Elitez, Timaş yay., İstanbul, 2011, s. 49. “9 Eylülde de (resmen tescili için başvurulması 11 Eylül), seçimden önce açıklandığı gibi, Halk Fırkası kurulmuştur.” Tunçay, s. 49. “Halk Fırkası’nın kuruluşunu bildiren ve gerekli yasal işlemlerin yapılmasını İçişleri Bakanlığı’ndan isteyen 11 Eylül 1923 tarihli dilekçe…” Hikmet Bila, Sosyal Demokrat Süreç İçinde CHP ve Sonrası, Milliyet yay., İkinci baskı, İstanbul, 1987, s. 53; “9 Eylül 1923 günü verilen dilekçe…” Altan Öymen, “CHP’nin 63.yılı”, Milliyet, 9 Eylül 1986. “Fırkanın kuruluş dilekçesi de 9 Eylül 1923’te Mustafa Kemal Paşa tarafından Dahiliye Vekaleti’ne verilir” Teziç, s.233.
13 Tanzimat süreci ile birlikte, kadının eğitim alıp, toplum içinde söz sahibi olmasına dair ilgisi ile şekillenen “kadın mevzusu” Meşrutiyet devri ile gerek basın gerek cemiyetler bağlamında daha çözüme yönelik olarak işlenmeye devam etmiştir. Melin Has-Er, Tanzimat Devri Türk Romanında Kadın Kahramanlar, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı yay., Ankara, 2000, s. VII; Niyazi Akı, Yakup Kadri Karaosmanoğlu İnsan-Eser-Fikir-Üslûp, İstanbul, 1960, s.211. Osmanlı aydınlarının kadınlara eşitlikçi bir yaşamı sağlama noktasında dayanak noktası olarak İslami kanunları göstermesi dönemin kafa yapısı içerisinde konunun daha kolay kabul edilebilirliği açısından önemli bir detaydır. Ancak yine de siyasi hayatta kadın varlığına dair söylemlere pek rastlanmaması ya dönemin karışık siyasi hayatının bir getirisidir ya da henüz kadınlar için siyaset “fazla” bir makam olarak düşünülmektedir. Afet İnan, Tarih Boyunca Türk Kadının Hak ve Görevleri, Milli Eğitim basımevi, İstanbul 1982, s.95-97.
14“…II. Meşrutiyet yıllarında kadının kazanımlarında savaşların ayrı bir rolü oldu. 1912-1913 Balkan Harbi kadına siyaseti öğretti. Savaşla birlikte başlayan
uluslaşma süreci toplumsal cinsiyet ayrımı gözetmeksizin kitlelere yeni bir bilinç aşıladı. Balkan Harbi kadınları da seferber etmişti. Osmanlı toplumu ilk kez siyasi nitelikte kadın toplantılarıyla ve kadın hatiplerle tanıştı.” Zafer Toprak, Türkiye’de Kadın Özgürlüğü ve Feminizm (1908-1935), Tarih Vakfı Yurt yay., İstanbul 2014, s. XIV.
15 “İlk genel kongresi olarak Sivas Kongresi’ni kabul eden CHP, bu sayede Milli Mücadele ile kurduğu “bağlantıyı”, kuruluş tarihi olarak 9 Eylül 1923 tarihini kabul ederek Milli Mücadele ile bağlantısına ilişkin vurgusunu devam ettirmiştir.” Hakkı Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut yay., İstanbul, 2012, s.74.
16 Ayrıntılı bilgi için bkz. Mahmut Goloğlu, Milli Mücadele Tarihi-II Sivas Kongresi, Türkiye İş Bankası yay., İstanbul, 2008; Kemal Arıburnu, Sivas Kongresi Samsun’dan Ankara’ya Kadar Olaylar ve Anılarla, AAM, Ankara, 1997; Kemal Atatürk, Nutuk 1919-1927, AAM, Yay.Haz.Zeynep Korkmaz, 30.baskı, Ankara, 2011, s. 59.
17 Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin oluşturulmasına ilişkin beyanname için bkz. Tarih Vesikaları, C.I, S.I, Haziran 1941, s.6.
18 Umumi Kongre Heyeti tarafından ilan edilen kongre bildirisinin 9. maddesi: “Vatan ve milletimizin maruz olduğu mezalim ve alâm ile ve tamamen ayni gaye ve maksatla vicdanı milliden doğan vatani ve milli cemiyetlerin ittihadından mütehassılkütlei umumiye bu kere (Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti) unvanıyla tevsimolunmuştır. Bu cemiyet her türlü fırkacılık cereyanlarından ve ihtirasatışahsiyeden külliyen müberra ve münezzehtir. Bilcümle Müslüman vatandaşlarımız bu cemiyetin azayı tabiyesindendirler.” Tarih Vesikaları, C.I, S.I, Haziran 1941, s.8; Uluğ İğdemir, Sivas Kongresi Tutanakları, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1999, s. 115.
19 Ayrıntılı bilgi için bkz. Mahmut Goloğlu, Milli Mücadele Tarihi – II Sivas Kongresi, Türkiye İş Bankası yay., İstanbul, 2008; Kemal Arıburnu, Sivas Kongresi Samsun’dan Ankara’ya Kadar Olaylar ve Anılarla, AAM, Ankara, 1997; Atatürk, ss.58-62; Uluğ İğdemir, Sivas Kongresi Tutanakları, TTK, Ankara, 1999.
20 “Cumhuriyet Halk Partisi Kurultaylarının İlki”, Kurun, 6 Mayıs 1935.
21 Tuncay Dursun, Tek Parti Dönemindeki Cumhuriyet Halk Partisi Büyük Kurultayları, Kültür Bakanlığı yay., Ankara, 2002, ss.11-33.
22 Tunçay, s.180.
23 “A-RMHC’yi oluşturan Sivas Kongresi CHF’nin ilk genel kurul toplantısı sayılarak ikinci kabul edilen bu kongrede, Büyük Nutkun okunması, öteki çalışmaları gölgede bırakmıştır.” Tunçay, s. 183.
24 Doğu Perinçek, Kemalist Devrim-6 Atatürk’ün CHP Program ve Tüzükleri, Kaynak yay., 2.basım, İstanbul, 2008, ss. 32-35.
25 Cumhuriyet Halk Fırkası Büyük Kongresi, Türkiye Büyük Millet Meclisi Matbaası, Ankara, 1927, s. 11.
26 Resmi Ceride, 24 Mayıs 1340; Suna Kili ve A.Şeref Gözübüyük, Sened-i İttifak’tan Günümüze Türk Anayasa Metinleri, 3.baskı, Türkiye İş Bankası yay., İstanbul, 2006, s. 129.
27 CHF Kongre 1927, s. 11.
28 Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi, (15 Teşrinievvel 1927’de inikat eden Cumhuriyet Halk Fırkası Büyük Kongresinin 22 Teşrinievvel 1927 tarihli
içtimaında müzakere ve kabul edilmiştir.), 1927, Ankara, s.6.
29 “CHF Üçüncü Büyük Kongresi Dün Açıldı”, Cumhuriyet, 11 Mayıs 1931.
30 Tunçay, s. 318.
31 CHF Üçüncü Büyük Kongre Zabıtları 10–18 Mayıs 1931, Devlet Matbaası, İstanbul, 1931, s. 5-6; BCA, Fon Kodu: 490.01.212.841.1.110, (10-18 Mayıs 1931).
32 Kongre Zabıtları 1931, s.8.
33 Tunçay, s. 321.
34 Kadınların siyaset ve barış merkezli söylemleri ile basında yer alması, özellikle CHP’nin IV. Kurultay’ından kısa bir süre önce 18-24 Nisan 1935 tarihleri arasında İstanbul’da Türk Kadınlar Birliği’nin ev sahipliğinde toplanan “Uluslararası Kadınlar Birliği Kongresi” sürecinde artmıştır. Basının büyük ilgi
gösterdiği kongreye katılan delegelerin “Atatürk Türkiyesi’ne hayran olmak için geldiklerini ve Türk kadınına gıpta ettiklerini” belirten demeçleri ve fotoğrafları
gazete sayfalarında geniş yer almıştır. Toprak, s. 488; Ayın Tarihi, Nisan 1935; Cumhuriyet, 19 Nisan 1935; Leyla Kaplan, Cemiyetlerde ve Siyasi Teşkilatlarda
Türk Kadını (1908-1960), AAM, Ankara, 1998, s.157. Uluslararası Kadınlar Birliği Kongresi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Zafer Toprak, Türkiye’de Kadın Özgürlüğü ve Feminizm (1908-1935), Tarih Vakfı Yurt yay., İstanbul 2014, ss.481-510.
35 Kurun, 9 Mayıs 1935; Ulus, 9 Mayıs 1935; Cumhuriyet, 9 Mayıs 1935.
36 Rahmi Kumaş, CHP’nin Soyağacı, Çağdaş yay., İstanbul, 1999, s. 33; Hakkı Tarık Us, “Kurultay Açılıyor”, Kurun, 9 Mayıs 1935; Etem İzzet Benice, “9 Mayıs”, Tan, 9 Mayıs 1935.
37 Kurun, 8 Mayıs 1935.
38 Ulus, 11 Mayıs 1935; Cumhuriyet, 10 Mayıs 1935.
39 Kurun, 6 Mayıs 1935.
40 Ulus, 9 Mayıs 1935; Falih Rıfkı Atay, “Gündelik-Kurultay 4.”, Ulus, 9 Mayıs 1935.
41 Kurun, 10 Mayıs 1935.
42 Ulus, 9 Mayıs 1935.
43 CHP Dördüncü Büyük Kurultayı Görüşmeleri Tutulgası 9-16 Mayıs 1935, Ulus basımevi, Ankara, 1935, s.44. Bayan Onaran’ın adı Kurultay zabıtlarında Maraş
mümessili T.Onaran olarak geçmekte ve diğer tüm kullanımlarda Bayan Onaran olarak verilmektedir. Tutulga 1935, s.13.
44 Tutulga 1935, ss.112-115. Naciye Osman’ın bu beyanatı ile ilgili olarak ilerleyen günlerde gazetede bir düzeltme yazısı çıkar: “CHP Kurultayı’nda Aksaray Murahhası Bayan Naciye Osman’ın, Kurultay görüşmelerinden bahsedilirken kendisinin ulusal işlere karıştığı ilk çağlarda kocasından dayak yediği şeklinde bir beyanatı çıkmıştı. Bayan Naciye, bunun yanlış olduğunu kocasından dayak yiyenin kendisi olmayıp bu sözün bütün kadınlar için umumi olarak söylenilmiş olduğunu bildirmektedir.” Kurun, 22 Mayıs 1935.
45 Tutulga 1935, ss.112-115.
46 Kurun, 11 Mayıs 1935.
47 Kurun, 11 Mayıs 1935; “Kadın Birliği de Dün Maziye Karıştı”, Cumhuriyet, 11 Mayıs 1935.
48 Zafer Toprak, “Halk Fırkası’ndan Önce Kurulan Parti Kadınlar Halk Fırkası”, Tarih ve Toplum, Mart 1988, No: 51s. 30-31; Yaprak Zihnioğlu, Kadınsız İnkılap, Metis yay., İstanbul, 2003, s.257-258.
49 Ayşe Kadıoğlu, Cumhuriyet İradesi Demokrasi Muhakemesi, Metis yay., İstanbul, 1999, s.107-108; Ayten Sezer Arığ, Atatürk Türkiyesinde Kılık Kıyafette Çağdaşlaşma, Siyasal kitabevi, Ankara, 2007, ss.122-129.
50 Tutulga 1935, s.144; “Kurultayda Peçe ve Çarşaf”, Tan, 15 Mayıs 1935. Bu haberde Tan gazetesinde tarih hatası vardır. Çünkü gerek diğer gazetelerde gerek de Kurultay Tutulgasında bu konuşmanın 16 Mayıs 1935 tarihli Kurultay altıncı toplantısında gerçekleştiği yazmaktadır.
51 Kurun, 17 Mayıs 1935.
52 Cumhuriyet, 17 Mayıs 1935.
53 Cumhuriyet, 17 Mayıs 1935.
54 Kurun, 17 Mayıs 1935.
55 “Parti Kurultayı Dün Akşam Çalışmalarını Bitirdi”, Cumhuriyet, 17 Mayıs 1935.
56 Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi, (Türkiye Büyük Millet Meclisindeki Halk Fırkası Azaları tarafından bilmüzakare heyet-i umumiyesi 9 Eylül 1339 tarihinde kabul olunmuştur.) Ankara, 1342–1339. Nizamnamenin kabul edildiği tarih ile ilgili olarak metnin aslında “9 Eylül 1339 tarihinde kabul edilmiştir” sözü
bulunmasına rağmen Fahir Giritlioğlu’nun “Türk Siyasi Hayatında CHP’nin Mevkii” adlı eserde iki farklı tarih bulunmaktadır. İlk olarak “neticede 9 Eylül
1923 tarihli oturumda Halk Fırkası, nizamnamesi kat’i olarak kabul edildi”cümlesi ile nizamnamenin 9 Eylül 1923’de kabul edildiği yazılmıştır. Bir sayfa sonrasında
ise “Halk Fırkası’nın “11 Aralık 1923” tarihli toplantısında kabul edilen nizamnamesinden maddeler” başlığı ile nizamnameden parçalar verilmiştir.
Giritlioğlu, s.37-38. Aynı tarihsel farklılık durumu, pek çok noktasında Giritlioğlu’nun kitabından yapılan alıntılarla örülen İsmail Beşikçi’nin
“Cumhuriyet Halk Fırkası Tüzüğü (1927) ve Kürt Sorunu” adlı kitabında da görülür. Beşikçi’de ilk olarak nizamnamenin tarihini 9 Eylül 1923 (s.78) olarak
vermiş daha sonra da 11 Aralık 1923 tarihli nizamnameden parçalar verilmiştir.(s.82) İsmail Beşikçi, Cumhuriyet Halk Fırkası Tüzüğü (1927) ve Kürt
Sorunu, 1.basım, Komal yay., İstanbul, 1978, ss.78-82.
57 Nizamname 1339, s.1; Taha Parla, Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmi Kaynakları: Kemalist Tek-Parti İdeolojisi ve CHP’nin Altı Ok’u, C.III, İletişim yay., İstanbul, 1992, s.25.
58 Nizamnamenin 8.maddesi “Cumhuriyet Halk Fırkasına:
A- Onsekiz yaşını ikmal eden,
B-Sui şöhretle tanınmamış olan,
C- Muhilli şeref ve haysiyet, hapis veya ağır hapis veya bu derecede cezayi müstelzim bir cürümden dolayı mahkum olmamış bulunan,
D-Harekatı milliyeye aleyhtar bir vaziyet almamış ve bu gibi teazzuvlaradahil olmamış bulunan ve siyasi seciyeleri itibarı ile menfi bir ruh taşımamış oldukları mütebariz bulunan her Türk vatandaş, Türk kültürünü ve fırkanın bütün umdelerini bihakkın kabul etmiş olması şartile dahil olabilir”sözlerinden oluşmaktadır. Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi, (15 Teşrinievvel 1927’de inikat eden Cumhuriyet Halk Fırkası Büyük Kongresinin 22 Teşrinievvel 1927 tarihli içtimaında müzakere ve kabul edilmiştir.), 1927, s.6.
59 Cumhuriyet, 10 Mayıs 1931.
60 Kongreye dair ayrıntılı bilgi için bkz. Dursun, ss.34-58; Perinçek, ss.35-40.
61 1931 Fırka Büyük Kongresine Takdim Edilmek Üzere Hazırlanan Cumhuriyet Halk Fırkası Program Projesi, Hâkimiyeti Milliye Matbaası, Ankara, 1931, s.4; CHF Programı, (Fırkanın Üçüncü Büyük Kongresi tarafından kabul olunmuştur.-Mayıs 1931), Devlet Matbaası, 1931, s. 7-8; CHF Nizamnamesi ve Programı, (Fırkanın 10 Mayıs 1931 de toplanan Üçüncü Büyük Kongresinde kabul olunmuştur.), TBMM Matbaası, Ankara 1931, s.30; Cumhuriyet, 12 Mayıs 1931; Akşam, 15 Mayıs 1931.
62 Zihnioğlu, s. 222.
63 Türk Kadınlar Birliği’nin C.H.F.’na gönderdiği telgraf şöyledir: “Memleketimizin büyük inkılâbı arasında yurdunun kadınlarını her zaman düşünen kıymettar Fırkamız, bu senenin umumi programı içinde Türk kadınlığına da mebusluk hakkını bahşedeceğini büyük bir memnuniyetle gördük. Siyasi hak verilmekle daha nafi ve daha mesuliyetli bir vatandaş olan Türk kadınlığı uhdesine verilecek olan yeni vazifesini şerefle ifa edebilmek için bu hakka layık olduğunu gösterecektir. Bu vesile ile Kadın Birliği C. H. Fırkası Umumi merkezine arzı tazimat ve teyidi ihtiram eyler efendim.” Cumhuriyet, 18 Mayıs 1931.
64 Program 1931, s.33-34.
65 Kongreye dair ayrıntılı bilgi için bkz. Dursun, ss.59-92; Perinçek, s.40-41.
66 Cumhuriyet, 9 Mayıs 1935.
67 Cumhuriyet, 11 Mayıs 1935.
68 CHP Büyük Kurultayının Tetkikine Sunulan Program Taslağı, Ankara, 9.5.1935, s.6.
69 CHP Programı, (Partinin Dördüncü Büyük Kurultayı Onaylamıştır. Mayıs–1935), Ulus Basımevi, Ankara, 1935, s.5.
70 CHP Dördüncü Büyük Kurultayı Tüzük ve Program Komisyonunca Onanan Program Taslağı, Ankara, 12.5.1935, s.36–37.
71 Resmi Gazete, 11 Teşrinievvel 1934.
72 Kili ve Gözübüyük, s.129.
Kaynakça
1931 Fırka Büyük Kongresine Takdim Edilmek Üzere Hazırlanan Cumhuriyet Halk Fırkası Program Projesi (1931), Hâkimiyeti Milliye Matbaası, Ankara.
AĞAOĞLU, Samet (1964), Kuva-yı Milliye Ruhu, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi, Ağaoğlu yay., İstanbul.
AKANDERE, Osman (2004), “Atatürk'ün İzmit Basın Toplantısı (16-17 Ocak 1923) ve Bu Toplantıda Verilen Önemli Mesajlar”, Cumhuriyet’in 80.Yılına Armağan,
Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara.
AKGÜN KARAL, Seçil (1998), “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nden Düşünceler”, Birinci Meclis, (ed.) Cemil Koçak, Sabancı Üniversitesi, İstanbul.
AKI, Niyazi (1960), Yakup Kadri Karaosmanoğlu İnsan-Eser-Fikir-Üslûp, İstanbul. Akşam, 15 Mayıs 1931.
ARAR,İsmail (1969), Atatürk'ün İzmit Basın Toplantısı, Burçak yay., İstanbul.
ARIBURNU, Kemal (1997), Sivas Kongresi Samsun’dan Ankara’ya Kadar Olaylar ve Anılarla, AAM, Ankara.
ARIĞ, Ayten Sezer (2007), Atatürk Türkiyesinde Kılık Kıyafette Çağdaşlaşma, Siyasal kitabevi, Ankara.
ATATÜRK, Kemal (2000), Nutuk, Haz. Zeynep Korkmaz, AAM, Ankara. Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Demeçleri,(1991), IV, AAM, Ankara.
ATAY,Falih Rıfkı, “Gündelik-Kurultay 4.”, Ulus, 9 Mayıs 1935.
AYDEMİR, Şevket Süreyya (2011), Tek Adam (1922-1938), 26. Özel basım, C.III, Remzi kitabevi, İstanbul. Ayın Tarihi, Nisan 1935.
BCA, Fon Kodu: 490.01.212.841.1.110, (10-18 Mayıs 1931).
BENİCE,Etem İzzet, “9 Mayıs”, Tan, 9 Mayıs 1935.
BEŞİKÇİ, İsmail (1978), Cumhuriyet Halk Fırkası Tüzüğü (1927) ve Kürt Sorunu, 1.basım, Komal yay., İstanbul.
BİLA, Hikmet (1987), Sosyal Demokrat Süreç İçinde CHP ve Sonrası, Milliyet yay., İkinci baskı, İstanbul.
CHF Nizamnamesi ve Programı (1931), (Fırkanın 10 Mayıs 1931 de toplanan Üçüncü Büyük Kongresinde kabul olunmuştur.), TBMM Matbaası, Ankara.
CHF Programı (1931), (Fırkanın Üçüncü Büyük Kongresi tarafından kabul olunmuştur.-Mayıs 1931), Devlet Matbaası, Ankara.
CHF Üçüncü Büyük Kongre Zabıtları 10–18 Mayıs 1931(1931), Devlet Matbaası, İstanbul.
CHP Büyük Kurultayının Tetkikine Sunulan Program Taslağı (9.5.1935), Ankara.
CHP Dördüncü Büyük Kurultayı Görüşmeleri Tutulgası 9-16 Mayıs 1935(1935), Ulus basımevi, Ankara.
Cumhuriyet Halk Fırkası Büyük Kongresi (1927),Türkiye Büyük Millet Meclisi Matbaası, Ankara.
Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi (1342–1339), (Türkiye Büyük Millet Meclisindeki Halk Fırkası Azaları tarafından bilmüzakare heyet-i umumiyesi
9 Eylül 1339 tarihinde kabul olunmuştur.) Ankara.
Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi (1927), (15 Teşrinievvel 1927’de inikat eden Cumhuriyet Halk Fırkası Büyük Kongresinin 22 Teşrinievvel 1927 tarihli
içtimaında müzakere ve kabul edilmiştir.), Ankara.
Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi (1927), (15 Teşrinievvel 1927’de inikat eden Cumhuriyet Halk Fırkası Büyük Kongresinin
22 Teşrinievvel 1927 tarihli içtimaında müzakere ve kabul edilmiştir.).
Cumhuriyet, 19 Nisan 1935.
Cumhuriyet, 10 Mayıs 1931.
Cumhuriyet, 10 Mayıs 1935.
Cumhuriyet, 11 Mayıs 1931.
Cumhuriyet, 11 Mayıs 1935.
Cumhuriyet, 12 Mayıs 1931.
Cumhuriyet, 17 Mayıs 1935.
Cumhuriyet, 18 Mayıs 1931.
Cumhuriyet, 9 Mayıs 1935.
DEMİREL, Ahmet (1998), “Birinci ve İkinci Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grupları”, Birinci Meclis, (ed.) Cemil Koçak, Sabancı Üniversitesi, İstanbul.
DURSUN,Tuncay (2002), Tek Parti Dönemindeki Cumhuriyet Halk Partisi Büyük Kurultayları, Kültür Bakanlığı yay., Ankara.
GİRİTLİOĞLU, Fahir (1965), Türk Siyasi Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii, C.1, Ayyıldız matbaası, Ankara.
GOLOĞLU, Mahmut (2008), Milli Mücadele Tarihi-II Sivas Kongresi, Türkiye İş Bankası yay., İstanbul.
GÜL, Muhittin(2006), “Atatürk’ün Yurt Gezilerinin Kamuoyu Oluşturmadaki Rolü”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(3), ss.51-72.
GÜNEŞ, İhsan (1981), “I. Türkiye Büyük Millet Meclisinde II. Müdafaa-i Hukuk Grubunun Programı (II.Grub’un)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C.14, S.25, ss.113-121, Ankara.
GÜNEŞ, İhsan (2003/Temmuz), “Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nden Halk Fırkası’na Geçiş”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XIX, S. 56, ss.426-442, Ankara.
Hâkimiyet-i Milliye, 7 Aralık 1922 / 7 Kanun-i evvel 1338.
HAS-ER, Melin (2000), Tanzimat Devri Türk Romanında Kadın Kahramanlar, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı yay., Ankara.
İĞDEMİR, Uluğ (1999), Sivas Kongresi Tutanakları, TTK, Ankara.
İNAN, Afet (1982), Tarih Boyunca Türk Kadının Hak ve Görevleri, Milli Eğitim basımevi, İstanbul.
KADIOĞLU, Ayşe (1999), Cumhuriyet İradesi Demokrasi Muhakemesi, Metis yay., İstanbul.
KAPLAN, Leyla, Cemiyetlerde ve Siyasi Teşkilatlarda Türk Kadını -1960), AAM, Ankara, 1998.
KARABEKİR, Kazım (2009), Günlükler (1906-1948), C.2, Çev.Budak Kayabek, Haz.Yücel Demirel, Yapı Kredi yay., İstanbul.
KARPAT, Kemal (2011), Türk Siyasi Tarihi Siyasal Sistemin Evrimi, (çev.) Ceren Elitez, Timaş yay., İstanbul.
KİLİ, Suna (1981), Atatürk Devrimi, Bir Çağdaşlaşma Modeli, 2. Baskı, Türkiye İş Bankası yay., , Ankara.
KİLİ, Suna ve A.Şeref GÖZÜBÜYÜK (2006), Sened-i İttifak’tan Günümüze Türk Anayasa Metinleri, 3.baskı, Türkiye İş Bankası yay., İstanbul.
KÖKER, Levent(1990), Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, İletişim yay., İstanbul.
KUMAŞ, Rahmi (1999), CHP’nin Soyağacı, Çağdaş yay., İstanbul.
Kurun, 10 Mayıs 1935.
Kurun, 11 Mayıs 1935.
Kurun, 17 Mayıs 1935.
Kurun, 22 Mayıs 1935.
Kurun, 6 Mayıs 1935.
Kurun, 8 Mayıs 1935.
Kurun, 9 Mayıs 1935.
ÖYMEN, Altan, “CHP’nin 63.yılı”, Milliyet, 9 Eylül 1986.
PARLA, Taha (1992), Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmi Kaynakları: Kemalist Tek-Parti İdeolojisi ve CHP’nin Altı Ok’u, C.III, İletişim yay., İstanbul.
PERİNÇEK, Doğu (2008), Kemalist Devrim-6 Atatürk’ün CHP Program ve Tüzükleri, Kaynak yay., 2.basım, İstanbul.
Resmi Ceride, 24 Mayıs 1340.
Resmi Gazete, 11 Teşrinievvel 1934.
Tan, 15 Mayıs 1935.
Tanin, 20 Kanun-ı Sani 1339/1923.
Tarih Vesikaları, C.I, S.I, Haziran 1941.
TEZİÇ ,Erdoğan (1976), 100 Soruda Siyasi Partiler (Partilerin Hukuki Rejimi ve Türkiye’de Partiler), Gerçek yay., İstanbul.
TOPRAK, Zafer (1988), “Halk Fırkası’ndan Önce Kurulan Parti Kadınlar Halk Fırkası”, Tarih ve Toplum, Mart, No: 51,ss. 30-31.
TOPRAK, Zafer (2014), Türkiye’de Kadın Özgürlüğü ve Feminizm (1908-1935), Tarih Vakfı Yurt yay., İstanbul.
TUNÇAY, Mete (2005), Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması 1923-1931, Tarih Vakfı Yurt yay., İstanbul.
TURAN, Şerafettin(2000), Kökeni Ulusal Direnişe Dayanan Bir Devrim Partisi Cumhuriyet Halk Partisi, Tüses yay., İstanbul.
Ulus, 11 Mayıs 1935.
Ulus, 9 Mayıs 1935.
US,Hakkı Tarık, “Kurultay Açılıyor”, Kurun, 9 Mayıs 1935.
UYAR, Hakkı(2012), Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut yay., İstanbul.
YAVUZ, Ünsal (1999), İmparatorluktan Milli Devlete, TTK, Ankara.
ZİHNİOĞLU, Yaprak (2003), Kadınsız İnkılap, Metis yay., İstanbul.
***
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder