CUMHURİYETİN KURULUŞUNDA İKTİDAR KAVGASI SON SÖZ, VE DEĞERLENDİRMELER., BÖLÜM 2

CUMHURİYETİN KURULUŞUNDA İKTİDAR KAVGASI SON SÖZ, VE DEĞERLENDİRMELER., BÖLÜM 2

Demokratik bir devlet, temellerini atan, cumhuriyetçi,Mustafa Kemal Atatürk,Osmanlı İmparatorluğu,Mondros,Lozan,Sevr,İttihat ve Terakki Fırkası,
Yüzellilikler Olayı,Kazım Karabekir.Fevzi Çakmak, İsmet İnönü,Cumhuriyet Arşivi,Cumhuriyet Halk Fıkrası,

Kazım Karabekir'in tutuklanmasındaki ısrarı, buna karşılık davalar sırasında herhangi bir kanıt ortaya koymakla ilgilenmemesi nedendi? 

Bu CHF'li yöneticilerin tutuklanmasındaki tek amacın, onların itibarıyla oynamak ve onları siyasi sistemin dışına sürmek olduğu - her şeyiyle başarılmış bir 
amaç-ihtimalini düşünmek zorundayız. 

Sonraki soru şudur: mahkeme, TCF yöneticilerine müşfik davranmışken, neden İTC yöneticilerine karşı amansızca davranmıştır? Komployla ilgili Ankara davalarının, İTC yöneticilerinin sesini kesmeyi amaçladığını biliyoruz. Bu, muhtemelen İzmir evresinde kararlaştırıldı. Mahkeme, davalarda Cavit Bey'i ve öteki önemli İTC üyelerini, tıpkı Kazım Karabekir ve arkadaşlarına yapıldığı gibi vatan haini olarak göstermek istedi. O halde, ikinci grup davalardan aklanırken, birinci gruptakiler neden idama mahkum oldu? Eninde sonunda mahkeme, Cavit Bey veya Kazım Karabekir'den herhangi biriyle komplo arasında geçerli bir bağ kurmada aynı derece kayıtsızdı. Öyleyse ilki idam edilirken, ikincinin beraat etmesi nedendir? Kesin cevabı bilmiyoruz, ama şu birleşimlerden herhangi biri olabilir: şahsi kan davası, intikam korkusu, caydırıcılık. İTC'nin CHF'yi istikrarsızlaştırma potansiyeli bilinmediğinden, Kemalistlerin ondan korkmak için her nedenleri vardı. Öte yandan, TCF zaten felce uğratılmış ve güç yapısı ağır bir şekilde tahrip 

edilmişti. Milli hareketin kahramanlarını idam etmek belli bir risk de taşıyordu, çünkü ordu, hatta bazı CHF üyeleri onlara büyük bir saygı besliyordu. 

Mustafa Kemal muhtemelen bu gruptaki İTC yöneticilerinin yola gelmiş olduğundan emin değildi; bu yüzden onların ortadan kaldırılmaları gerekiyordu. 
Hükümetin (ya da içindeki radikallerin) seçtiği radikal reçetenin bir nedeni bu olabilirdi. Onlar, İTC yöneticilerini idam etmeyi seçtiler. 

Ankara hükümetinin muhalefetle uğraşırken, rumhuriyetin ilk yıllarındaki fırsatlara ve zorluklara bağlı olarak, yalnızca anlık kararlarla hareket ettiğini, belli bir güven derecesi içinde iddia etmek ve bu sonucu bütün dönem için genelleştirmek mümkündür. Eninde sonunda bu araştırmanın gayelerinden biri de, okuru, bu dönemin gelişmelerini, sarahaten ortaya konmuş bir "vizyonun" hayata geçirilmesi olarak değil de, "pragmatizm"in bir başarısı olarak yeniden düşünmeye davet etmektir. Erken cumhuriyet tarihinin akışı, sabit bir vizyonun sonucu olarak önceden belirlenmedi. 

Mustafa Kemal ve arkadaşları, dönemlerinin gerçekliklerine cevap verdiler. 

Bu bağlamda, Anadolu'da 1919'daki milli hareketin, laik bir cumhuriyet 
yaratma amacına ulaşıncaya kadar durmayacağı şeklindeki genel kabul gören duruş, sorgulanabilir ve sorgulanmalıdır. Profesyonel tarihçiler olarak 
bizler "şayet" sorusunu sormalıyız. Şayet Sultan Vahdeddin r92o'de Ankara hükümetini meşru hükümet olarak kabul etse ve ülkeden kaçmasa, 
ne olurdu? Şayet Enver ve Talat Paşalar öldürülmeseler ve Türkiye'ye geri dönseler, ne olurdu? Şayet son halife II. Abdülmecit Ankara'ya daha faydalı 
olsaydı, ne olurdu? Şayet meclisteki muhalefetin (TCF) daha sağlam adaleleri olsaydı, ne olurdu? 

Bu kitapta, erken cumhuriyetteki tarihi akışın, ı. Dünya Savaşı öncesinde var olan iktidar mücadelesinden ödünç aldığı şeyler olduğunu göstermeye çalıştım. Mustafa Kemal ve arkadaşlarının, yeni Türkiye'nin tabiatı konusunda bir vizyonlarının olmadığını iddia etmiyorum. iddiam, Mustafa Kemal'in vizyonunu biçimlendirenin ve bu sürekli değişen ve kendini uyarlayan vizyonun hayata geçtiği ortamı yaratanın, iktidar mücadelesi olduğu şeklinde; yeni rejimin en önemli avantajlarından biri de, onun bu kendini uyarlayabilme düzeyi olmuştur. 

Beklenebileceği gibi, bu iktidar mücadelesi, bir açmazla son bulamazdı; kaybeden taraf(lar) bedeli ödemek zorundaydı. Bu araştırmanın bize gösterdiği gibi, kimi bunu hayatıyla ödedi, kimi de umutlarıyla. Mustafa Kemal'e "filmin kötü adamı" statüsünü atfederken dikkatli olmalıyız, çünkü bu iktidar mücadelesinden galip çıkan odur. Eğer Mustafa Kemal yenilen tarafta olsaydı, onun kaderi de İTC veya TCF liderlerininkinden çok farklı olmazdı, zira o zaman Refet Paşa'nın Ekim 1923'teki Mustafa Kemal "sadece, işin sevimsiz tarafının ona düşmesinden kafi derecede bedbaht ve birkaç yıl içinde tekrar tramvaya binmesi gerekebilecek bir adamdır," 4 kehaneti doğru çıkmış olurdu. 

DİPNOTLAR:

1  867867.00/1737. Maynard Barnes'dan Dışişleri Bakanlığına, "Political Situation in Turkey" 15 Ekim 1923. 
2 Yazar ulemayı veya din görevlilerini kastediyor olmalıdır.
3 Bu beyanname Osmanlı Meclis-i Mebusandan 2.8 Ocak 1920'de geçti. Altı    maddesi vardı ve bunlar Osmanlı Devleti'nin toprak hedeflerini belirliyordu.
4 867.00/1745, Bristol'den Dışişleri Bakanlığına, 23 Ekim 1923

 YAZI DİZİSİNİN GENEL KAYNAKÇALARI; 

ARŞİV KAYNAKLARI (YAYINLANMAMIŞ) 

Emniyet Genel Müdürlüğü Arşivi (EGMA) 
12221-1/Aı'den Aı 4'e kadar. 
12221-1/G11, G13. 
12221-2/B1'den B7'ye kadar. 
12222/1 'den 15o'ye kadar. 
Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü (TİTE) 
K23G64B3. 
K24Gıo9B109. 
K24G109B3K24G143B2. 
K58G97B4. 
K63G96Bı. 
K67G141B2. 
K67Gı42B1 
Büyük Britanya Devlet Arşivi ve Kabine Tutanakları 
CAB 23/20 
CAB 23/35 
CAB 24/129 
FO 371/10826-033. 
FO 371/10867, E 1360/1091/44. 
FO 424/261, E 10619/32/44
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi 
30.ıo.o.o/ıo6.695-430.10.
o.o/106.695.21. 
30.ıo.0.0/107.698.7. 
30.ıo.0.0/31.175.32. 
30.18. 1.1 /1ı.43.16. 
30.18.ı.1/13-19· 2. 
30.18. l. l /15. 54· 10. 
30.18.01-26/21. 
30.18.!.] /3-29.16. 

 KAYNAKÇA 

ABD Dışişleri Bakanlığı, Türkiye'nin İç Meseleleri Hakkındaki Bakanlık Kayıtları, 1910-29,"(mikrofılm koleksiyonu). 
867.00/1737. 
867.00/1745. 
867.00/1801. 
867.00/1812. 
867.00/1852. 
867.00/1853. 
867.00/1859. 
867.00/1863. 
867.00/1864. 
867.00/1866. 
867.00/1870. 
867.00/1872. 
867.00/1889. 
867.ooı/K31/12. 
867.ooı/K31/13. 
867.ooı/K31/14. 
867.ooı/K31/15. 
867.ooı/K3ı/4. 
867.ooı/K31/6. 
867.ooı/K31/8. 
867.ooı/K31/9. 
BASILI ARŞİV BELGELERİ 
British Documents on ForeiaAffairs: Reports and Papersfrom the Foreign Office. (Dış Meseleler Hakkındaki 
İngiliz Belgeleri: İngiliz Dışişleri Bakanlığı Rapor ve Belgeleri). Confidential Print, Part il, From the 
First to the Second World War, Series B, Turkey, Iran and the Middle East, 1918-1939. Cilt 31. 
Frederick, Md.: University Publications of America, 1997. 
British Documents on Foreign Affa irs; Reports and Papers Jrom the Foreign Office. (föş Meseleler Hakhndaki 
İngiliz Belgeleri: lngiliz Dışişleri Bakanlığı Rapor ve Belgeleri). Confidential Print, Part il, Series B, 
Turkey, lran and the Middle East 1918-1939. Cilt 30, Turkey, July 1923-March 1927 (Frederick, 
Md.: University Publications of America, 1985. 
Documents on British Foreign Policy 1919-1939. (lngiliz Dış Siyasetine İlişkin Belgeler, 1919-1939). Cilt 
XV!ll. Londra: Her Majesty's Stationary Office, 1972. 
içişleri Bakanlığı. Cumhuriyetin 75. Yıldönümünde Polis Arşiv Belgeleriyle Gerçekler. Ankara: Emniyet 
Genel Md. Araş. Planlama ve Koordinasyon, t.b. 
Ilıkan, Selma ve Ilıkan, Faruk, yay. haz. Ankara İstiklal Mahkemesi, Ankara İstiklal Mahkemesi'nde 
Cereyan Eden Su-i kasd ve Taklib-i Hükumet Davası'na Ait Resmi Zabıtlar. İstanbul: Simurg, 2005. 

BİRİNCİL KAYNAKLAR 

   Adıvar, Halide Edib. Ateşten Gömlek. İstanbul: Özgür, 2006. 
--Mor Salkımlı Ev. İstanbul: Atlas, 1967. 
--The Turkish Ordeal. New York: The Century Co., 1928. 
--Türkiye'de Şark, Garb ve Amerikan Tesirleri. İstanbul: Doğan Kardeş, 1955. 
Ahmet izzet Paşa. Feryadım. Cilt 2. İstanbul: Nehir, 1993. 
Altay, Fahrettin. 10 Yıl Savaş ve Sonrası: Görüp Geçirdiklerim. İstanbul: insel, 1970. 
Arar, İsmail. Halil Menteşe'nin Anıları. İstanbul: Hürriyet Vakfı, 1986. 
Atatürk, Mustafa Kemal. Eskişehir-İzmit Konuşmaları, 192y İlk Kez Sansürsüz, Tam Metin. İstanbul: Kaynak, 1993. 
--Mustafa Kemal'in Bütün Eserleri. Cilt 18. lstanbul: Kaynak, 2006. 
--Nutuk. Cilt 2. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1984. 
Atay, Falih Rıfkı. Çankaya. İstanbul: Pozitif, 2004. 
--Atatürk'ün Hatıraları 1914-1919. Ankara: iş Bankası, 1965. 
Başikoğlu, Munise. "Babam Rıza Tevfik." Tarih ve Toplum 57-63 (1988-89): 9-14. 
Bilse!, Cemil. Lozan. Cilt 2. İstanbul: Ahmet İhsan Matbaası, 1933. 
Birgen, Muhittin. İttihat ve Terakki'de On Sene: İttihat ve Terakki Neydi? Cilt 1, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006. 
Cebesoy, Ali Fuat. Siyasi Hatıralar. 2 cilt, lstanbul: Doğan Kardeş, 1960. 
Çerkes Ethem. Anılarım. İstanbul: Berfin, 1998. 
Demirel, Yücel ve Okur, Osman Zeki, yay. haz., CHP Grup Toplantısı Tutanakları 1923-1924. İstanbul: 
Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2002. 
Düstur. III. Tertib. Cilt V. Ankara: y.b. 1939. 
Fergan, Eşref Edip. İstiklal Mahkemelerinde Sebilürreşad'ın Romanı. yay. haz., Fahrettin Gün Ankara: Beyan, 2002. 
Grew, Joseph C. "The Peace Conference of Lausanne, 1922-1923," Proceedings of the American 
Philosophical Society 98:1 (1954): ı-ıo. 
İğdemir, Uluğ (yay. haz.). Sivas Kongresi Tutanakları Ankara: TTK, 1986. 
lnönü, ismet. Hatıralar. Cilt il. Ankara: Bilgi, 1987. 
Karabekir, Kazım. Nutuk ve Kazım Karabekir'den Cevaplar. 12 cilt. İstanbul: Emre, 1997. 
--Günlükler. 2 cilt, İstanbul: Yapı Kredi, 2009. 
Karay, Refik Halid. Minelbab llelmihrab: 1918 Mütarekesi Devrinde Olan Biten işlere ve Gelip Geçen 
İnsanlara Dair Bildiklerim. İstanbul: lnkilap, 1992. 
--Bir Ömür Boyunca. İstanbul: İletişim, 1996. 
Kılıç Ali, istiklal Mahkemesi Hatıraları. İstanbul: Sel, 1955. 
Malmisanıj, Cızira Botanlı Bedirhaniler ve Bedirhan Ailesi Derneğinin Tutanakları. Spanga, Sweden: APEC, 1994. 
Meray, Seha L., trans. and ed. Lozan Barış Konferan,ı Tutanakları, Belgeler. ı. Takım, Cilt, kitap 2. 
Ankara: Ankara Üniversitesi, 1969-73. 
Mevlanzade Rıfat. İttihat Terakki İktidarı ve Türkiye inkılabının İçyüzü. İstanbul: Yedi iklim, 1993. 
Noel, Edward W. C. Diary of Major Noel on Special Duty in Kurdistan. Baghdad: y.b., 1920. 
KAYNAKÇA 
Oranlı, Ziya, yay. haz., Atatürk'ün Şimdiye Kadar Yayınlanmamış Anılan: Anlatan Ali Metin, Atatürk'ün 
Emir Çavuşu. Ankara: Alkan, 1967. 
Orbay, Rauf. Cehennem Değirmeni: Siyasi Hatıralanm. Cilt 2. İstanbul: Emre, 1993. 
Örgeevren, Ahmet Süreyya. Şeyh Said fsyanı ve Şark İstiklal Mahkemesi. İstanbul: Temel, 2002. 
Özalp, Kazım. Atatürk'ten Anılar. Ankara: Türkiye iş Bankası Yayınları, 1992. 
Rıza Nur. Dr. Rıza Nur'un Lozan Hatıra/an. İstanbul: Boğaziçi, 1999. 
--Hayat ve Hatıralanm. Cilt 1-IV İstanbul: Altındağ. 1968. 
--Hürriyet ve İtilaf Fırkası Nasıl Doğdu, Nasıl Öldü. İstanbul: Kitapevi, 1996. 
Rıza Tevfik. Biraz da Ben Konuşayım. İstanbul: iletişim, 1993Şimşir, 
Bilal, yay. haz., Lozan Telaaftan. 2 cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1990. 
Soyak, Hasan Rıza. Atatürk'ten Hatıralar. lstanbul: Yapı Kredi, 1973Süleyman 
Şefik. Hatıratım, Başıma Gelenler ve Gördüklerim: 31 Mart Vak'ası. İstanbul: Arma, 2004. 
Topuzlu, Cemil. Operatör Cemil Paşa: Hatıra/an. İstanbul: Türkiye, 1945. 
Turgut, Hulusi, yay. haz., Atatürk'ün Sffdaşı Kılıç Ali'nin Anılan. lstanbııl: İş Bankası Kültür Yayınlan, 2005. 
Türkgeldi, Ali Fuat. Görüp İşittiklerim. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987. 
Yalman, Ahmet Emin. Gördüklerim ve Geçirdiklerim. Cilt 3 lstanbul: Rey, 1970. 

İKİNCİL KAYNAKLAR 

Adanır, Fikret. "Kemalist Authorianism and Fascist Trends in Turkey during the lnter-War Period." Fascism Outside Europe: 
           The European lmpulse against Domestic Conditions in the Diffusion of Global Fascism, yay. haz.,. Stein Ugelvik Larsen. 
           New York: Columbia University Press, 2001. 
Ahmad, Feroz. The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Politics, 1908-1914. New York: Columbia University Press, 2009. 
Alakam, Rahat. Şerif Paşa: Bir Kürt Diplomatının Fırtınalı Yıllan. İstanbul: Avesta, 1998. 
Anıl, Yaşar Şahin. Mahkeme Tutanaklanna Göre lzmir Suikastı Davas,. İstanbul: Kastaş, 2005. 
Arar, lsmail. "Bir 15o'liğin Kitabı." Tarih ve Toplum ıo (1989): 318. 
Aşan, Aziz. Şeyh Sait Ayaklanması. İstanbul: y.b., 1991. 
Atay, Falih Rıfkı. Atatürkçülük Nedir? İstanbul: Ak, 1966. 
Avcı, Cemal. İzmir Suikasti: Bir Suikastin Perde Arkası. İstanbul: I.Q. Kültür Sanat, 2007. 
Aybars, Ergün. İstiklal Mahkemeleri 1920-1927. İzmir: 9 Eylül Üniv. Yay., 1988. 
Ayhan, Bünyamin. Hakimiyet-i Milliye. İstanbul: Zaman, 1949. 
--Milli Mücadele'de Basın: Olağanüstü Durumlarda Propaganda. Konya: Tablet, 2007. 
Aytepe, Oğuz. "Milli Mücadelede ve Gurbette Müfrit Bir Muhalif: Ömer Fevzi Eyüpoğlu 1884-1952." 
Toplumsal Tarih 53 (Mayıs 1998): 24-30. 
Bağ, Yaşar. Çerkeslerin Dünü Bugünü. İstanbul: Kafkas Derneği, 2001. 
Bardakçı, Murat. "Yüzellilikler Albümü." Tarih ve Toplum 70 (October 1989). 
--Şahbaba. Ankara: İnkilap, 2006. 
Baykal, Hülya. Türk Basın Tarihi 1831-1923= Tanzimat, Meşrutiyet, Milli Mücadele Dönemleri. lstanbul: Afa, 1990. 
Belgrave, Roland, and Taglia, Stefano. "Through Ottoman Eyes" in Cornucopia 36. 
http://www.cornucopia.net/aboutdrs.html (erişim 9 Ocak 2009). 
Bingöl, Sedat. "Yüzellilikler Meselesi." Masbr tezi, Hacettepe Üniversitesi, 1994. 
--"Ömer Fevzi Bey'in Müdafaanamesi ve Mesut Fani'nin Hoybun'a İlişkin Bilgileri: İki 15o'lik 
Üzerine Notlar ve Belgeler" 62 (Şubat, 1999): 41-48. 
Birinci. Ali. Hürriyet ve itilaf Arkası: II. Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Terakki'ye Karşı Çıkanlar. İstanbul: Dergah, 1990. 
Bozarslan, Hamit. "Les Revoltes Kurdes En Turquie Kemaliste (Quelques Aspects)." Gue1Tes Mondiales at Conjlits Conu:mporains 151 (1988): 121-36. 
Bruinessen, Martin van. Agha, Shaikh and Stau:: The Social and Political Structures of Kurdistan. Londra ve New Jersey: Zed, 1992. 
Cemal, Behçet. Şeyh Said ve iaanı. İstanbul: Sel. 1955. 
Çiftçi, Ali. "Kazım Karabek.ir'in Siyasi Hayatı." Doktora tezi: Ankara Üniversitesi, 2005. 
Demirel. Ahmet. Birinci Meclisu: Muhalefet: İkinci Grup. İstanbul: iletişim, 1994. 
Demiryürek, Mehmet. "Kıbrıs'ta Bir 15o'lik: Sait Molla." http://www.biyotarih.com/'p=46 (erişim 6 Ocak 2009). 
Doğan, Avni. Kurtuluş, Kuruluş ve Sonrası. İstanbul: Dünya, 1964. 
Erdeha, Kamil. Yüzellilikler Yahut Milli Mücadelenin Muhasebesi. Ankara: Tekin, 1998. 
Erman, Azmi Nihat. İzmir Suikastı ve istiklal Mahkemeleri. İstanbul: Temel. 1971. 
Fanizade Mesut. Atatürk'ün Hayat Felsefesi. Antakya: y.b., 1938. 
Finefrock, Michael M. "From Sultanate to Republic: Mustafa Kemal Atatürk and the Structure of 
Turkish Politics 1922-1924." Doktora tezi: Princeton Üniversitesi, 1976. 
Göldaş, İsmail. Takrir-i Sükun Görüşmeleri. İstanbul: Belge, 1997. 
Goldstein, Erik. "British Offıcial Mind and the Lausanne Conference, 1922-1923." Power and Stability: 
British ForeiaPolia, 1865-1965, yay. haz., E. Goldstein and B J C McKercher. Londra, Portland, 
OR: Frank Cass, 2003. 
Goloğlu, Mahmut. Devrimler ve Tepkileri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2007. 
Göztepe, Tarık Mümtaz. İmam Şamil: Kajkasya'nın Büyük Harp ve ihtilal Kahramanı. İstanbul: İnkılap, 1961. 
--Osmanoğul!arının Son Padişahı Vahdettin Gurbet Cehenneminde. İstanbul: Sebil. 1991. 
--Osman Oğullarının Son Padişahı Sultan Vadideddin Mütareke Gayyasında. İstanbul: Sebil. 1994. 
Gülmez, Nurettin. Kurtuluş Savaşı'nda Anadolu'da Yeni Gün. Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, 1999. 
Güven, Zühtü. Anzavur İaanı; İstiklal Savaşı Hatıralarından Acı Bir Safaa. Ankara: iş Bankası Yayınları, 1965. 
Halıcı, Şaduman. "Yüzellilikler." Mastır tezi: Anadolu Üniversitesi, 1998. 
Harris, George S. "The Role of Turkish Military in Politics." Kısım ı. The Middle East journal, XIX (1965): 56-57. 
İğdemir, Uluğ. Biga Ayaklanması ve Anzavur Olaylan: Günlük Anılar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1973. 
Jwaideh, Wadie. The Kurdish National Movement: Its Origins and Developments. Syracuse: Syracuse 
University Press, 2006. 

KAYNAKÇA 

Kalafat, Yaşar. Şark Meselesi Işığında Şeyh Sait Olayı, Karekıeri, Dönemindeki İç ve Dış Olaylar. Ankara: 
Boğaziçi, 1992. 
Kalyoncu, Cemal. "Atatürk İle Paşaların Arasını Açmak istediler." Aksiyon (12 Eylül 2005). 
http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=22484 (erişim 3 Aralık 2008). 
Kandemir, Feridun. Atatürk'e İzmir Sukastinden Ayn ıı Suikast. İstanbul: Ekincil, 1955. 
--Hatıralan ve Söyleyemedikleri ile Rauf Orbay. İstanbul: Sinan, 1965. 
--Siyasi Dargınlıklar. Cilt 3. İstanbul: Ekicigil. 1955. 
--Sultan Vahdettin'in Son Günleri. İstanbul: Yağmur, 2008. 
Karaca, Emin. 15o'likler. İstanbul: Altın, 2007. 
Karaer, Nihat. Tam Bir Muhalif: Refik Halid Karay, Yüzellilikler Meselesi. İstanbul: Temel, 1998. 
Kibar, Nizamettin. "Muhalefetten Sesler ve Nizamettin Kibar." Birikim 35 (1992), 87-88. 
Kılıç, Sümer. İstiklal Mahkemeleri Adil miydi: İzmir Suikastı. İstanbul: Emre, 1994. 
Kocahanoğlu, Osman Selim. Atatürk'e Kurulan Pusu. İstanbul: Temel, 2005. 
Kutay, Cemal. 150'/ikler Faciası. İstanbul: Sıralar, 1955. 
--Çerkes Ethem Dosyası. İstanbul: Boğaziçi, 1973
--Yüzellikler Faciası. İstanbul: np. 1955. 
Martı, Metin, yay.haz., Mevlanzade Rıfat'ın Anılan. lstanbul:Arma, 1992. 
Mazıcı, Nurşen. Atatürk Döneminde Muhalefet. İstanbul: Dilmen, 1984. 
McDowell, David. A Modem History of the Kurds. Londra, New York: !. B. Tauris, 1996. 
Mert, Timuçin. Atatürk'ün Yanındaki Mehdi. İstanbul: Karakutu, 2006. 
Mumcu, Uğur. Gazi Paşa'ya Suikast. İstanbul: Tekin, 1992. 
Okday, İsmail Tevfik. Adana Vilayeti Matbuatı. Ankara: Hariciye Vekaleti Matbaası, 1932. 
Öksüz, Hikmet. Batı Trakya Türkleri. Çorum: Karam, 2006. 
Olson, Robert. The Emergence of Kurdish.Nationalism. Austin: Texas Üniversitesi, 1991. 
Önal. Sami, yay. haz., Hüsrev Gerede'nin Anılan: Kurtuluş Savaşı, Atatürk ve Devrimler. İstanbul: Literatür, 2002. 
Özkaya, Yücel. Milli Mücadele'de Basın 1919-1921. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989. 
Özkök, Rüknü. Milli Mücadele Başlarken, Düzce-Bolu !syanlan. İstanbul: Karacan, 1970. 
Özoğlu, Hakan. Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving ldentities,Competing Loyalties and 
Shifting Boundries. Albany: SUNY Press, 2004. 
--"Sultan Vahdettin'in ABD Başkanı Coolidge'e Gönderdiği Bir Mektup." Toplumsal Tarih 142 
(Ekim, 2005): ıoo-106. 
Özsoy, Osman. Gazetecinin İnfazı. İstanbul: Timaş, 1997. 
Rıza Nur, Grew, Joseph. Lozan Banş Anlaşmasının Perde Arkası. İstanbul: Örgün, 2003. 
Sedat Bingöl "Ömer Fevzi Bey'in Müdafaanamesi ve Mesut Fani'nin Hoybun'a İlişkin Bilgileri: iki 
15o'lik Üzerine Notlar ve Belgeler." Toplumsal Tarih 62 (Şubat, 1999): 41-48. 
Sertoğlu. Mithat. "Amasya Protokolünün Tam ve Gerçek Metni." Belgelerle Türk Tarihi Dergisi 3 (Aralık 
1967): 9-14. 
Sevim, Ali, Tura!. Akif .. Öztoprak, İzzet. Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri. 3 cilt, Ankara: Türk Tarih 
Kurumu Basımevi, 1959. 
Shaw, Stanford. From Empire to Republic. Cilt 2, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Soysal. lihami. 150'/ikler. İstanbul: Gür, 1985. 
Stoddard, Philip H. "The Onoman Government and the Arabs, 19n to 1918" Doktora tezi, Princeton Üniversitesi, 1963. 
Tahir, Kemal. Kurt Kanunu. Ankara: Bilgi, 1969. 
Tevetoğlu, Fethi. Milli Mücadele Yıllarındaki Kuruluşlar. Ankara: TTK, 1988. 
Toker, Metin. İsmet Paşa'yla On Yıl. 4 cilt, Ankara: Akis-Burçak, 1966-69. 
--Şeyh Sait ve isyanı. Ankara: Akis, 1968. 
Toker, Yalçın. 150'/iklerden Portreler. İstanbul: Toker, 2006. 
Tunaşar, Seyhun. Gizemli Bir Devrimci lsmail Canpolat. İstanbul: Piramit, 2004. 
Tunaya, Tarık Zafer. İslamcılık Akımı. İstanbul: Simavi, 1991. 
--Türkiyede Siyasi Partiler. 3 cilt, İstanbul: iletişim, 1999. 
--Türkiye'de Siyasi Partiler. İstanbul: Doğan Kardeş, 1952. 
Tunçay, Mete. "Zincire Vurulmuş Cumhuriyet." Toplumsal Tarih 91 (Temmuz 1991): 6. 
--Türkiye Cumhuriyeti'nde Tek-Parti Yönetiminin Kurulması 1923-1931. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999. 
Türker, Hasan. "Basın Özgürlüğü Tartışmaları: Cumhuriyet'in ilk Yıllarında Ankara-İstanbul 
Çatışması." Toplumsal Tarih 53 (Mayıs 1998): 15-23. 
Uğurlu, Nurer. Kürt Milliyetçiliği: Kürtler ve Şeyh Said lsyanı. İstanbul: Örgün, 2006. 
Villalta, Jorge Blanco. Atatürk. Çev. William Chambell. Ankara: TTK, 1979. 
Wasti, Syed Tanvir. "Feylosaf Rıza." Middle Eastem Studies 38 (2002): 83-100. 
Wright, Quincy. "The Mosul Dispute." The American Journal of lnternational Law, 20: 3 (1926): 453-64. 
Yalçın, Durmuş. "Milli Mücadele'de idareciler, Günümüzün ve Geleceğin idareciliği" Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt VII, 21 (1991), elektronik sürüm 
http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=Dergilcerik&IcerikN0=602, (3 Aralık 2008'de alındı). 
Yalçın, Tülün. Osmanlı'da Bir lngiliz Gelin. İstanbul: Can, 2004. 
Yeşil. Ahmet. Türkiye Cumhuriyeti'nde İlk Teşkilatlı Muhalefet Hareketi: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası. Ankara: Cedid. 2002. 
Zürcher, Erik )an, "Türkiye'de Kürt Milliyetçiliği: Zımni Sözleşmeden Ayaklanmaya, 1919-1925," İmparatorluktan Cumhuriyete Türkiye'de Etnik Çatışma içinde. İstanbul: iletişim, 2005. 
--. yay. haz., Political Opposition in the Early Turkish Republic: The Progressive Republican Party 19251925. Leiden: E.J.Brill, 1991. 
--The Unionist Factor: The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926. Leiden: E. ). Brill, 1984. 

GAZETELER 
Adalet 
Akşam 
Alemdar 
Anadolu 
Anadolu'da Yeni Gün 

KAYNAKÇA 
Cumhuriyet 
Dünya 
Hakimiyet-i Milliye 
İkaz 
ikdam 
istikbal 
Kahkaha 
Milliyet 
New York Times 
Presse du Soir 
Resmi Ceride 
Sada-yı Hak 
Son Telgraf 
Tevhid-i Efkar 
The Times 
Yeni Türkiye 


CUMHURİYETİN KURULUŞUNDA İKTİDAR KAVGASI 

https://www.academia.edu/10393088/Cumhuriyetin_Kurulusunda_Iktidar_Kavgasi
***

CUMHURİYETİN KURULUŞUNDA İKTİDAR KAVGASI SON SÖZ, VE DEĞERLENDİRMELER., BÖLÜM 1

CUMHURİYETİN KURULUŞUNDA İKTİDAR KAVGASI SON SÖZ, VE DEĞERLENDİRMELER., BÖLÜM 1

Mustafa Kemal Atatürk'ün, Türkiye'de demokratik bir devletin temellerini atan cumhuriyetçi ve parlamenter bir rejime bağlı olduğu, ispatı gerekmeyen bir önerme olarak kabul edile gelmiştir. Ancak, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarına kutsal bir dönem muamelesi yapıldığı için, bu biçimleniş yıllarının niteliği üzerine yapılan sistematik çalışmalar - siyasi çeşitlilik meselesine özel olarak dokundukları için-pek nadirdir. Mevcut çalışmalardan pek azı, kutuplaşma eğiliminden kaçmayı ve akademik araşhrma standartlarına sadık kalmayı başarabilmiştir. 

Bu, özellikle Osmanlı İmparatorluğu'ndan Türkiye Cumhuriyeti'ne geçiş dönemindeki iktidar mücadelesi konusunda belirgindir. 

İstiklal Savaşı (1919-22) Ankara'daki milliyetçiler lehine sonuçlandığında, Türkiye'de, ülkenin niteliğinin ve geleceğinin ne olacağına dair pek çok bilinmeyen vardı. 

Milliyetçiler, her ne kadar yeni idareye hakim olma ve hükümet konusunda kendi vizyonlarını dayatmada avantajlı konumda olsalar da, Osmanlı İmparatorluğun dan artakalan topraklarda, Ankara'daki milliyetçilere ve doğmakta olan cumhuriyet rejimine ciddi bir tehdit arzedebilecek, gözle görülür ve potansiyel sahibi iç gruplar vardı. 

Sonuç demişken, önce bu dönemdeki muhalefetin kimliğini hatırlayalım, ardından bu çalışmadaki her bölümde varılan sonuçların altını çizelim. Ankara'da doğmakta olan ve Türkiye tarihinin, bir ölçüde de İslam tarihinin akışını değiştirmeye niyetlenen bir rejimin, içerideki en önemli muhalifleri kimlerdi? Bu soruyu yöneltirken, ABD diplomatik arşivlerinden çıkan hayli uzak görüşlü bir belgeden yararlanmak istiyorum. 

15 Ekim 1923 tarihli bu belge, Türkiye'deki kaçınılmaz iktidar mücadelesinin muhtemel aktörlerini resmeder. Türkiye'deki Amerikan Konsolosu ve Birleşik Devletler Yüksek Komiserliği Delegesi Maynard B. Barnes tarafından kaleme alınan "Türkiye'deki Siyasi Durum" başlıklı bu rapor, Washington DC'deki Dışişleri Bakanlığı için Ankara'da hazırlandı. 1 

Raporun, Türkiye' deki yeni rejimin cumhuriyet olarak ilanından sadece iki hafta önce yazılmış olması, kayda değer. 

Bu bize, Ankara'daki ABD diplomatik personelinin, Türkiye'nin içindeki iktidar yapılarına bakışını gösteriyor. 

Rapor, Lozan Antlaşmasının 1923'te imzalanmasından sonra, "Milliyetçilerin" hizipleşme emareleri gösterdiği ifadesiyle başlıyor. Raporda, aralarında İzmir'e giren Osmanlı Ordusu sabık kumandanı Nurettin Paşa, sabık İzmir valisi Rahmi Bey, Refet (Bele) Paşa, Kazım Karabekir Paşa ve Rauf (Orbay) Bey'in de 

bulunduğu, Mustafa Kemal'e karşı olan belli isimler sayılıyor ve İzmir nüfusunun büyük bir kısmının, Kemalist rejime sempati beslemediği öne sürülüyor. 

Maynard Barnes, öteki olası muhalefet gruplarını listelemeyi sürdürüyor: 
Yarbay ve albay rütbesindeki daha yaşlı birçok subay, son üç yıl içinde daha genç pek çok subayın, onların önüne geçerek generalliğe terfi etmiş olmasından dolayı küskünler. Üstelik bütçeyi kısabilmek için, yakın zamanda düzenli ordudaki altı bin subayın ihtiyat subayı sınıfına geçirilmesi, askeri çevrelerde bir başka hoşnutsuz luk odağı yaratmış durumda. 

Raporun, askeriyenin belli kesimlerini 'küskün" ve Mustafa Kemal'e bir muhalefet kaynağı olarak görmesi, kayda değer bir durum. Türk ordusu tarihsel olarak siyasi değişimin vasıtası olduğundan, onun doğmakta olan rejime muhalefeti, eğer gerçek olursa, Kemalist vizyonu altüst ederdi. 

Maynard Barnes, Refet Paşa, Kazım Karabekir Paşa ve Rauf Bey gibi Mustafa Kemal'in, bir yıl sonra BMM'de ilk muhalefet partisini kurmuş eski sırdaşları arasında da hizipleşme olduğu gözleminde bulunur. 
Amerikan konsolosunun Ankara'daki gözlemlerine ve Türkiye'de topladığı istihbarata dayanarak, Mustafa Kemal'e "ciddi muhalefet" başlığı altında listelediği öteki muhalif grupların başında, eski "Saltanat yanlıları" ve " Hoca Takımı" 2 gelmektedir. 

Mustafa Kemal, saltanatı lağvetmekle, eğitimli sınıfın daha muhafazakar unsurlarını, özellikle de İstanbul, İzmir ve diğer büyük Yazar ulemayı veya din görevlilerini kastediyor olmalıdır. merkezlerdeki servet ve nüfuz sahibi köklü aileleri, kendi davasından uzaklaştırmış ve böylelikle, daha iyi bir terim bulunmadığı için monarşist grup diye tanımlanabilecek bir grup yaratmış oldu. 
Bu hareket, geçmiş yıllarda o kadar belirgin olmayan, ama o sırada gayet etkili olan ve milliyetçilerin din adamı karşıtı eğilimine bakılırsa, mevcut rejimin yürürlüğe sokmaya çabaladığı eğitsel, toplumsal ve dini inkılapların başlamasıyla birlikte mütemadiyen yükseleceğine hiç şüphe olmayan, hoca takımından gelecek muhale[ eti de hızlandırdı. 

Raporun bu bölümünde kayda değer iki gözlem vardır. Bunlardan ilki, saltanatın lağvından (ı Kasım 1922) bir yıl :;onra bile, "saltanat yanlıları," Kemalistler için hala büyük bir tehlikeydi. İkincisi, daha "hilafet" lağv edilmemişken bile, Ankara'nın "din adamı karşıtı" eğilimlerinin farkında olan ulema, milliyetçi rejime gözle görülür bir muhalefet teşkil ediyordu. Bu gruplarla bağlantılı olarak, işsiz kalmış koca bir eski rejimin memurları ordusunun da muhtemel bir muhalif güç teşkil ettiğini kaydeden rapor, İTC'yi Mustafa Kemal'e yönelik en büyük tehdit olarak ayrı bir yere koyuyordu. 

En ciddi muhalefet, son zamanlarda dirilen İttihat ve Terakki Fırkası 'ndan gelmektedir [vurgu bana ait]. Bu fırka, Türkiye'nin en etkili gazetesi Tanin'in başyazarı Hüseyin Cahit Bey, İzmirli Rahmi Bey, Triumvira döneminin Maliye Nazırı Cavit Bey, Cavit Bey'in de üyesi bulunduğu kabinede nafıa nazırlığı yapan Şükrü Bey ve iaşe nazırı olarak Şükrü ve Cavit beylerle ve kuruluşundan itibaren İttihat ve Terakki Fırkasının genel sekreteri Midhat Şükrü Bey'le mesai arkadaşlığı yapmış olan Kemal Bey tarafından ehliyetle yönetilmektedir. 

Rapor, Mudanya Mütarekesi'ne {II Ekim 1922) kadar ve ondan çok daha sonraları bile, Milliyetçilerle İTC'nin aynı şey sanıldığını kabul eder. Ancak genel seçimler yapılınca, birçok Milliyetçi, tanınmış İttihatçıların pek çoğunun Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) saflarında yer almadığını farketmeye başladı. Bu İTC'nin, CHF içine tamamen alınıp eritilemediğinin ve Kemalistlerden ayrı bir yerde durduğunun ilk göstergesiydi. Rapor devam eder: 

İttihat ve Terakki Fırkası'nın Halk Fırkası'ndan ayrı bir fırka olarak var olduğu gerçeği apaçık ortaya çıkmıştır. Halk Fırkası liderleri, ittihatçılığın Milliyetçiliğe evrildiği ve eski İttihat ve Terakki Fırkası'nın var olmadığı konusundaki karşı iddialarında hala ayak diremektedirler. Ancak, eski [İTC] liderlerinin, henüz resmen partiye kaydolmayı uygun görmedikleri gerçeğine rağmen partinin aslen var olduğuna hiç şüphe yoktur. 

Esasen, mevcut liderlerin son birkaç aydır gayretle yenilemeye çalıştıkları eski parti aygıtını dahi, hemen hemen hiç  dokunulmamış bir halde tevarüs etmiştir. Doğrusunu isterseniz, gerçekte var olmayan Halk Fırkasıdır. O, Mustafa Kemal Paşa'nın popülaritesi üzerine inşa edilmiş tamamen hayali bir örgüttür [vurgu bana ait]. Partinin sıradan efradı hala, Kemal'in popülaritesi söndükçe ve kuvvetli İttihatçı liderler siyasi arenaya açıkça girdikçe, asıl partilerine geri dönecek olan İttihatçılardır. 

Raporun bu bölümü, çeşitli bakımlardan son derece alışılmadıktır. 

Birincisi, bizi, CHF'li liderlerin İTC'yi CHF içinde erimiş bir örgüt olarak tanımlamak istediklerinden haberdar eder; dolayısıyla, İTC diye bir şey artık var olmuyordu ama popülaritesi CHF'ye geçecekti. Bu önemlidir, çünkü 1926'da görülen davalarda İTC mensuplarına yöneltilen en büyük suçlama, onların CHF'ye karşı İTC'yi yeniden diriltmeyi planlamalarıydı. 

Bu rapordaki bilgilere dayanarak, milliyetçilerin başlangıçta İTC'nin nüfuzunu kullanmayı istedikleri, ancak İTC'nin cumhuriyetin siyasi arenasına ayrı bir parti olarak yeniden döneceği şüphesi ortaya çıkınca, Türkiye'deki İTC liderlerini bertaraf etme yoluna gittikleri sonucu çıkarılabilir. 

Rapordaki bir diğer önemli gözlem, Mustafa Kemal'in popülaritesi sönmeye yüz tuttuğunda, onun yerine geçebilecek başlıca gücün İTC'nin var olan siyasi seçkinleri olduğu savıdır. Burada, bu popülaritenin er veya geç söneceği iması mevcuttur. Mustafa Kemal'in popülaritesinin ömrünün, en azından kısmen, İTC liderlerinin siyaset sahnesinden silinmesine bağlı olması ihtimalini zihnimizde evirip çevirmeliyiz. Mustafa Kemal, CHF'nin varlığının büyük ölçüde, İTC'nin ortadan kalkmasına bağlı olduğunun, herhalde farkındaydı; İTC liderlerinin ne yapacağına güvenilemezdi. 

Amerikan konsolosu, r923'te, İTC'nin yakın gelecekte Mustafa Kemal ve CHF'nin yerini alacağına ve asıl hayali örgütün, ileride bir anda İTC tarafına geçmek için fırsat kollayan alt kademeden birçok İTC mensubunu saflarında barındıran CHF olduğuna inanmış durumdaydı. Eğer yabancı bir diplomat bunu görebiliyorsa, yerli politikacılar ve tabii hükümetteki Kemalistler de kesinlikle görebilirdi. 
Barnes, Kemalistlerle İTC arasında öne çıkan siyasi meseleyi, milliyetçilik/pan-İslamizm karşıtlığı olarak görür. Kemalistler milliyetçi idiler ve Misak-ı Milli'ninJ öngördüğü devlet sınırları üzerinde ısrarcıydılar. Bu sınırlar içindeki her şeyi Türkleştirmek istiyorlardı. İTC ise Türkiye'nin pan-İslamizm vasıtasıyla yeniden bir büyük devlet olabileceğine inanıyordu. İkisi arasındaki diğer çab.şma, hükümet biçimi konusundan çıkıyordu. 

Kemalistler, Mustafa Kemal'in arzularına göre biçimlenmiş ve halifenin herhangi bir müdahalesinden arındırılmış bir yönetime sahip olmayı umuyorlardı. 
Oysa İTC, Avrupai parlamenter sisteme dayanan ama kesinlikle halifeye bağlı bir hükümet istiyordu. 

Amerikalı gözlemci, Türk ordusunun, askerin siyasetteki iktidarının bilincinde olan Mustafa Kemal'e karşı başarılı bir darbe yapabileceğine inanmaz. Yürürlükteki rejime karşı bir halk devriminin Türkiye' de bilinmeyen bir olgu olduğunun ve bir darbeyi ancak askeriyenin başarıya ulaştırabileceğinin farkında olan Mustafa Kemal, gözünü üzerlerinden ayırmadan, tatmin olmamış yüksek rütbeli subayların kimini emekliye ayırdı, kimini de askere kumanda edemeyecekleri mevkilere atadı -bu daha önce İTC'nin sıkça başvurduğu bir uygulama. Küçük rütbeli subaylara gelince, Barnes bu konuda "Mustafa Kemal sürekli onların hayatını iyileştirmek için didiniyordu. Meclis, daha geçenlerde, subay maaşlarını yaklaşık yüzde 
elli artırdı," der. 

Bu beyanname Osmanlı Meclis-i Mebusandan 2.8 Ocak 192.o'de geçti. 

Altı maddesi vardı ve bunlar Osmanlı Devleti'nin toprak hedeflerini belirliyordu. 
Rapor, İTC mensuplarının siyasette çok daha deneyimli adaylar oldukları ve gelecek 1927 seçimlerinde ezici bir çoğunlukla parlamentoya girecekleri, dolayısıyla Kemalistleri iktidardan indirmek için güç kullanmaya başvurmayacakları kanısındadır. 

Aslına bakılırsa Barnes, İTC siyasi arenaya girer girmez, gerçekte eski İTC yoldaşı ya da gönüldaşı olan pek çok CHF mensubunun saf değiştirip İTC'ye katılacağı görüşündedir. 
Mustafa Kemal'in inişiyle ittihatçıların zaferi arasında doğal bir korelasyon olduğu, yanlış bir düşüncedir. İttihatçılar, mevcut siyasi durumun, Türk devletinin başında güçlü bir hakim figür bulunmasını gerektirdiğinin farkındadırlar. Dahası, Mustafa Kemal'in gerek Türkiye'de, gerekse diğer Müslüman ülkelerindeki popülaritesini görmekte, ilaveten onun amacının samimiyetini de kabul etmektedirler. 
Ama Halk Fırkasının lideri olarak onu asla kabullenemezler. 
Bu yüzden, İTC liderleri ona CHF başkanlığından ayrılmasını ve siyasete uzak durmasını tavsiye ettiler. Bu İTC liderlerinin güçlü devlet başkanı açığını kapatacak, hükümeti de yeniden İTC'ye döndürecekti. Maynard B. Barnes, keskin bir yabancı gözlemci olarak, Türkiye'deki siyasi tabloyu gayet doğru bir biçimde okumuşa benzemektedir. Ancak, tarihin de gösterdiği gibi, Mustafa Kemal'in yeni Türkiye vizyonu ve kendisinin bu vizyondaki rolü, İTC'ninkilerle çatıştığı için, tahminleri tutmamıştır. İTC'den iktidarına gelen tehdidi gören Mustafa Kemal, onlarla hesaplaşmayı seçmiş ve sonunda, gayet zekice siyasi manevralarla hepsini ortadan kaldırmıştır. Dördüncü Bölümde de gösterildiği gibi, ufuktaki 1927 seçimlerinden bir yıl önce, nüfuzlu İTC mensuplarından sonuncusu da idam edilmiş bulunuyordu. 

Maynard Barnes'ın raporu, doğmakta olan rejimin muhaliflerini askeri efrat, saltanat yanlıları, ulema, memurlar ve İTC olarak teşhis eder; bu kategorilerin kimileri ister istemez örtüşür. Mustafa Kemal, bu grupların muhalif tutumlarının kuvvetle farkında olsa gerektir. Askeriyedeki, Kazım Karabekir, Ali Fuat, Nurettin, Cafer Tayyar Paşalar gibi "general" rütbeli muhalif şahsiyetler, ordudan ayrılmaya zorlandı. Daha küçük rütbeli subaylar ise hızla yeni rejimin içine alındı. Bu gruplar, yeni rejim tarafından müesses nizamın muhtemel düşmanları olarak hedef alındı ve susturuldu. 

Raporu, 21. yüzyılda sahip olduğumuz bilgilerle incelemenin çok açık avantajları vardır. Tarihin nasıl geliştiğini ve rapordaki bazı tahminlerin nasıl boşa çıktığını biliyoruz. Geleceği tahmin etmedeki bu isabetsizliğin başlıca nedeni, yabancı raporların, Mustafa Kemal'in siyasi hasımlarına meydan okumadaki görülmemiş siyasi yeteneğini azımsamalarıdır. Bununla birlikte, raporun Mustafa Kemal'e muhalefet eden güçleri tasviri, bu gayet müdrik kişinin, bu güçleri önceden tanımaktaki ferasetini ve onları bertaraf etmek için yaptığı manevraları görmemize fırsat sağlar. 

Bu kitap, üç muhalefet kaynağı seçmiş ve onlara odaklanmıştır: 

1) Ankara'ya muhalefet; 
2) Ankara'daki muhalefet; 
3) Geneldeki muhalefet. 

Ankara'ya muhalefet, ABD raporunda saltanat yanlıları olarak teşhis edilen kimi grupları (söz gelimi, İTC hükümetinin yerini alan ve Sevr Antlaşması gibi aleyhte antlaşmalar müzakere edilir ve imzalanırken iktidarda olan Hürriyet ve İtilaf Fırkası üyeleri gibi) kapsıyordu. Bu eklektik grubun, Lozan Antlaşmasının imzalanmasından sonra Ankara'daki BMM'nin otoritesini sorgulayanlara örnek olmasına karar verildi. "Yüzellilikler Olayı"nı bu grubu temsil etmek üzere seçtim. 

Analizimiz, Ankara rejimince kendi insanlarına ihanet etmekle damgalanan bu 150 kişilik grupla başladı. Bölümde, erken cumhuriyet tarihinde "150'likler Olayı"na yol açan ulusal ve uluslararası koşullar incelendikten sonra, bu seçilmiş 150 kişinin mevcut biyografileri ele alındı. Temel amaç, listeye dahil edilmelerine gerekçe olarak geçmişlerinde anlamlı bir örüntünün varlığını gösterebilmekti. Ancak, listenin daha yakından tetkiki, bu grubun son derece eklektik bir yapıda olduğunu ortaya koyar. Liste gelişigüzel hazırlanmış, mensupları keyfi olarak seçilmiştir. 

Biliyoruz ki, Ankara'nın başlıca hedefi, İstanbul'daki eski mukabilleri ve millete, iplerin Ankara'nın elinde olduğunu gösterme kararlılığıydı. Bu bir anlamda, 
Ankara'nın iç siyasette olgunluğa eriştiğinin bir ilanıydı. Bu yüzden, muhtelif Hürriyet ve İtilafçı siyaset ve devlet adamları, sembolik olarak seçildiler. 150'liklerin içinde, yüksek mevkili ulemadan bazıları, İstanbul'u Ankara'ya üstün gören Osmanlı kamu görevlileri, siyasetçiler ve basın mensupları gibi İTC karşıtı koalisyonun değişik kesimleri de barınıyordu. Gevşekçe, "saltanat yanlıları" diye tasnif edilebilecek bu grubun Ankara çevresine (Milliyetçiler) duyduğu nefret, onların aslında, iktidardayken muhaliflerine büyük baskı yapan İTC'nin bir cephesi olduğuna inanmalarından ileri geliyordu. 

Ankara'ya yönelen potansiyel tehdidin ortadan kaldırılmasında ana hedef, her ne kadar bu eski İTC karşıtı saltanat yanlıları ise de, listede başlangıçta milli harekete hizmet eden ve onun takdirini kazanan Çerkes Ethem'in yandaşları ağır basıyordu. Ethem, Ankara'yla (özellikle İsmet Paşa'yla) ters düşünce, milisleriyle birlikte yönetime cephe aldı. Eğer saltanat yanlıları, geriye kalan imparatorluk taraftarları nı caydırsın diye seçilmişlerse, Ethem ve onun Çerkes taraftarları da Anaciolu'daki adı sanı bilinmeyen silahlı asi topluluklarına örnek olsun diye seçilmiş olabilirler. Ayrıca Ethem, düşman Yunan ordusu için, milliyetçilere sorun çıkaracak değerli bir kaynak olabilirdi. Ancak, aksi yöndeki iddialara rağmen, Ethem'in milliyetçilere 
karşı Yunanlılara askeri yardımda bulunduğu net bir biçimde ortaya konamamış tır. Her halükarda, 15o'likler listesine konmak üzere seçilen şahısların tamamı, Ankara'nın düşmanı, dolayısıyla vatan haini olarak algılandı. 

Ülkede, Ankara'ya karşı hasmane duygular besleyen ve potansiyel bir tehdit teşkil eden 15o'den fazla insan olduğu açıktı; ancak Lozan Antlaşmasının genel affa dair hükmü dolayısıyla sürgün listesine ancak 150 Müslüman asıllının ismi girebiliyor du. Listenin 6oo'den 3oo'e, oradan da 15o'ye indirilmesi, BMM için bir meydan okumaydı. İkinci Bölüm, 150 ismin seçim sürecinde kişisel rekabetlerin oynadığı rolü ve listenin ancak taraflı biçimde kesinleştirildiğini gösterir. Buna rağmen, yeni rejimin muhaliflerine bir mesaj gönderme şeklindeki genel amaç başarılmıştır. 15o'likler olayı, Ankara hükümetinin ülkedeki saltanat yanlıları üzerinde otoritesini tesis ettiğini açıkça ispatladı. Polis raporlarından, Ankara'nın bu kişilerden bazılarını muhbir olarak dahi kullandığını biliyoruz. 

Üçüncü Bölüm Ankara'daki muhalefet üzerinde yoğunlaşarak milli hareket içindeki iktidar mücadelesini merceğe aldı. Bu dönem, Mustafa Kemal'e ve onun çekirdek grubuna, meclisteki tek siyasi muhalefeti zorla bastırma bahanesi veren Kürt/İslamcı bir ayaklanma olan 1925 Şeyh Said İsyanıyla başladı. Bu bölümde, bu isyanın, hükümete yegane muhalefet partisi TCF'nin kimi mensuplarını itibarsızlaştırma, hapse atma ve etkin bir biçimde susturma yetkisi veren olağanüstü bir kanun olan Takrir-i Sükunun getirilmesinin yolunu nasıl açtığı gösterildi. Ayaklanmanın ardından İstiklal Mahkemesinde görülen davalar sonucunda TCF kapatıldı; ama üyeleri, partisiz bir muhalefet bloğu olarak 1926'ya kadar BMM'de bulunmaya devam ettiler. Hükümetin, Takrir-i Sükun dahilinde gücünün sınırlarını tecrübe etmesi de kayda değer bir olgudur; muhalefeti topyekun olarak yok etmede nerelere kadar gidebileceğini kendi de bilmiyordu. TCF, Kürt isyanını, ona doğrudan yardım etmese bile esin verenin ancak muhalefet partisi olabileceği suçlamasıyla gözden düşürülünce, durdu. İsyana iştirak etmiş olsun ya da olmasın, çoğu Kürdün, sonuçlarından en az onlar kadar, hatta daha fazla çekmiş olduğu gerçeğine rağmen, Takrir-i Sükunun ana hedefi BMM'deki muhalefet ve bazı entelektüellermiş gibi gözükmektedir. Hükümetin, 
askıdaki susturma politikalarına gerekçe bulabilmesi için, isyan tehlikesini abartması gerekiyordu. Halk doğru bilgiye erişemediği için, böyle bir abartma zor da değildi; nihayetinde bilgi halka hükümet kontrolündeki basın aracılığıyla 
dağılıyordu. Ancak zor olan, muhalefeti isyanla ilişkilendirmekti. Gerçi CHF yeni kurulmuştu, ama başında ehil devlet adamları ve çoğu İstiklal Savaşı esnasında halkın gözünde kahraman mertebesine ulaşmış, sevilen askerler bulunuyordu. Bu işin nasıl becerildiği ve muhalefet liderlerinin siyasi ve adli manevralarla nasıl tecrit edildiği, Üçüncü Bölümde gösterilmiştir. Muhalefet, iktidar olma hırsı bakımından kesinlikle CHF'yle aşık atabilecek durumda değildi, çünkü TCF, CHF'nin hangi uç noktalara kadar gitmeyi göze aldığını yanlış hesap etmişti. 

Bu süreçte, sadece BMM'deki muhalefet tecrit edilmekle kalınmadı, içinde solcu ve İslamcı basının da yer aldığı her türlü muhalif düşünce çizgisi de hedef alındı. Şeyh Said İsyanının İslami karakteriyle birlikte İslamcı basın kolay bir hedef olmuştu, çünkü onlar Ankara hükümetine karşı eleştirel tonda makaleler yayınlıyorlardı. Birçok potansiyel İslamcı lider tutuklandı ve ilerleme ve modernleşme önünde büyük bir engel saydığı hasım ulemayı yola getirmeye ahdetmiş hükümetin bu taahhüdünü pekiştiren istiklal Mahkemelerinde yargılandı. Öte yandan, hükümet aynı ithamla, yani entelektüel yönelimleri ve siyasi taahhütleriyle yeni rejimin selametini tehlikeye atan solcuları da hedef aldı. 
Şeyh Said İsyanının, zamanın Kürt milliyetçiliği ve İslamcılık davasının işine yaramaktan çok Kemalist hükümete hizmet ettiği açıktır. İzleyen dönemde, bu isyanın Türkiye Cumhuriyeti'ndeki Kürt milliyetçiliği mücadelesinin sembolü olduğunu biliyoruz; ama 1925'te o sadece Kürt siyasi hareketlerinin ne kadar bölünmüş ve kırılgan olduğunu gösteriyordu. Bu yüzden, Üçüncü Bölümde nazik bir soru sorulmuştur: Şeyh Said İsyanı, Türkiye'deki siyasi muhalefeti bertaraf etmek için, Ankara hükümeti tarafından mı körüklendi? Bölümde, eldeki bilgilere dayanılarak. isyanın hükümet tarafından körüklenmediği, ancak ustaca kullanıldığı şeklinde bir düşüncenin, daha büyük bir güvenle ileri sürülebileceği sonucuna varılmıştır. 

Buradan, susturma sürecinin nihai aşamasını gösteren sonraki bölüme geçeriz. 1926' da, yani bir sonraki genel seçimlerden bir yıl önce, kapatılan TCF'nin üyeleri hala meclisteydi. Hükümete yaptıkları muhalefet adamakıllı yola getirilmiş olmakla birlikte, daha radikal inkılapların (örneğin harf inkılabı) geçmesi için gereken sessizliği bozabilirlerdi. Muhalefet mensuplarıyla CHF'deki radikaller arasındaki kişisel husumetler, hükümetin Şeyh Said İsyanından sonra TCF'ye karşı olan icraatı nedeniyle o sırada, zaten iyice artmıştı. Hükümetin -ve özellikle Mustafa Kemal'in-bir diğer korkusu da, TCF ile sabık İTC arasındaki mahiyeti bilinmeyen işbirliğiydi. Kemalistler, İTC ağının CHF'ye yönelteceği siyasi tehdidin çok iyi farkındaydılar. Dahası, İTC'nin yeraltı faaliyetleri ve siyasi cinayetleri, bazısı bu faaliyetlerde birinci elden tecrübe sahibi olmuş birçok Kemalistin yakından tanıdığı şeylerdi. Bu yüzden hükümetin, 1926'da, İTC artıklarını kendi iktidarına en büyük tehdit -1927 genel seçimlerinden önce hızla icabına bakılması gereken bir tehditsaydığını söylemek yerindedir. İTC ağından artakalanların, 1926'daki örgüt yapısına ve kuvvetine dair pek fazla şey bilmiyoruz; ancak, bunun CHF'yi ve 
Mustafa Kemal'i kaygılandırdığını biliyoruz. 

İzmir suikastı tertibi, bu siyasi ortamda keşfedildi; bu yüzden de hemen

hükümetin bundaki rolü konusunda sorular yükseldi. Hükümetin, siyasi muhalefeti susturma sürecini tamamlamak için bahane aradığı, herkesin bildiği bir konuydu. Böyle bir komplo hükümetin o kadar işine yaramış görünüyordu ki, yabancı gözlemciler ve muhalefet mensupları, hükümetin komploda bir parmağı olup olmadığı ihtimalini düşünmeye giriştiler. Dördüncü Bölümde bu komplo incelenmiş ve komplonun sahihliğinden kuşkulanmak için yeterli bilgi bulunmadığı sonucuna varılmıştır. 

Yine de, komplo ortaya çıkarıldığı andan itibaren, hükümet onu rejime destek sağlamak ve muhalefeti baskı altına almak için ustaca kullanmıştır. 

Hükümetin hedefinde, tamamen ehlileştirilemese de sesi kısılmış olan muhalefetin bulunduğu açıktı; ancak, CHF'deki radikallerin, muhalefetin her türlüsünü kendi kişisel güvenliklerine doğrudan bir tehdit saydıklarını da belirtelim. Bu bakımdan, 1926'daki İzmir suikash tertibi, 1925'teki Şeyh Said İsyanı kadar vakitliydi. Bununla birlikte, hükümetin iki olaya tepkisi arasında bir fark vardı. İktidardakiler, Şeyh Said İsyanının aksine bu komployu siyasi kazanca nasıl çevirmek gerektiği konusunda tam bir fikir birliği içinde değillerdi. Söz gelimi İsmet Paşa'nın, bunu sadece hükümetin popülaritesini artırmak için kullanmak istediğini biliyoruz. Buna karşılık, Mustafa Kemal ve radikal Mustafa Kemal yandaşları ise, onu, ister TCF, ister İTC liderleri olsun, her tür muhalefetten bir kalemde kurtulmak için kullanmayı seçtiler. Mustafa Kemal, İsmet Paşa'yı, bu komplonun her türlü muhalefet liderliğini tamamen söküp atmak konusunda arz ettiği büyük fırsata derhal ikna etti. Durumun tamamen onun kontrolünde olduğunu söylemeye bile gerek yok. 

Muhalefet liderlerinin komployla bağlantısının kurulması kaçınılmazdı. İzmir davaları, esasen TCF liderleriyle uğraşmak zihniyetiyle iç içe geçmişti. Mahkeme tutanaklarını ve savcının iddianamesini takip edenler, TCF'deki saygın paşaların (Kazım Karabekir, Refet ve Ali Fuat gibi) hapse gitmekten kurtarılacakları ya da daha da kötüsü onların tevkif edilmelerindeki ana motivasyonun ünlerine leke sürmek olduğu duygusuna kapılabilir. Bunu, İstiklal Mahkemesi inatla onların tutuklanmasını (hatta İsmet Paşa'yla ters düşecek derecede) talep ederken, savcının tutuklu paşaların komplodaki suçuyla ilgili en ufak bir ithamda bulunmaya bile kalkışmamasından çıkarıyoruz. Mahkemenin, başvekilin itirazına rağmen, 

2. Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,,

***

GENELDEKİ MUHALEFET: İZMİR SUİKASTI VE DAVALARI. BÖLÜM 5

GENELDEKİ MUHALEFET: İZMİR SUİKASTI VE DAVALARI.  BÖLÜM 5

Cumhuriyetin Kuruluşunda İktidar Kavgası, Şeyh Said İsyanı, İzmir suikastı,harf inkılabı,Takrir-i Sükun kanunu,Ziya Hurşit,Gürcü Yusuf,Çopur Hilmi, Giritli Şevki,İstiklal Mahkemesi,Ankara Suikasti,İzmir Davaları,Ankara Davaları,

    Bu liste, 1925 Şeyh Said isyanından sonra suçlananlar ve 1926 İzmir suikastı tertibiyle ilgili olarak itham edilenlerin listesiyle karşılaştırıldığında, bazı isimler örtüşür. Örneğin, Ankara İstiklal Mahkemesi tarafından ölüme mahkum edilen (Kara) Kemal Bey, 1926'da intihar etmiştir. 

Refet (Bele) Paşa, daha sonra TCF'ye geçmiş ve adı İzmir suikastıyla birlikte anılmış, 1926'da İzmir'de ise beraat etmiştir. Velid Bey, diğer bazı muhalif gazetecilerle birlikte Şeyh Said İsyanının ardından tevkif edilip bir süre sonra serbest bırakılmıştır. 

Dahası, bir başka ABD belgesi (867.00/1812), aynı Osman Fahrettin Bey' den toplanan malumat üzerinden devam eder. Alıntı epey uzundur. 

Ancak önemli iddialar ileri sürüldüğünden, onu burada olduğu gibi zikretmek gerek. 
[Gizli örgütün] siyasi önderleri, çok daha faal ve ivedi bir programdan yanadır. Onların nihai hedefi, iktidardaki [Kemalist] hükümeti devirmek ve meşruti bir monarşi kurmaktır [vurgu bana ait] . 

... Bu liderlerin fikrince, Türkiye'nin gelecekteki meşruti monarkı Abdülmecid Efendi ya da Sultan II. Abdülhamid'in en büyük oğlu Selim Efendi olacaktır. Hareketin siyasi önderleri, kısa süre önce Erenköy'de bir toplantı yaptılar. Toplantıda, aralarında Rauf Bey ve Refet Paşa'nın da bulunduğu yirmi beş kadar şahıs hazır bulundu. Rauf Bey, Türkiye'de, İngiltere örneğindeki gibi bir meşruti yönetim kurulması lehine etraflı bir konuşma yaptı ve cumhuriyetin Türkiye'ye uygun bir yönetim biçimi olmadığını beyan etti. Refet Paşa, Yunanlılara karşı savaşta askeri bir lider olarak Mustafa Kemal Paşa'nın izinden gitmeye istekli olduklarını, ancak siyasi bir diktatörlükte onun ve onun "çetesinin" ardına düşmeyi akıllarından geçirmediklerini söyledi. ülkeyi Mustafa Kemal Paşa'nın değil, Millet Meclisinin yönetmesi gerektiğini belirtti. Bu liderlerin taktiklerinin en belirgin özelliği, büyük tedbirli olmalarıdır. Lozan Antlaşmasının yürürlüğe girmesini bekleme arzusuyla Türkiye'yi büyük devletler karşısında dezavantajlı bir konuma sokmaktan kaçınmak için, şu ana kadar hemen hemen hiç harekete geçmediler. 
Şimdi ise ajanlar vasıtasıyla Anadolu'nun çeşitli kısımlarında gayet gizlice propagandaya geçmiş bulunuyorlar. Abdülkadir Bey [1926'da infaz edilen sabık Ankara valisi] ... hareket için çalışıyor. 

   Atılacak ilk kati adım, meclisin feshi ve mevcut olanlardan çok daha fazla sayıda karşıt mebusun meclise girmesini sağlayacak bir sonuç vereceğine hiç kuşku olmayan yeni seçimlere gidilmesi yönünde baskı yapmak olacak. Ardından sıra, meşruti yönetim fikrini gündeme getirmeye gelecek. Osmanlı hanedanından sadece bir kişinin -meşruti monark olanak seçilenin-geri dönmesinin teklif edilmesi de, kayda değer derecede ilginç. Diğerlerinin dönmesine izin verilmeyecek, ancak onlara emekli aylığı bağlanacak. 106 

Bu istihbarah teyit eden hiçbir bağımsız kaynak olmadığını bir daha tekrarlayalım. Ancak eğer doğruysa, bu had safhada değerli bir rapordur. 

Halen, kaynağın sahihliğinden şüphelenmemiz için herhangi bir neden bulunmuyor. 

Ne var ki, Fahrettin Bey'in bilinmeyen nedenlerle ABD Büyükelçiliğine sahte bilgiler sızdırmış olması da mümkündür. Buna karşın, bilginin doğru olma ihtimali de eşit derecede var. Bu durumda rapor, Rauf Bey'i (muhalefetin önde gelen liderlerinden biri) rejime karşı niyetlenilen komplonun merkezine yerleştirir ve Mustafa Kemal'in, eğer karşı devrim için değilse, rejimi değiştirmek için bir gizli örgütün var olduğu yönündeki korkusunu doğrular. 

Bu belgelerin doğruluğunu araştırmak için, önce onları uygun bağlamlarına yerleştirmemiz gerek. Belgeler, 17 Haziran ve 26 Temmuz 1924 tarihlidir, yani hilafetin lağvedilmesinin üzerinden tam üç ay geçmiştir. Rauf Bey ve Refet Paşa'nın, İstiklal Savaşının (1919-22) bazı diğer önemli şahsiyetleriyle birlikte, Mustafa Kemal ve onun yeni yakın çevresinden giderek daha çok rahatsız olduklarını biliyoruz. Ayrıca, ilk muhalefet partisi olan TCF'nin bu rapordan dört ay sonra kurulduğunu (17 Kasım 1924) ve Seyyid Senusi'nin küçük maiyetiyle birlikte Türkiye'de bulunduğunu da biliyoruz. Bilindiği gibi o, Kemalist hareketin meşruiyeti için çok evvelinden fetvalar yayınlayarak, Türkiye'deki milli harekete aktif bir destek verdi. Hilafetin ilgasından sonra ise, Mustafa Kemal'le sonraki halifenin kim olacağı konusunda müzakerelerde bulundu.'07 Bu yüzden, Osman 
Fahrettin Bey'in istihbaratı topladığı sırada Türkiye'de olması, tarihi itibariyle mümkündür. 

Osman Fahrettin Bey kimdi? Ne yazık ki, onun yetişme durumuna ve emellerine dair yeterli bilgiye sahip değiliz. İstanbul'daki ABD Yüksek Komiseri Mark L. Bristol'ün bildirdiğine göre, Osman Fahrettin Bey, Bolşevikleri ve Bolşevizm propagandası yapmak üzere diğer Yakındoğu ülkelerini temsil eden şahısların yakınıydı. 108 Böyle arka zemini olduğuna göre, Osman Fahrettin Bey'in bu bilgiyi Türkiye'deki yabancı kaynaklardan toplamış olması mümkündür. Belki de böyle bir istihbaratı Türkiye'de faal Bolşevik ajanlarından toplamıştı. CHF'nin, 1923'te Rauf Bey'in rejime sadakatinden şüphe duyduğunu ve onu cumhuriyetten yana olmamakla suçladığını biliyoruz. Rauf Bey ise bu suçlamayı reddederek halkın egemenliğinden yana olduğunu belirtir.109 

    Bu belge, Rauf Bey'in, hükümetin haberdar olmadığı bir toplantıda, meşruti yönetim lehine konuşmalar yaptığı ve gizli bir örgütün hükümet karşıtı, saltanat yanlısı propaganda yaptığı iddiasındadır. Gerek Rauf Bey'in, gerekse Refet Paşa'nın, Mustafa Kemal rejiminin "siyasi bir diktatörlük"110 
olduğu kanaatini taşıdıklarını biliyoruz. Ancak, bu belgeye kadar, CHF'nin Rauf Bey'e ve Refet Paşa'ya yönelttiği, onların meşruti yönetimi cumhuriyete 
yeğledikleri ithamı, bağımsız olarak hiç doğrulanmamıştı. Hükümet, Osman Fahrettin Bey'in ulaştığı bilgiye vakıf olmasa gerek, çünkü olsaydı bu İstiklal Mahkemelerinin eline, muhalefetin hangi vasıtayla olursa olsun bir rejim değişikliğinden yana olduğu iddiaları konusunda çok daha sağlam bir temel verirdi. 

Belgenin ortaya koyduğu bir diğer önemli bilgi de, bu gizemli örgütün sürgündeki Osmanlı hanedanına karşı takındığı tutumdur. Bu muhalif figürler, her ne kadar meşruti yönetimden yana olsalar da, Türkiye'ye hanedandan sadece yeni seçilen meşruti monarkın dönmesine izin verme noktasından daha ileriye gitme niyetinde değildiler. Kalan hanedan mensupları için mali telafi yoluna gidilecek, fakat onlar yine sürgünde kalmaya devam edeceklerdi. Bu tutum, bir meşruti yönetim biçiminden yana tercih yapan muhalefetin bile, hanedana karşı sınırlı bir toleransı olduğunu, çünkü onların da Osmanlı hanedanını dişli bir iktidar rakibi olarak gördüklerini ortaya koyabilir. 

Yine de bu bilgi, eski İTC ve TCF mensuplarının Mustafa Kemal'i öldürmek üzere komplo kurdukları iddialarını somutlaştırmaz, ancak onu pasifleştirip yerine geçmeye niyetlendiklerini gösterir. Aslında, sonraları hatıratında, zanlıların birçoğunu İzmir suikastı tertibiyle ilişkilendirmekte tereddüt eden İsmet Paşa, yıllar sonra hükümlülerin suçu konusunda yorum yaparken, şu düşüncededir: "Tek kabul edebileceğim, Rauf Bey'in böyle bir komployu sezmiş olabileceğidir. Onun böyle bir suikasta karışmış olabileceğine hiçbir zaman inanmadım."m Komplodaki İTC parmağı konusuna gelince, İsmet Paşa bu konuda oldukça kararsızdır. Ona göre, zan altındaki İTC mensupları "tabiat ve mizaçları itibariyle gayet tehlikeli 
kimselerdir."m112 Ancak İTC'nin kalburüstü şahsiyetlerinden Cavit Bey söz konusu olduğunda, İsmet Paşa daha bir pişmanlık sergiler: " Cavit Bey'in 
komployla bir bağlantısı olabileceği ihtimalini bir an bile aklıma getirmedim. 
Onun başına gelen, [siyasi] bir teşkilat liderine olabileceklerin en fenasıdır."113 Bir başka deyişle İsmet Paşa, Cavit Bey'in İTC'deki liderlik pozisyonu nedeniyle feda edildiğini kabul etmiş oluyordu. İsmet Paşa'nın hatıratı, sürpriz bir biçimde, idam edilen muhaliflerin birçoğunu komployla irtibatlandır makta, belli bir tereddüdü açığa vurur. 

SONUÇ 

Mustafa Kemal'in hayatına kasteden İzmir suikastının mahiyeti ve sonuçları konusunda pek çok tartışma vardır. Günümüz araştırmalarında varılan sonuçların birçoğu, tam olarak kanıtlanamayan ikinci el bilgilere dayanır. Bu bölümün amacı, komploya dair eldeki bilgiyi tasnif edip mercek altına almak ve tartışmaya katkı yapabilecek birincil belgeleri daha da ileri götürmektir. Bu bölümde sunulan sonuçlar, üç sınıfa sokulabilir: kati delillerle desteklenenler; ikincil ya da fikir verici delillere dayananlar ve spekülatif olanlar. ı926'da, İzmir'de, Mustafa Kemal'in 
hayatına kasteden bir suikast tertibi olduğu konusunda hiç şüphe yoktur. Aynı derecede kesin olan bir başka şey de, Mustafa Kemal'in bu girişimi kendi genel muhalefeti susturma politikasını sürdürmek için ustaca kullanmaya devam ettiğidir. Bir önceki bölümde de gösterildiği gibi, BMM'deki siyasi ve entelektüel muhalefeti bu boğma süreci, Takrir-i Sükun'un geçmesiyle bir yıl önce başlamıştır. Bu arada yargılamalarda, hüküm giymiş bazı İTC ve TCF mensuplarının (Cavit ve Rauf Beyler gibi) suçlu olduklarının makul hiçbir şüpheye yer bırakmayacak şekilde ispat edilemediğini de biliyoruz. Üstelik yeni bir hükümetin ortaya çıkışından menfaatleri bozulan ve cumhuriyetçi ve laik bir rejime ideolojik 
olarak karşı olanlarda, gözle görülür bir memnuniyetsizlik olduğunu da emniyetle ifade edebiliriz. Muhalifler arasında, Mustafa Kemal'e ve onun otoriter hükümet etme tarzına kişisel nedenlerle karşı çıkanlar olduğu da muhakkaktır. 

Arızi kanıtlara dayanarak çıkardığımız sonuçlar şunlardır: Ülkede, hükümeti devirmeyi ve rejimi değiştirmeyi amaçlayan iyi örgütlenmiş ve finanse edilmiş bir muhalefet olduğuna dair, elimizde ancak fikir verici kanıtlar vardır. Tabii buradan hemen, eğer başarıya ulaşsaydı komplonun nihai amacının hükümeti değiştirmek olduğu sonucuna varılabilir. Ziya Hurşit'in, Mustafa Kemal'i öldürerek hükümette, sonu iktidar değişikliğine varacak bir iktidar boşluğu yaratmayı umması muhtemeldir. Bunun yanı sıra, bazı muhaliflerin (Hafız Mehmet gibi), ayrıntılarını bilmeseler de Mustafa Kemal'e suikast planlarından haberdar olduklarını da söyleyebiliriz. Mustafa Kemal'in İzmir davaları sırasında, tertibi sadece TCF liderlerini susturmakta değil, bir sonraki 1927 seçimlerinde hükümeti zayıflatma 
potansiyeli büyük olan İTC artıklarını temizlemekte de bir bahane olarak kullanabileceğini farkettiğini, belli bir güvenle ifade edebiliriz. Aksi takdirde, hüküm giyen İTC mensuplarının (Cavit, Şükrü ve Abdülkadir Beylerin yanı sıra), TCF mensuplarıyla birlikte hemen İzmir'de icabına bakma yoluna gidilirdi. Mahkemenin iddiasının aksine, İzmir davalarından hükümeti devirmek üzere İTC tarafından örgütlenmiş bir tertip bulunduğunu gösteren ikna edici kanıtlar çıkmamıştır. İzmir davalarının ardından kamuoyundan bir homurtunun yükselmemesinden cesaretlenen İstiklal Mahkemesi, İTC'ye el atmakta kendini daha bir güvende hissetmiş olmalı. Ancak Hüseyin Cahit (Yalçın) gibi önemli bir muhalif şahsiyetin "suçsuz" bulunması olgusu, mahkemenin sınırlarını fazla zorlamamakta da düşünceli davrandığını gösterir ....114 

İsmet Paşa'nın 1926 suikast davalarına karşı takındığı tutumun, bir yıl önceki Şeyh Said İsyanında TCF'ye gösterdiği tavırdan kökten bir biçimde farklı olması da kayda değerdir. Muhalefete karşı duruştaki bu pozisyon değişikliğini nasıl açıklayabiliriz? İsmet Paşa'nın, İstiklal Mahkemesinin denetim dışına çıkarak sistemi istikrarsızlaştırması olasılığından dolayı içinin rahat etmemesi gibi, İTC sempatizanlarının hesaplanamayan bir tepkisinden bezmiş olması da mümkündür. 

"Fikir verici" kategorisine giren sonuçlar şöyledir. Burada, fikir verici teriminin doğru olmayan anlamına gelmediğini, ama çıkar amacı akıl yürütmeye dayalı demek olduğunu, bu yüzden sadece mantıki ihtimallere işaret ettiğini de kaydedelim. Örneğin, Mustafa Kemal ve onun beyin takımı içinde çekirdek bir grubun, özgül komplo planlarından haberlerinin olduğu konusunda, ancak spekülasyon yapabiliriz. Boşa çıkmış bir suikast girişiminin, Mustafa Kemal'in ülke genelinde aşınan popülaritesini yeniden parlatacağını ve hükümetin eline muhalefeti susturmak için koz vereceğini önceden kafaya koymuşlardı ve komployu yol alsın diye bıraktılar. 

Ancak spekülatif olarak cevaplandırılabilecek başka pek çok soru vardır. Söz gelimi, Mustafa Kemal'in zihninde, tüm muhalefeti ortadan kaldırmak gibi bir mastır plan var mıydı? Onun, TCF'nin meclisteki varlığından ve ülke genelinde hala faal olan İTC ağının karşı-devrimci potansiyelinden hoşnutsuz olduğunu biliyoruz. Bununla birlikte, ben Mustafa Kemal'in muhalefeti susturma arayışını sadece pragmatik olarak ileri götürdüğü noktasına gelmiş bulunuyorum. Onun, kapahlmış TCF'nin hala muhalif bir blok halinde oy veren mensuplarını BMM'den sürüp atmak istediği muhakkak. 

Erik Jan Zürcher, Mustafa Kemal'in ayrıca, TCF'nin milli harekette yer almış ve prestij bakımından kendisiyle boy ölçüşen bazı mensuplarının (Ali Fuat, Refet, Kazım Karabekir Paşalar ve Rauf Bey gibi) rekabetinden çekindiği sonucuna da varır. TCF'nin toplumsal çehresi ve aralarında askeri seçkinler, ticaret grupları, eski bürokratlar ve benzerlerinin bulunduğu taraftar kitlesi de, hesaba kattığı bir diğer husustu.115 
    Bu yüzden, 1925 Şeyh Said İsyanıyla başlayan dönem, hemen hemen tamamen meclisteki muhalefetin susturulmasına hasredildi. Ancak İTC ağından, 
özellikle TCF tarafından massedilmeyi reddedenlerin sahip olduğu potansiyel de Mustafa Kemal'i alarma geçiyordu. Defalarca kanıtlandığı gibi, bu ağ siyasi cinayetler gibi komitacılık faaliyetlerini yürütmekte gayet muktedirdi. 116 

Burada, önemli bir sorunun tam sırasıdır. Şeyh Said İsyanından sonra, aynı Takrir-i Sükun bağlamında, İTC niye hedef alınmadı? Hükümetin TCF'lilerden ziyade, asıl bazı İTC mensuplarından korkması için neden vardı. Ben, bunun en önemli sebeplerinden birinin şu olduğuna inanıyorum. CHF'ye taraf olan ve hizmet eden kitle arasında, pek çok eski İTC efradı vardı ve hükümet, 1925'te, onların eski önderlerinin tasfiyesine gösterecekleri tepkiyi göğüsleyebileceğinden emin değildi. Ancak onların CHF hükümetine olan sadakati, Mustafa Kemal için, bu eski İTC mensuplarının ve onların siyasi çıkarlarının CHF rejiminin içine tümüyle alındığının teminatı yerine geçiyordu. İzmir davaları sırasında, bu sorunun nihai 
ve kesin olarak halledilmesine karar verilmiş olmalı. 

   Bu tür esnek siyasi manevralar, Mustafa Kemal'in yeni rejimi tesis etmekteki pratikliğinin ileri kanıtlarıdır. Bu, modern Türkiye'nin, yüzünü Batıya dönmüş laik bir cumhuriyet olarak başarıyla kurulmasında hayati önem taşıyan mükemmel 
bir siyasi pragmatizmdir. Mustafa Kemal'in yeni Türkiye "vizyonu," onun Türkiye Cumhuriyeti'nin cumhurbaşkanlığı makamında bulunduğu müddetçe 
önüne çıkan fırsatları daimi bir müzakere halinde bulunuşunun bir sonucu olsa gerektir. 

Askeriyedeki yüksek rütbeli subayların, yeni rejime sadık kaldıklarını biliyoruz. Ancak, daha alt kademedekilerin, Ankara davaları ve İTC' de yapılan temizlik karşısındaki pozisyonu neydi? 20 Ekim 1923'te, yani cumhuriyetin ilanından sadece dokuz gün önce, BMM'de silahlı kuvvetlerin maaşında hatırı sayılır bir artışın sağlanmasında ve yeni rejime sadakati soru işareti taşıyan subayların istifaya zorlanmasında, Mustafa Kemal'in tesirli olduğunu biliyoruz.117 Kazım Karabekir, Ali Fuat, Refet Bele ve öteki generallerin salıverilmesinin, askeriye içinde var olan muhalefeti yatıştırdığını düşünebiliriz. İTC sempatizanı askeri personel, zaten daha cumhuriyetten önce, Damat Ferit hükümetleri tarafından istifa ettirilmişti. 

Bu yüzden, bekleneceği gibi, askeriye bu dönemde sessiz kaldı. 

Ancak makul bir spekülasyonla cevaplanabilecek bir diğer önemli soru da, İTC-TCF ilişkisinin mahiyetidir. Biliyoruz ki, İTC mensupları homojen bir grup değildi; kimileri hem CHF hem de TCF içinde görev yapmıştı. Ancak, acaba TCF, hükümeti zayıflatmak isteyen İTC üyeleri için bir paravan mıydı? Bir İngiliz belgesi bu konuda bize ışık tutabilir. Tanin'den Hüseyin Cahit Bey ve bir İTC lideri, The Times gazetesinden Mr. Macartney ile 8 Ekim 1924 tarihinde (TCF'nin kurulmasının üzerinden bir aydan biraz fazla geçmişken) yaptıkları gizli bir konuşmada, Mustafa Kemal'in popülaritesinin sönmekte olduğunu ve CHF'nin ülkenin doğu illerinden destek alamadığını belirtmişlerdi. Hüseyin Cahit, bu yüzden bir muhalefet 
partisinin kurulmasını teklif ediyordu. 118 

Her ne kadar eski örgütünün büyük kısmı kuşkusuz katılacaksa da, [yeni partiyle niyetlenilen şey) İttihat ve Terakki Cemiyetini yeni bir muhalefet partisi olarak yeniden kurmak değildi. Cumhuriyet karşıtı veya irticai herhangi bir unsurun içerilmesi de hedeflenmiyordu. Yeni parti, anayasal ve cumhuriyetçi çizgiler içinde hükümete muhalefet etme kesin hedefiyle teşkilatlanmış bir karşı duruş olacak ve reisicumhura karşı belli hiçbir husumet başlatmayacak, ancak reisicumhurun kendilerine karşı tutumu netliğe kavuşana kadar kendi tutumunu saklı tutacaktı.119 

Ankara'da canı bağışlanan Hüseyin Cahit Bey, birçok İTC mensubunun TCF'nin kuruluşuna sempatiyle baktığını ve onun içinde yer almaya niyetlendiğini doğrular gibiydi. Ancak, TCF eski İTC'nin bir kolu değildi. Esasında, birçok üst düzey İTC mensubu (Hüseyin Cahit ve Cavit Beyler gibi) parti saflarına katılmaktan geri durmuştu. Yapabileceğimiz tek spekülasyon, İTC liderlerinin 1927 seçimlerinden önce başka bir parti kurmayı planladıkları ve CHF'ye herhangi bir taahhütte bulunmak istemedikleri. Bir kere müesses hale geldikten sonra, TCF'den, hatta 
CHF'den eski üyelerini tekrar toparlamak çok da zor olmaz diye düşünmüş olabilirler. 

    Her halükarda, Ankara davaları, erken Türkiye Cumhuriyeti'ndeki kısa iktidar mücadelesi dönemini kesin bir biçimde bitirdi. 1945'teki çok partili sisteme geçişe kadar olan yıllarda, ülke tek bir parti, CHF tarafından yönetildi. Bu dönem (1925-26), Türkiye'de, çok partili sistem içinde iktidara gelen hükümetlerin bile sağlıklı bir muhalefete hiç aldırış etmediği ya da pek az aldırış ettiği bir siyasi kültür yaratmıştır. 

   Başlangıcından bugüne neredeyse bir asır geçmiş olmasına rağmen, bu tutumun kalınhları Türkiye'nin bugünkü siyasi ortamında bile görülebilir. En önemli fark, Mustafa Kemal'in doğru çıkmış bir karşı-devrim ve suikast korkusuyla hareket etmesidir. 

DİPNOTLAR;

106 867.00/1812, Mark L. Bristol'den Dışişleri Bakanlı..ına, 26 Temmuz 1924. 
107 867.00/1812, 1844, 1859 ve 1862'de belirtildiği gibi bu müzakereler son derece ilginçtir. Bu raporlara göre Mustafa Kemal. Seyyid Ahmed es-Senusi'ye, yeni halifenin, Kahire'de toplanacak pan islamizm konferansında seçilmesi karşılığı Türkiye'nin desteğini önermiştir. Buna karşılık ondan, Ankara'nın laik duruşunu meşrulaşnrması talep edilmiştir. 
108 867.00/1859. "War Diary," Mark L. Bristol. 9 Mart 1925 tarihli kayıt. 
109 CHP Grup Toplantısı Tutanak/an 1923 -1 924, 23-30. 
110 The Ghazi's Speech." The Times, 2 Kasım 1927, s. 8; Ayrıca Rauf Bey'in beyanatı, 867.00/1831. 
111 İnönü, Hatıralar, cilt. 2, s. 214. The Times'ın editörüne yazdığı bir mektupta, Rauf Bey kendisini muhalefetin bir mensubu olarak bile görmemektedir, bu yüzden de işlemediği bir suçtan ötürü, hükümetten affını talep etmesi gibi bir durum sözkonusu olamaz. Bkz. "Turkish Government and the Opposition," The Times, 9 Aralık 1926, s. 12. 
112 lnönü, :ı.14. 
113 İnönü, :ı.16. 
114 Şükrü Hanioğlu'na göre "Hüseyin Cahit hiçbir zaman İTC'nin örgütleme kabiliyetiyle sivrilmiş liderlerinden biri olmadı. O daha ziyade bir gazeteciydi, tertipçi değil. Bu nedenle canının bağışlanması da anlaşılıyor. Bu dunım, aynı zamanda mahkemeye alınan kararların adil olduğunu ve masumların da beraat ettiğini gösterme fırastı veriyordu." Kişisel yazışma, 7 Ekim 2010. 

115 The Unionisı Factor, 142-68. 
116 Tunaya, Türkiyede Siyasi Partiler, cilt 3. s. 4ıı, 509, 653. 
117 George S. Harris, "The Role ofTurkish Military in Politics" The Middle East joıırnııl, XIX: 56-57. 
118 Doc 184.[E8863/32/44], Mr. Lindsay'den Mr. Mac Donald'a, 8 Ekim 1924, British Documents on Foreign Affairs ... , cilt 30, 220. 
119 Age.


***