1946-1950 YILLARI ARASINDA AYDIN’DA SİYASAL YAŞAM BÖLÜM 14

1946-1950 YILLARI ARASINDA AYDIN’DA SİYASAL YAŞAM BÖLÜM 14

2.8. HALKEVLERİ’NİN DURUMU ve AYDIN İLİNDE HALKEVLERİ TARTIŞMASI 

Halkevleri kuskusuz ki Türkiye aydınlanmasında önemli rol üstlenmis ve 
İnkılâpların benimsenmesinde bu kurumların önemli katkıları olmustur.454 Halkevleri, yayınladıgı yüzlerce eserle Türkiye’de kültürel gelisimin mimarlıgını üslenmistir. Bu kurumlar eliyle tiyatro en ücra köylerde dahi icra edilebilen bir sanatsal faaliyet haline gelmistir. Halkevleri bünyesinde olusturulan çesitli faaliyet kolları Halkevleri’nin islevini çesitlendirmistir. Bunlardan bir tanesi köycülük koludur. Merkezi hükümet ve CHP’nin üst kurulları Halkevleri’nin hangi amaçlarla kuruldugunu ve fonksiyonunun ne oldugunu bildikleri için Anadolu’da yüzlerce teskilatı bulunan Halkevlerini her zaman korumus ve desteklemislerdir. Bunun örneklerini Aydın ilindeki Halkevleri içinde görmek mümkündür. Daha çok partili yasama geçmeden merkezi Hükümet, Halkevlerini her türlü keyfi müdahaleden azade tutmak istemistir. Örnegin Dalama’ya yeni atanan Bucak Müdürü Nuri Ayten kendisine uygun ev bulamayınca Dalama Halkodası’nı bosaltarak kendisine mesken olarak tahsis etmistir. Buna CHP İl İdare 
Heyeti çok sert tepki göstermistir. Vali, Bucak Müdürü’ne sahip çıkma duygusuyla olayı sumen altı etmeye çalısmıstır. Durum, CHP Genel Sekreterligi’ne aksettirilmistir. 

CHP Genel Sekreterligi olaya müdahale ederek Dalama Bucak Müdürü’nün derhal Halkodası’nı bosaltmasını istemistir. Bu süreç, 1945 yılının Mayıs-Temmuz ayları arasında yaklasık üç ay sürmüstür. 1941’li yıllarda Aydın’da Park Sineması Sahibi Hakkı Darcan ile Aydın Halkevi arasında ciddi boyutlara ulasan tartısmalar yasanmıstır. Hakkı Darcan Halkevi’nin sürekli ticari amaçla film göstermesinden dolayı CHP Genel Sekreterligi’ne çok fazla sayıda sikâyet mektubu göndermistir. CHP Genel Sekreterligi’nin talimatıyla açılan sorusturma sonucunda düzenlenen müfettis raporlarında Halkevi’nin ticari gayeyle film göstermedigi; gösterilen filmlerin çogunlugunun hayır kurumlarına gelir saglamak amaçlı oldugu belirtilmistir. 

1942 yılında açılan Sehir Kulübü’de de tartısmaların önü arkası alınamamıstır. 
Aydın kent merkezinde açılan Sehir Kulübü’ne üye olanlar girebiliyordu. Vali gibi 
kentin ileri gelenleri bu kulübe üye olmuslar, kulüpte sans oyunları oynanmaya ve içki satısı yapılmaya baslanmıstı. Bütün bu hizmetler karsılıgında belli bir ücrette alınıyordu. Halk Partisi Aydın il teskilatı kendisine yeni bir hizmet binası yaptırmıs, bu yeni binanın alt katı sehir kulübüne, üst katı parti idaresine ayrılmıstı. Kulübün mefrusatı ise İl Özel İdare tahsisatıyla karsılanmaktaydı. Bu tablo üzerine Sehir Kulübü hakkında CHP Genel Sekreterligi’ne pespese sikâyet mektupları ulastırılmaya baslanmıstı. Gelen sikâyet mektupları üzerine parti tarafından sorusturma açılmıstır. 

Müfettis raporlarında CHP’nin yeni hizmet binasında alt kat ve üst kat girisleri farklı olmasına, dolayısıyla kulübün parti etkinliklerine zarar vermeyecegi belirtilmesine ragmen, merkezi hükümet Halkevlerinin fonksiyonlarının azalacagı endisesiyle buna karsı çıkmıs, Sehir Kulübü’nün yasal oldugunu kabullenmekle birlikte, bu kulübün kamu gelirleriyle finanse edilmesinin dogru olmadıgını belirtmistir. Merkezi hükümet, mevcut binanın da Sehir Kulübü tarafından derhal bosaltılarak kulübün baska yere tasınmasını, bosaltılan yerin ise Halkevi’ne devredilmesini istemistir.455 

Çok partili yasama geçisle birlikte Halkevleri’nin statüsü iktidar partisiyle 
muhalefet arasında çok sert bir tartısma konusu olmustur. Bu tartısmalar, 1950 genel seçimleri sonrasında hükümet degisikligiyle birlikte Halkevleri’nin kapatılmasının zeminini olusturmustur. Tüzügüne göre Halkevleri ve Halkodaları partili partisiz herkese açıktı. Ancak çok partili yasama geçildikten sonra Halkevleri muhalefet tarafından CHP’nin kalesi gibi görülmüstür. Muhalefet her defasında Halkevleri’nin halkın malı oldugunu ve bu yerlerden muhalefetin de yararlanması veya CHP’nin de bu kurumlardan el çekmesi gerektigini söylemistir. Halka ulasma adına bu teskilatlar çok önemliydi. 1945 yılına geldigimizde Türkiye genelinde Halkevlerinin sayısı 455’e, Halkodalarının sayısı ise 4066’ya ulasmıstır.456 Böyle bir gücü muhalefet tek basına iktidara bırakmak istememistir. 1947 yılında, CHP VII. Kongresi’ne sunulan bir raporda 
Halkevleri’nin CHP’ye baglı kuruluslar oldugu vurgulanmıstır.457 

Çok partili yasama geçer geçmez Halkevlerinin nasıl kullanılacagıyla ilgili 
Aydın ilinde CHP’liler kendi aralarında görüs ayrılıgına düsmüstü. Bir kısım CHP’li baska partiye üye olanların Halkevleri’ne üye olamayacaklarını, halkevine üye olup da baska partiye üye olanların Halkevi’nden kayıtlarının silinmesi gerektigi fikrini savunmustur. Baska bir gurup ise Halkevleri’nin herkese açık olması gerektigini belirtmistir. Halkevlerinin kullanımı konusunda CHP l dare Kurulu üyeleri arasında görüs ayrılıklarının oldugu bir resmi yazıyla CHP Genel Sekreterligi’ne bildirilmis ve buradan görüs istenmistir. Genel Sekreterlik, Halkevlerinin kültür yuvaları oldugunu ve siyasi propaganda amaçlı kullanılamayacagı seklinde görüs bildirmistir. DP’liler 1947 
yılının Mart ayı sonunda Bozdogan Halkevi’nde bir müsamere göstermek istemislerdir. Halkevi idare kurulu tereddüde düsünce durum CHP Genel Sekterligi’ne sorulmustur. CHP Genel Sekreterligi’nden bununla ilgili izin çıkmıstır. Durum acil ibaresiyle önce bir telgrafla sonra da resmi bir yazıyla CHP Bozdogan İlçe Baskanlıgı ile Halkevi Baskanlıgı’na 24 Mart 1947 tarihinde bildirilmistir. Aydın ilinin degisik yerlerinde DP teskilatları kongre ya da degisik amaçlı toplantılar yapabilmek için Halkevi salonlarının etkinlikleri boyunca kendilerine tahsisini istemis olmalarına karsın Halkevi idareleri, tüzüklerinin buna müsaade etmedigi gerekçesiyle söz konusu taleplere olumlu cevap 
vermemislerdir.458 

  < Aydın ilinde Halkevleri hususunda CHP ile DP arasındaki en keskin 
tartısmalar Bozdogan Halkevi’nde Maresal Fevzi Çakmak’a ait olan resmin indirilmesi üzerine yasanmıstır. Demokrat İzmir gazetesinin verdigi habere göre; Bozdogan Halkevi İdare Heyeti bir kararla Maresal Fevzi Çakmak’ın Halkevi salonundaki resmini indirmistir.459 > 

Maresal’in resminin niçin salondan indirildigini Halkevi yönetimi, 
Baskan Sakir Saraçoglu imzasıyla Demokrat İzmir’e gönderdigi bir yazıyla söyle 
açıklamıstır: “Sayın Maresalimiz CHP’den ayrılmıs ve partimiz aleyhinde çalısan karsı cephedeki partiye geçmistir. Maresalin fotografı korunmak üzere salondan indirilmistir. 

   Tekrar Atatürk’ün partisi CHP’ye dönerse salona asılacaktır. Türk milletine hizmet eden yalnız Maresal degildir. Atatürk’le Milli Sef İnönü’nün de nurlu hizmetleri pek çoktur. DP’nin açılmasına Milli Sef izin vermisken DP binalarında onun resmi niçin yoktur?” Demokrat İzmir, buna karsılık sunları yazmıstır: “Maresal, harp sahasındaki tarihi zaferleri ve sulhta Türk ordusuna yaptıgı sayısız hizmetleri ile milli bir kahraman olarak bütün bir milletin kalbine yerlesmis nadir sahsiyetlerden birisidir. Milletin parası ile insa edilen Bozdogan Halkevi’ne onun resmini asan yegâne saik iste bu minnettarlık ve hürmet duygusudur. Hal böyleyken CHP safında degildir diye Maresal’in millet tarafından oraya asılan resmini indirmek milli kıymetleri parti hırsları yüzünden harcamaga kalkısmanın en hazin örneklerinden bir tanesidir. Milletin irade ve istegine karsı gelmenin baska bir tezahürüdür.”460 Bu olaylar üzerine Maresal’e, Aydın ahalisinden kimileri tarafından baglılık telgrafları gönderilmistir.461 
Gelen tepkiler üzerine Maresal’in resmi tekrar eski yerine konmustur.462 
Olusan sert atmosferde Bozdogan Halkevi Baskanı Dr. Sakir Saraçoglu çok gizli 
ibaresiyle 09 Nisan 1947 tarihinde CHP Genel Sekreterligi’ne bir yazı göndermistir. Bu yazıda Bozdogan’ın en koyu DP üyeleri adeta parti merkezine jurnallenmis ve DP’lilerin, parti binalarına Milli Sef’in resmini asmadıkları ve bu nedenle kendisinin DP’lileri bu resmi asmalarına mecbur ettigini belirtmistir. Yine bu yazıda Halkevi Baskanı, Bozdogan’da DP’lilerin seçilmesini engellediklerini; DP’den istifaların çıg gibi büyüdügünü, bundan dolayı bazı DP’lilerin kendisine husumet duydugunu belirterek sözlerine söyle devam etmistir: “Meclise Milli Sefimizin meclise tesrifinde ayaga kalkmayan DP’nin Bozdogan’daki uzantıları CHP yıkılmalıdır demekten çekinmemektedir. Bunlardan en azılısı terzi Resat’tır kendisi Milli Sef’e hakaretten hapsi boylamıstır. DP’liler ise hapishanedeki bu adamı beslemek için aralarında para toplamaktadır. Milli Sef’e hakaret edenler, onun banisi oldugu Halkevleri’nin Bozdogan subesinde temsil verecekleri gerekçesiyle zaman zaman buranın kendilerine tahsisini istemektedir. Halkevleri milletindir sözünün arkasına sıgınanlar, sadece parti propagandası yapmak ve seçim hezimetlerini yaptıkları toplantılarla kapatmak için Halkevleri’nin kendilerine tahsisine istemektedirler. Partili partisiz herkes Halkevleri’nden yararlanmaktadır. Fakat siyaset kokan toplantıların Halkevleri’nde yapılmasına izin verilmemektedir. Konuyla ilgili tartısmaları bitirmek için Halkevleri  tüzügünde degisiklige gidilerek Halkevlerinde gazete, risale, kitap, mecmua okumak ve müsamere, konser, balo, gibi törenleri temasa için herkes gelebilir. Bunun dısında Halkevleri’nde siyasi faaliyete izin verilemez maddesi konmalıdır. Böylece tıpkı partimiz CHP gibi DP de siyasi faaliyetleri için dısarıdan kendisine bina kiralamak durumunda kalacaktır.” 

Bozdogan Halkevi Baskanı, CHP Genel Sekreterligi’ne gönderdigi baska bir 
gizli bazı DP’lilerin kendisini ölümle tehdit ettigini bildirmistir. Baskan yazısında 
doktor oldugunu köylere hizmet götürdügünü; muhaliflerin kendisini korkutup köylere gitmesini engellemek istediklerini söylemistir. DP’lilerin kendisi hakkında Bozdogan’ı bırakıp kaçtıgı dedikodusunu yayarak kendisinin köylülerin gözünden düsürmek istediklerini belirtmistir. ‘Yapılan tüm seçimlerde demokratlar, Bozdogan’da hezimete ugramıstır. Bu yüzden bizimle ugrasıyorlar.’ demistir. Sakir Saraçoglu yazının devamında sunları söylemistir: “Milli Sef’in fotograflarının yer aldıgı paraları ceplerinde tasıyanların parti binalarına onun da resmini asmalıdır. Bu nedenle Demokrat Parti ocaklarına Milli Sef’in fotograflarının asılmasını DP’lilere mecbur tuttum. Demokratları diz çöktürdük, kalkındırmayacagız. Milli Sef, onun partisi, hükümeti basımıza çok kıymetli ve ayarına ölçü bulunamayan pırlantalı ve elmaslı bir taçtır. O tacı her zaman tasıyacagız. nönü’nün umdeleri akidemizdir. Bu nurlu yoldan ayrılmayacagız.” 

Bozdogan Halkevi Baskanı, CHP Genel Sekreterligi’ne gönderdigi söz konusu 
son yazısında, kendisine, CHP ve Halkevi’ne destek verenlerin ismini yazmayı ihmal etmemistir. Gönderilen yazılar üzerine CHP Genel Sekreterligi, konuyla ilgili inceleme baslatıldıgını bildirmistir.463 Bütün bunların arasında Demokrat zmir gazetesi, polisin kimi vatandasları 11 Şubat 1948 tarihinde Bozdogan Halkevi’nde kumar oynarken suçüstü yakaladıgını okuyucularına duyururken, süpheliler, kumarı Halkevi’nin rızasıyla oynadıklarını söylemislerdir.464 Yasanan onca tartısmadan sonra 28 Aralık 1948 tarihinde DP Bozdogan teskilatı kongre yapabilmek için bir kez daha Halkevi’ne basvurdu. Bozdogan Halkevi İdare Kurulu tarafından Ankara’ya acil olarak görüsleri soruldu. Genel Sekreterlik, bu karmasık soruna son noktayı koyarak, 08 Ocak 1949 tarihli yazısında Halkevi salonlarının siyasi amaçlarla kullanılamayacagı seklinde görüs bildirmistir.465 

Çok partili yasama geçis sürecinde Aydın Halkevi kimi dügünlere ev sahipligi 
yapmıstır. Ancak DP’liler bu dügünlerde haremlik selamlık uygulama yapılmasını 
elestirmislerdir.466 Muhalif gazeteler Halkevleriyle ilgili buna benzer pek çok olumsuz haber nesretmislerdir. Anadolu gazetesi ise Halkevleriyle ilgili diger gazetelerde çıkan hiçbir iddiaya cevap vermemis, daha çok Halkevlerinin faaliyetlerini tanıtıcı haberler yapmıstır. Bunlardan bazıları su sekilde ifade edilmistir: 

< “Aydın Halkevi kültür faaliyetleri açısından oldukça hareketli geçmektedir. Halkevi’nin Piyes Kolu ‘Ayse Pınar ve Bir İlan Hatası’ adlı iki oyunu sergilerken Kösk Halkodası da ‘Casuslara Karsı, İstiklal, İnsan Sarrafı, Deliller’ adlı piyesleri sergilemistir. Halk, bu oyunlar sergilenirken Halkevinin salonlarını doldurmaktadır.”467 

“Bozdogan Halkevi Köycülük Kolu, 16 Mayıs1947 tarihinde Kamıslar Köyü’ne 
bandoyla birlikte, Halkevi Baskanı Dr. Sakir Saraçoglu baskanlıgı’nda bir gezi tertip etmistir. Gezi sırasında köylünün dilekleri dinlenmis ve sıtmalı vatandaslar ücretsiz muayene edilmistir. Bunun için bol miktarda atebrin dagıtılmıstır. Köycülük Kolu Baskanı Tevfik Sener Halkevleri’nin CHP’nin eseri oldugunu belirtmistir.”468 >

“CHP Bölge Müfettisi Dr. Talat Simer, Aydın ilindeki bütün ilçe, bucak ve pek çok köye giderek Halkevlerini ve Halkodalarını, CHP merkezlerini denetlemistir. Kendisi pek çok yerde ilgi uyandıran konusmalar yapmıstır.”469 

“Aydın Halkevi ve Halkodaları yararına zengin ikramiyeli esya piyangosu tertip 
edilmiştir. Çekiliş noter huzurunda 19 Mayıs 1948 Gençlik Bayramı günü 
yapılacaktır.”470 

“Atça’da Halkevi eliyle bucak mezarlıgı yeniden düzenlenmistir. Yine çarsı 
meydanındaki umumi tuvalet kaldırılarak yerine modern bir tuvalet yaptırılmıstır.”471 
Çok partili yasama geçisle beraber Halkevleri’yle ilgili çıkan sert tartısmalar ve 
halkın CHP’li ve DP’li olarak bölünmesi; Halkevlerinin sadece CHP’lilerin gittigi 
mekânlar olması nedenleriyle Halkevleri eski canlılıgını kaybetmistir. Aydın CHP İl İdare Kurulu Halkevlerinin eski canlılıgını kaybettigini CHP Genel Sekterligi’ne 
göndermis oldugu yazılarla belirtmistir. CHP Aydın dare Kurulu Baskanı Ekrem Çiftçi imzasıyla CHP Genel Sekreterligi’ne 28 Temmuz 1947 tarihinde gönderilen bir yazıda, Halkevlerinde bir durgunluk yasandıgı, bu durgunlugun asılması için ilçe, kasaba ve köylerde ögretmenlerin Halkevlerinde daha aktif rol oynaması gerektigi vurgulanmıstır. Dalama Halkevi’ndeki ögretmenler eliyle yürütülen faaliyetler örnek gösterilmistir. Parti Genel Sekreterligi cevabi yazısında ögretmenlerin Halkevleri konusunda daha duyarlı olmalarını saglamak için Milli Egitim Bakanlıgı düzeyinde girisimde bulunacaklarını bildirmistir. Nazilli’den CHP Genel Sekreterligi’ne gönderilmis olan diger bir resmi yazıda Nazilli’de orta ve ilk mektep ögretmenlerinin Halkevine küstükleri ifade edilmistir. Ögretmenler, Halkevi idare kurulu seçimlerinin öne alınmasını istemistir. Bu istek, DP’lilerin ögretmenleri kıskırtarak seçimleri öne aldırıp Halkevlerini ele geçirme girisimi olarak görüldügünden CHP ve Halkevi yönetimince ret edilmistir. Bunun üzerine ögretmenler Halkevi’yle olan iliskilerini kesmislerdir. Durum CHP İlçe İdare Kurulu Baskanı Hulusi Çogullu tarafından Genel Sekreterlige rapor edilmistir. Görünen o ki çok partili hayata geçis sürecinde Halkevleri’nde gerçeklestirilecek faaliyetler konusunda ögretmenler ile tek parti iktidarı CHP arasında ciddi tartısmalar bas göstermistir. 

1950 seçimlerinden hemen sonra iktidar degisikligi karsısında Aydın 
Halkevlerinden CHP Genel Sekterligi’ne gönderilen yazılarda CHP’ye baglılık ifade edilmis ve iktidar degisikligine baglı olarak Halkevlerine karsı kanunsuz bir takım uygulamaların basladıgı ifade edilmistir.472 Bütün bunlar, DP iktidarının ilk yıllarında Halkevlerinin kapatılmasıyla son bulmustur. SCF döneminde Türk Ocakları’nın statüsü ve konumuyla ilgili olarak ortaya çıkan tartısmalar ocakların kapatılması sürecini hazırlamıs ve bu süreç DP kurulduktan sonra Halkevlerinin durumu ile tam bir benzerlik göstermistir. 

BU BÖLÜM DİPNOTLARI;


454 Çavdar, T. (1983) Halkevleri, s.878.
455 BCA,490.01/824.261.1.
456 1945 Yılında Halkevleri ve Halkodaları (1946), s.5.
457 Tosun, E. agt., s.173.
458 BCA, 490.01/824.261.1.
459 Demokrat İzmir, 6 Subat 1947. 
460 Demokrat İzmir, 13 Subat 1947. 
461 Demokrat İzmir, 19 Subat 1947. 
462 Demokrat İzmir, 2 Mart 1947, Demokrat İzmir gazetesi Cumhurbaskanı İsmet İnönü’nün resimlerinin niçin DP binalarına asılmamasıyla ilgili hiçbir açıklama yapmamıstır. 
463 BCA, 490.01/824.261.1. Bu isimler söyledir: Telgraf Memuru Sait, Saglık Memuru Tahir Yalçın, Terzi Kemal Tugrul, Kazım Selçuk, Halil Çetinkaya, Terzi Tevfik Sener, CHP parti baskanı İsmail Tarhan, Kaymakam vekili Celal, Cami İmamı Ahmet Efendi. 
464 Demokrat İzmir, 17 Subat 1948. 
465 BCA, 490.01/824.261.1. 
466 Demokrat İzmir, 07 Mayıs 1946. 
467 Anadolu, 2 Şubat 1947. 
468 Anadolu, 25 Mayıs 1947. 
469 Anadolu, 18 Haziran 1947. 
470 Anadolu, 14 Mayıs 1948. 
471 Anadolu, 6 Agustos 1948. 
472 BCA, 490.01/824.261.1. 
491 Demokrat İzmir, 10 Nisan 1948. 
492 Demokrat İzmir, 9 Mart 1949. 
493 Demokrat İzmir, 23 Mayıs 1947. 
494 Demokrat İzmir, 7 Haziran 1947. 
495 Demokrat İzmir, 26 Haziran 1947. 
496 Demokrat İzmir, 7 Haziran 1949. 
497 Demokrat İzmir, 9 Haziran 1949.
498 Demokrat İzmir, 14 Haziran 1949. 
499 Demokrat İzmir, 15 Aralık 1949. 
500 Demokrat İzmir, 2 Temmuz 1949. 
501 Demokrat İzmir, 18 Agustos 1949. 
502 Erogul, C. age., s.16. 
503 Anadolu, 6 Eylül 1946.


15 Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR.,

***

1946-1950 YILLARI ARASINDA AYDIN’DA SİYASAL YAŞAM BÖLÜM 13

1946-1950 YILLARI ARASINDA AYDIN’DA SİYASAL YAŞAM BÖLÜM 13

2.5. DEMOKRAT PARTİ KURULUŞUNUN AYDIN İLİNDEKİ YANKILARI


Tıpkı SCF’nin olusumunda oldugu gibi Aydın ilinde Demokrat Parti’nin 
kurulusu halk nezdinde olumlu karsılanmıstır. Demokrat Parti, Söke, Nazilli, 
Germencik, Ortaklar gibi demiryolu ve ticari yol güzergâhları üzerinde kalan yerlesim yerlerinde kısa sürede örgütlenmistir. Bunun yanında Karacasu, Buharkent gibi uzak noktalarda örgütlenmesi güç olmustur. DP’nin Aydın ilinde teskilatlanmasında daha çok çiftçi, tüccar, fabrikatör ve serbest meslek sahipleri aktif görev alırken devlet memurları ve bürokratların büyük bir çogunlugu bundan uzak durmustur. DP Aydın mütesebbis heyetlerinin hiçbirisinde kadınlar yer almamıstır. 

Yeni partinin adeta sözcüsü olan Demokrat İzmir gazetesi, DP’ye katılımların 
her geçen gün arttıgını bildirmis ve bu partiye katılanların isim listeleri köy köy, 
mahalle mahalle yayımlamıstır.408 Tek parti yönetimine muhalif olan gazeteler daha DP’nin ilk yılı dolmadan Ortaklar’da seçmen sayısının %70 civarının DP’ye 
kaydoldugunu iddia etmislerdir.409 DP’nin hızla Aydın’da teskilatlanmasının 
Aydın’daki zeminini hazırlayan ilin sosyal, ekonomik sartları dısında DP lideri Celal Bayar’ın Kurtulus Savası’nda Galip Hoca olarak bölgede tanınıyor olması da etkili olmustur. Yine Celal Bayar Atatürk Dönemi’nin son basbakanıdır. DP’nin 
kurucularından Adnan Menderes’in Aydın’da çok sevilen birisi olması ve on bes yıl boyunca CHP il baskanlıgı yapan Etem Menderes’in DP il teskilatlanmasının basına getirilmesi Demokrat Parti’nin Aydın’da tutunmasının diger nedenlerinden bazılarıdır. 

Etem Menderes teskilatçıdır. Aynı zamanda on bes yıldır CHP Aydın örgütlenmelerinin olusumunda etkisi olmustur. Aslında bu Aydın il teskilatları, sadece CHP’nin degil aynı zamanda Etem Menderes’in kendi teskilatları gibi düsünülebilir. Etem Menderes’in direktifiyle köy, ilçe, bucak CHP idare kurullarında vazife almıs insanlar, görevlerinden istifa etmis ve DP’ye katılmıslardır. Bütün bunlardan dolayı CHP Genel Sekreterligi, Etem Menderes’in CHP’den istifasının Aydın’daki etkilerini arastırmak üzere bir müfettis görevlendirmistir.410 CHP idare kurullarındaki çözülmeler, üye kaçısını 
hızlandırmıstır. Bunun yanında DP’nin Maresal Fevzi Çakmak’ı kendi safında 
göstermeye çalısması, Aydın’da halkın DP’ye baglanmasının nedenlerinden birisi 
olmustur. Asagıdaki örnek bir istifa dilekçesi konuyu daha iyi açıklayacaktır: 
‘Gerek babamın ve gerek benim emirleri altında vatani vazifem olan askerligimi ifa ettigim maresalim Fevzi Çakmak’ın yine emirlerinde çalısmayı en büyük seref sayarak listesinde yer aldıgı DP’ye üye kaydedilecegimden CHP’den çekiliyorum. İstifamın kabulünü, kaydımın bu suretle isaretlenmesini Germencik CHP baskanından rica ederim.(Germencik’ten Sabahattin Dinçer)”411 
Fevzi Çakmak, DP listelerinden 21 Temmuz 1946 tarihinde yapılan genel 
seçimde milletvekili seçilmis, 1946 yılı Ekim ayının sonunda da İzmir’i ziyaret 
etmistir. Bu arada Aydın’dan Etem Menderes, Dr. Mükerrem Sarol, Av. Sahap Gürsel, Eczacı Mithat Levent’in olusturdugu bir heyet İzmir’e kadar giderek Maresal’i Demokratlar olarak Aydın’a davet etmislerdir. Çünkü bu durumun DP’nin Aydın’daki teskilatlanma sürecine önemli katkı saglayacagı düsünülmüs tür. Maresal ise Aydın’a ziyaretinin mümkün olmadıgını söylemis ve baska bir zaman gelebilecegini belirterek Aydınlılara selam göndermistir.412 

Demokrat Parti’nin Fevzi Çakmak’ı seçimlerde kendi listesinden gösterme 
çabalarına karsın CHP de Terakkiperver Fırkası’nın kapatılmasından beri siyaset dısı duran Kazım Karabekir’i kendi listesinden gösterme çabasına girmistir. 21 Temmuz 1946 seçimleriyle olusan VIII. Dönem Meclisi’ne Kazım Karabekir milletvekili olarak girmis ve Meclis baskanı seçilmistir. Bu görevde iken 1948 yılı Subat ayında vefat etmistir. Bu vefat üzerine Aydın CHP il ve ilçe idare kurulları ve baskanları bir araya gelerek bir toplantı düzenlenmistir. Kazım Karabekir’in ölümü üzerine Aydın Belediye Meclisi tarafından da Aydın’ın en islek caddelerinden İstasyon Caddesi’nin adı General Kazım Karabekir Caddesi (Sevgi Yolu) seklinde degistirilmistir.413

DP kurulma asamasında devlet bürokrasisi, DP’ye karsı iktidar partisinden yana 
tavır almıstır.414 Ancak zaman içerisinde bu, DP lehine bir durum yaratmıstır. DP sürekli baskı gördügünden sikâyetçi olmus ve halkı bu sekilde yanına çekmeyi basarmıstır. DP’nin mazlum rolü halkta bir çekim gücü olusturarak, halkın bu partiye yönelmesini saglamıstır. Sosyal, ekonomik sorunların derinligi kitlelerin siyasi tercihlerinin ne olacagını etkilemistir. Ancak bunun yanında CHP’de kendi siyasi beklentilerine cevap bulamayan bazı kisilerin bu partiden istifa ettikleri de bir gerçektir. 

Örnegin yirmi bir senedir Kusadası ilçesinde, belediye baskanlıgı ve belediye meclis üyeligi yapmıs olan Fazıl Yaman, yeni belediye seçimleri için yapılan adaylık toplantısına çagrılmayınca beraberinde on bes kisi ile CHP’den istifa ederek DP’ye geçmistir.415 Bazen de Aydın’da DP’ye geçen kimi vatandaslar, beklentilerine cevap bulamayınca bu partiden istifa etmislerdir. Bu nedenle 1946 yılını, siyasi tercihlerin ortaya çıkması adına bir arayıs süreci olarak nitelendirebiliriz. 

2.6. AYDIN İLİNDE DEMOKRAT PARTİ’NİN HIZLA GELİŞMESİ KARŞISINDA CUMHURİYET HALK PARTİSİ 

Demokrat Parti, Aydın ilinde partiyi kuranların bile beklemedigi bir hızla 
teskilatlanmıstır. Teskilatlanma sürecinde baslayan tartısmalar sırasında Demokratlar, CHP’yi sert bir dille elestirmislerdir. CHP’liler ise Demokratları kin ve garaz dolu, hırçın siyaset yapmakla suçlamıslardır. Aydın’daki siyasi olaylar özellikle İzmir basını tarafından yakından takip edilmis ve okuyucularına kısa sürede duyurulmustur. Yeni Asır, Demokrat İzmir gibi gazetelerin çogu muhalefeti desteklerken, Anadolu gazetesi ise tam anlamıyla iktidar partisi CHP’nin sözcülügünü yapmıstır. DP ve CHP hem basın yoluyla hem teskilatları aracılıgıyla çetin bir rekabete girismislerdir. Bu rekabet Aydın ilinde milli bayram kutlamalarında dahi ortaya çıkmıs, Halkevlerinden spor kulüplerine 
hayatın her alanına yayılmıstır. Kooperatif ve Ticaret Odaları idare kurulları seçimleri buna somut örnektir. CHP ve DP zaman zaman birbirinin üyelerini hile ile çalmakla suçlamıslardır. Elestiriler bazen mevcut durumu irdelemekten öte geçmisi karıstırma biçimine dönüsmüstür. Kamuoyunu oyalamaya yönelik sansasyon haberler pespese gazete mansetlerine tasınmıstır. Örnegin Demokrat İzmir gazetesi 14 Aralık 1946’da Eski Basbakan Sükrü Saraçoglu’nun Milli Mücadele’ye katılmadıgını iddia etmistir. CHP Koçarlı Bucak Baskanı Mehmet Yunus’u ise bu iddianın dogruluguna sahit göstermistir. Mehmet Yunus ise gazeteye bir tekzip göndererek böyle bir beyanatının olmadıgını ifade etmis, haberi yalanlamıstır.416 

Demokrat Parti’nin kurulusu Aydın’da CHP üyeleri tarafından sessiz bir seklide 
takip edilmistir. Kimi Halk Partililer, baslangıçta DP’yi lüzumu geregi kurulan bir parti seklinde düsünmüsler, DP’de kendi iktidarlarını tehdit edecek bir potansiyel görmemislerdir. Onlara göre DP, CHP’nin ihsanıyla kurulmus kontrol edilebilir bir muhalefet partisidir. Oysaki DP’nin kuruldugu ilk gün sorulan soru üzerine Celal Bayar DP’nin muvazaa partisi olmadıgını ilan etmistir.417 Ancak bir kısım halk ve CHP’li buna inanmamıstır. Bu nedenle kamuoyunu inandırmak için uzun süre DP’li yöneticiler tarafından benzer açıklamalara devam edilmistir. Celal Bayar DP’nin muvazaa partisi oldugu iddialarını bitirmek için çok sert bir sekilde su açıklamayı yapmıstır: “DP, CHP’nin lütfü ile kurulmamıstır. DP, bir kukla partisi degildir.”418 CHP ve DP’nin zirvesinde bu tartısmalar devam ederken, bu partilerin tasra örgütlerinde de benzer tartısmalar devam etmistir. DP’nin kalesi olarak düsünülen Aydın ili de bu tartısmalardan nasibini almıstır. Demokrat İzmir gazetesi, Nazilli gazetesinin 17 Aralık 1946 tarih 35 sayılı nüshasına atıfta bulunarak CHP ilçe idare kurulu’nun nesrettigi bildirgeye sütunlarında yer vermistir. Aynı zamanda smail Hakkı Sevkay bu bildirgeyle 
ilgili bir degerlendirme de bulunmustur:

“1-CHP bildirgesinde, kendi partilerinin Atatürk’ün hayata gözlerini yumarken Türk milletine bıraktıgı yegâne miras oldugunu belirtmistir. CHP ilçe kurulu lâfazanlık yaparak halkı mugalâta sevk etmektedir. Atatürk’ün Türk milletine bıraktıgı mirası, tertemiz Türk vatanı; Türk yaradılıs ve ruhuna uygun, milli hâkimiyete dayalı, zümre tasallutundan azade anayasal düzen ve Türkiye Cumhuriyeti’dir. 

2-CHP, ‘kendi partilerinin Milli Mücadele döneminde Anadolu ve Rumeli 
Müdafaa-ı Hukuk Cemiyeti adıyla Anadolu’nun en ücra köselerine kadar teskilatlandıgını ve bu parti önderliginde Türk milleti bagımsız olmustur ve de Türk milleti CHP’nin ocagında yogrularak medeni telakkilere ermistir.’ demektedir. CHP’nin bu görüsü üzerinde fikir yormaga lüzum yoktur. Milli Mücadele, Anadolu ve Rumeli Müdafaa Hukuk Cemiyeti’nin tesekkülü ile baslar. CHP ise Milli Mücadele bittikten millet ve vatan kurtarıldıktan epeyce zaman sonra tesekkül etmistir. Atatürk’ün bütün hakiki kurtarıs ve kurtulus islerinde baslı basına bir etken oldugu halde bu serefi hiçbir zaman kendisine 
hasretmemis ve her vesileden istifade ederek muvaffakiyetlerini Türk milletinden aldıgım ilhamla yaptım diyerek bütün basarılarını Türk milletinin benligine mal etmistir. Buna ragmen CHP’nin bu serefi kendisine hasretmesi gülünçtür. Türkiye II. Dünya Savası’na katılmamıstır. Bunda CHP’nin basarısı var. Ancak hayat pahalılıgı, karaborsanın temadisi, sefalet psikolojisinin gün geçtikçe artması CHP idare mekanizmasının basiretsizligini gösterir. 

3-CHP, partilerinin ileri demokrasi prensipleri çerçevesinde çalısma yaptıgını ve bu çerçevede diger partilerin kurulmasına izin verildigini söylemektedir. Diger partilerin kurulusu anayasa hükmü ile mümkün olmustur. Bu kanun da Atatürk önderliginde nesredilmistir. Muhtelif partilerin kurulusu CHP’nin ihsanı degildir. Millet bu müsaadeyi anayasadan almıstır. Bunun delili Atatürk’ün saglıgında hiziplerin, Terakkiperver ve Serbest Cumhuriyet partilerinin kurulabilmesidir. 

4-Nazilli ilçe CHP örgütü bildirgesinde ‘bucakta, ocakta bütün partili vatandasların il ve ilçede görülecek mesru ve kanuni islerinin takibini partimiz üzerine almıstır.’  demektedir. Bir parti teskilatının böyle sözler söyleyebilmesi sayanı teessürdür. Vatandasın haklı oldugu konularda memur görevini yapmak zorundadır. Aracıya lüzum yoktur. Devlet memurları demek ki vatandasın kanuni islerini zamanında yapmamaktadır. O halde memurları CHP iyi seçmemistir ve CHP gerçek bir iktidar sahibi degildir..”419 

CHP’ye Saglanan Ödenekler ve CHP’nin Kamu Hizmetlerinden Yararlanması 
Konusu Aydın’da DP ile CHP arasında ilk büyük tartısma, CHP’ye kamu kaynaklarından ödenek aktarılması konusunda çıkmıstır. Çünkü DP’lilere göre; ‘Halkevleri ya da Halk odalarına’ veya ‘dernek ve hayır kurumlarına yardım’ adı altında CHP’ye ödenek ayrılması siyasi partilerin birisinin imtiyazlı hale getirilmesi anlamına gelecegi ifade edilmistir. CHP Aydın il bütçesinden 10 bin liralık bir ödenek istediginde kıyamet kopmus; eski CHP’li, yeni DP’li ve İl Süreli Komisyon Üyesi Etem Menderes ve Ekrem Torunlu buna karsı çıkmıstır. Onlara göre bu durum tek parti iktidarı teamülüdür. Fakat çok partili yasamda buna gerek kalmamıstır. Partilerin gelir kaynagı devlet bütçesi degil, parti üyelerinin ödeyecegi aidatlar olmalıydı.420 Etem Menderes, Demokrat İzmir gazetesinde yayımlanan açık mektubunda bu uygulamaya itiraz ederek, kaygılarını 
söyle ifade etmistir: ‘Siyasi partilerin birinin imtiyazlı hale getirilmesi büyük bir 
haksızlıktır.421’ çisleri Bakanı Hilmi Uran, Etem Menderes’e cevap vermekte 
gecikmemistir: “Hayır Cemiyetlerine ve CHP’ye bütçeden para aktarılmasında kanuna karsı bir aykırılık yoktur. CHP il baskanlıgı yaptıgı dönemde Etem Menderes niçin bu durumdan sikâyetçi olamayıp da simdi sikâyetçi olmaktadır?”422 Hilmi Uran yayımladıgı açık mektup nedeniyle Etem Menderes’i, aleyhinde sorusturma açtırmakla tehdit etmistir. çisleri Bakanı’nın açıklamasının yer aldıgı sayfada Demokrat İzmir gazetesi, bütçeden hayır cemiyetlerine para aktarılmasının kanuni bir uygulama olabilecegini, ancak bu durumdan CHP ve Halkevlerinin yararlanamayacagını çünkü CHP ve Halkevlerinin bir hayır cemiyeti sayılamayacagı yorumunu yapmıstır.423 Ancak söz konusu ödenek Aydın Valisi Salim Gündogan nezaretinde çıkartılmıs, bunun üzerine ise Etem Menderes Vali Salim Gündogan’ı elestirmistir. Bu süreçte Germencik Belediye Baskanı ile Etem Menderes’in arası açılmıstır. Aydın Valisi Salim Gündogan, Aydın Belediye Baskanı Orhan Çiftçi, Germencik Belediye Baskanı Neset Zincirci tarafından Etem Menderes aleyhine hakaret davası açılmıstır.424 Davaya Aydın Asliye 
Mahkemesi’nde bakılmıstır. 20 Ekim 1946 tarihindeki durusmada sahitler dinlendikten sonra durusma 11 Kasım 1946 tarihine ertelenmistir. Bu davanın görülmesi uzun sürmüstür.425 Söz konusu davada Etem Menderes’in avukatlıgını Sahap Gürsel yapmıstır.426 2 Aralık 1946 tarihinde tekrar görülen dava, 6 Aralık 1946 tarihine tatil edilmistir.427 Etem Menderes, 6 Aralık 1946 tarihindeki durusmada Vali Salim Gündogan’ın sistemli bir sekilde DP’lilere baskı yaptıgını iddia etmistir. Bununla ilgili olarak mahkemeye deliller sunmustur. Dava, 23 Aralık 1946’ya ertelenmistir.428 

Mahkeme Etem Menderes’in Germencik Reisköy’de yaptıgı konusmada Aydın Valisi Salim Gündogan’a hakaret ettigine hükmetmis ve Etem Menderes’i hapis cezasına çarptırmıs, ardından hapis cezasını, para cezasına çevirmistir.429 

DP’lilerin itirazlarına ragmen kamu kaynaklarından CHP’ye ödenek ayırma 
uygulamasına 1950 senesine kadar devam edilmistir. Örnegin Karacasu Belediyesi 1947 bütçesinde yer alan 3000 lira ilgili hayır kurumlarına tahsis edilmistir. 1948 bütçesi yapılırken 3500 lira hayır kurumlarına tahsis için ayrılmıstır. Belediye mülkündeki binalar CHP ve Halkevlerinin hizmetine sunulmustur. Konuyla ilgili DP’li üyeler belediye meclisinde arastırma önergesi sunmuslar ancak bu önerge ret edilmistir.430 

Demokratlar kamu binaları ile diger imkânların CHP’ye tahsisine de karsı çıkmıslardır. Bu karsı çıkma daha çok aynı imkânlardan DP’nin yararlandırılmamasından kaynaklanmıstır. Demokrat zmir gazetesinin yazdıgına göre, Söke Belediyesi’nin temizlik isi için aldıgı cip ögleye kadar çalıstıktan sonra CHP’nin köy kongreleri ve propaganda çalısmaları için kullanılmıstır. DP’ye göre halkın parasıyla alınan bu vasıta bir zümrenin ya da kisinin keyfiyeti için kullanılmamalıydı. Basmacılar Caddesi’ne parke tası dösenirken bunun parası oradaki esnaftan alınmıstır. Bu uygulamanın yanlıs oldugu dönemin muhalif basını tarafından dile getirilmistir. Hal böyleyken o cadde üzerinde arsası bulunan ve CHP mensubu olarak bilinen Hilmi Bey ve Kocagözoglu 
Rahmi Bey’den böyle bir para alınmayarak ayrımcılık yapılmıstır. 

DP’nin katılmadıgı 1946 seçimleriyle Belediye baskanı olan Adil Azbazdar’ın görevini ifa edemedigi gerekçesiyle muhalefet tarafından baskanlıktan istifa etmesi istenmistir.431 
1949 yılından itibaren seçimler sonucunda belediye yönetimleri DP’ye geçmeye 
baslamıs, Demokrat Partili baskanlar tarafından önceki dönemlerde CHP’ye tahsis edilen belediye tasınmazları çok tartısmalı sekilde bosaltılmıstır.432 DP iktidarıyla birlikte CHP’ye ayrılan tüm ödenekler de kesilmistir. 

2.7. AYDIN’DA ÇOK PARTİLİ YAŞAMA GEÇİŞ KARŞISINDA DEVLET MEMURLARI ve BÜROKRATLARININ TUTUMU 

Türkiye’de tek parti iktidarı döneminde, devlet ile parti olgusu iç içe geçmistir. 
Dolayısıyla kamu personeli çogu zaman iktidar partisinin kadroları gibi düsünülmüstür. 
Çok partili yasama geçis sürecinde özellikle idari mekanizmayı yöneten bürokrat 
kesiminde bu eski alıskanlıklar bir süre daha devam etmistir. Belli bir süre bürokratlar, muhalefet partilerine karsı CHP’nin hizmetinde olduklarını açıkça ve sıkça tekrar etmislerdir. Ancak zamanla bu bürokratik elit önce kendi arasında iktidar ve muhalefet yanlısı seklinde parçalanmıstır. Sonra da bu iki parçalı yapı kendi arasında rekabete tutusmustur. Zamanla memurların iktidar partilerinin personeli oldugu anlayısından uzaklasılmıs, onun yerine kamu personeli kavramı yerlesmistir. İnceledigimiz 1946- 1950 yıllarında dönemin ktidar Partisi CHP, baslangıçta kendi kadrosu gibi gördügü kamu kesimini, muhalefetle mücadelesinde bir araç gibi kullanmıstır. Bu kadroları muhalefete karsı takındıkları olumsuz tutum adına tesvik etmistir. Muhalefet ise bu durumdan sürekli sikâyetçi olmustur. CHP, zamanla muhalefetin güçlenmesine baglı olarak bu kadrolarda parçalanma olunca kendisinden uzaklasan bürokratları 
cezalandırma yoluna gitmistir. 

Devlet-parti bütünlesmesinin bir sonucu olarak valiler belli bir dönem aynı 
zamanda CHP’nin il baskanlıgı görevini yürütmüstür. Valilerin, CHP il baskanlıklarını üslenmeleri, halkın partiye ilgisini azalttıgı CHP kurultaylarında sıkça ifade edilmistir.433 

   II. Dünya Savası arifesinde bu uygulamadan vazgeçilmistir. Cumhuriyet 
Halk Partisi örgütlenmesinde genel merkez hemen her dönemde büyük agırlık ve etkinlik kazanmıstır. Örnegin devlet büroları arasındaki pek çok yazısma CHP Genel Sekreterligi tarafından yürütülmüstür. Bunun nedenlerinden biri CHP’de liderligin özel konumudur. CHP, 1946’dan baslayarak tek parti yönetiminden miras aldıgı yapıyı demokratiklestirmek için bir dizi tüzük degisikligi yapmıs, fakat tarihsel geçmisin örgütlenmedeki izlerini kolaylıkla silememistir.434 Çok partili yasama geçis sürecinde uzun zaman CHP bürokratik elit kesimi elinde bulundurmustur. Demokratik yapılanmada herkese aynı mesafede bulunması gereken bu bürokratik unsurlar muhalefete karsı pek objektif davranamamıstır. Örnegin bir vali açıkça DP’yi Rusya’nın uydusu olmakla suçlamıstır. Vali’ye karsı DP dava açmıstır. Adnan Menderes’e göre; “Bütün bunlar, 23 yıl boyunca sürmüs tek parti iktidarında devlet ve kamu personeli kavramlarının iç içe geçmesinin dogal bir sonucudur.”435 21 Temmuz 1946 genel seçimlerinde Aydın Valisi Salim Gündogan beraberinde kentin diger bürokratlarıyla beraber ili karıs karıs dolasarak CHP’nin seçim zaferi için çalısmıstır. Yine aynı vali 1946 genel seçimlerinde CHP tarafından İzmit milletvekili adayıgösterilmistir.436 CHP 
Söke Baskanı Eyüp Özbas ile birlikte İnönü İlkokulu Basögretmeni Rıdvan Alpagut ve bir maarif memurunun Söke belediye aracıyla köy köy dolasıp CHP propagandası yaptıkları 21 Temmuz 1946 Genel seçimleri öncesi muhalefet tarafından sikâyet konusu olmus ve gerekli kanuni tatbikatın yapılması istenmistir.437 Milletvekili seçimlerinde dörtte üçünün CHP’nin aleyhine oy verdigi tespit edilen devlet memurları Aydın Valisi tarafından uyarılmıs ve 1946 senesindeki l Genel Meclisi seçimlerinde CHP’ye oy vermeleri saglanmıstır.438 Belediye, 21 Temmuz seçimleri ve İl Genel Meclisi seçimlerinde devlet memurları olmalarına ragmen 

—Aydın Valisi Salim Gündogan ile Aydın Emniyet Müdürü’nün, 
—Nazilli, Söke, Bozdogan, Koçarlı, Karacasu kaymakamları ile Söke kaymakam vekilinin, 
—İncirliova, Germencik, Akköy, Kösk, Karpuzlu bucak müdürlerinin, 
—Nazilli Ortaokul Müdürü’nün, 
—Aydın Tekel Basmüdürü’nün, 
—Aydın’da görevli Veteriner Selim Yatagan ve ögretmen Talat Kırıkgönül’ün, 
—İl Özel İdare Müdür muavininin, CHP’nin seçim çalısmalarına olumlu katkı sagladıgı için CHP parti müfettislerince hazırlanan raporda birer takdirname ile ödüllendirilmesi CHP Genel Sekreterligi’ne teklif edilmistir.439 

DP’nin Aydın’da teskilatlanma sürecinde DP’li Dr. Mükerrem Sarol ile Çine 
Kaymakamı arasında geçen ve tekzip edilmeyen su diyalog anlamlıdır: 

—Dr. Mükerrem Sarol: Çine’nin bütün köylerini dolastım sizden yaka silkmeyen tek vatandasa rastlayamadım. 
—Kaymakam: Ya öyle mi kime kötülük etmisim. 
—Dr Hüsnü Gökpınar(DP Çine Mütesebbis Heyeti Bsk): Geçenlerde bir çocugun ishal tedavisi için çay tedavisi önerdim. Siz demokratsınız diyerek saglık karnesi vermediniz. 
—Kaymakam: Saka yaptım. 
—Dr. Mükerrem Sarol: Bir müddet önce kül halinde DP’ye geçen Hallaç köyüne karsı çok kötü davranıyorsunuz. 
—Kaymakam: Biz valilere tabiiyiz. 
—Dr. Mükerrem Sarol: Eger bunu amirlerinize yaranmak, terfi etmek için yapıyorsanız aldanıyorsunuz. Bu yaptıklarınızın günahı ve manevi vebali çok büyüktür. Siz 1324 dogumlusunuz. Cumhuriyet döneminde yetismis bir mülkiyelisiniz. Eger Osmanlı devri müstebit bir idareci olsaydınız sizi mazur görebilirdim… 
—Kaymakam: … 
—Dr. Mükerrem Sarol: Kaymakam olarak köylerde güttügünüz tedhis politikası dogru degildir. 
—Kaymakam: Ben köylülerin siyasetle ugrasmalarına taraftar degilim. Onlar cahil ve geridir. Partilerin köylere girmelerine mani olacagım. 
—Dr. Mükerrem Sarol: Bu hareketinizden vazgeçiniz. 
—Kaymakam: Vazgeçmeyecigim. 
—Dr. Mükerrem Sarol: Mademki parti mücadelelerine karısarak CHP’nin emrinde hizmet etmek istiyorsanız memuriyetten istifa edin karsımıza bir CHP’li olarak çıkın çarpısalım. Aksi takdirde kanunları vatandaslar arasında hiçbir tarafa iltizam tanımadan tatbik ediniz. 
—Kaymakam(Sinirli ve duvardaki nönü fotografını göstererek): Akıllı adammıs, size teskilatlanmak için vakit bırakmadı.” diyerek hafif tertip ve tehditlerde bulundu. 
—Dr. Mükerrem Sarol: Bizim Cumhuriyet kanunlarından baska bir seyden korkumuz yoktur. Haklarımızın teminatını da idari makamlardan degil adliye cihazında bulmaktayız.440 

Muhalif basın tek parti yanlısı kamu görevlilerine karsı acımasız bir üslupla 
saldırırken, tarafsız bir sekilde görev yapanlara da saygılı bir tavır takınmıstır. Bu açıdan Aydın vilayetindeki Celalettin Çoskun adlı mülkiyeli bir gencin tarafsız 
tutumundan dolayı muhalif basın tarafından övülmesi ilginçtir.441 
Çok partili yasama geçis süreci baslarında DP’liler ile Aydın Valisi arasında 
çogu kez sert tartısmalar yasanmıstır. DP’liler valinin sadece siyasi tutumunu degil iyi ya da kötü tüm hizmetlerini elestirmislerdir. Ortam siyasi tansiyonun yükselmesiyle gittikçe gerilmistir. DP’liler Aydın Valisi’nin de hazır bulundugu bir toplantıda, valilikçe yaptırılan yüzme havuzunun halkın yararlanamayacagı bir yerde yapılmasını elestirince taraflar arasında tartısma baslamıs, Vali’nin istegi üzerine DP’liler salondan çıkartılmıstır.442 DP’liler ile Aydın Valisi iliskilerde gerilim kısa sürede tırmandı ve kavga aile boyutuna sıçradı. Nazilli Sümerbank Halkevi’ndeki bir baloda müstehcen küfürler savurarak Adnan Menderes, Sevki Hasırcı ve diger DP’lilere hakaret eden443 
Vali Salim Gündogan’ın oglu aleyhinde Adnan Menderes ve Sevki Hasırcı tarafından dava açıldı. Gündogan’ın oglu aramalara ragmen bir türlü bulunamadı.444 Aleyhine açılan dava ise uzun bir süre görülemedi. Vali’nin oglu Sait Gündogan Anadolu gazetesine verdigi beyanatta Sevki Hasırcı’nın Nazilli’de tertip edilen baloda babası aleyhinde konusmaya baslayınca aile serefini korumak zorunda kaldıgını, kendisinin tahrik edildigini söylemistir. Kendisinin kaçtı iddialarının dogru olmadıgını, rahatsızlandıgı için istirahata çekildigini, doktor raporuyla bunun tespit edildigini ve rahatsızlıgı biter bitmez Nazilli’deki vazifesine dönecegini, kendisinin memur oldugunu ve karsı dava açacagını belirtmistir.445 Ogul Gündogan aleyhine açılan davanın ilk durusması sakin geçmis, Menderes ve Hasırcı’nın avukatlıgını Cevat Ülkü, Sait Gündogan’ın avukatlıgını ise CHP Nazilli lçe Baskanı Hulusi Çogullu yapmıstır. 
Mahkeme karar alamadan ileri bir tarihe ertelenmistir.446 
Çok partili hayata geçis sürecinde belki de en renkli görüntüler parti ocak 
açılıslarında yasanmıstır. CHP’nin ocak açılıslarına ve diger etkinliklerine o kentin mülki amirleri hep katılmıs ya da bunları organize etmislerdir. 1948 yılı Nisan ayı baslarında Sultanhisar Bucagı’nın İnönü ve Kurtulus mahallelerinde CHP ocaklarının açılısları yapıldı. Ocakların açılıs törenlerine Aydın, Nazilli, Söke, Bozdogan, Çine, Karacasu ve Denizli’den 1000’den fazla kisi katıldı.. Törende Aydın milletvekilleriyle, Bursa Milletvekili Talat Seçer, Nazilli Kaymakamı Feyzi Akkor, Aydın ve Nazilli CHP idare heyetleri ve CHP Denizli dare Heyeti’nden Esat Kaymakçı hazır bulundular. Törende Hulusi Çogullu, Esat Kaymakçı, ve Mahmut Kırpar, Aydın Milletvekili General Refet Alpman, birer konusma yapmıstır. Yapılan konusmalarda İnönü’ye olan baglılık vurgulanmıstır.447 1948 yılında yapılacak ara seçimler için Salim Gündogan ve Nazilli Kaymakamı Fevzi Akkor milletvekili adayı olmak istemislerdir. 17 Ekim’de yapılacak olan milletvekili araseçimleri için Aydın Valisi Salim Gündogan, Osmanlı 
Bankası Müdürü Abdurrahman Akkum, Tarım Kooperatifleri Birligi dare Kurulu 
Baskanı Doktor Sabri Akın, Muzaffer Kılıç, Yusuf Saim, Nazim Kılıç, Baytar Selim 
Yatagan CHP yoklamasında listeye girebilmek için kıyasıya rekabete girismislerdir. Eski Aydın Valisi yoklamaları kazanabilmek için Aydın’a gelmis ilçe ilçe dolasarak kulis yapmıstır. Ancak adayların belli grupları Aydın’da arkalarına aldıkları görülmüstür.448 Örnegin Abdurrahman Akkum’u Orhan Çiftçi’nin öncülügünü yaptıgı bir gurup desteklemistir. Aydın CHP içinde olusmus güçlü grupların herhangi birisinin destegini alamayan Fevzi Akkor ve Salim Gündogan ön yoklamayı kaybederken, ön yoklama Dr. Sabri Akın’ın zaferiyle sonuçlanmıs tır. Bu gelisme Emekli Aydın Valisi Salim Gündogan’ı kırmıs ve rencide etmistir. Belli ki kırlıgının da etkisiyle Salim Gündogan, Aydın valisi iken 1946 yılı genel seçimlerini CHP’nin Aydın’da kazanabilmesi için yaptıgı girisimleri ortaya koyan belgeleri açıklayacagını iddia etmistir.449 

Çalısmamızda Vali Salim Gündogan açıklamıs oldugu herhangi bir belgeyi rastlayamadık. Bu nedenle Gündogan’ın çıkısı kırgınlık ve kızgınlıkla yapılmıs bir açıklama olarak kalmıstır. 

Geçen süreçte bürokraside CHP aleyhine parçalanma da söz konusu olmustur. 
Örnegin Salim Gündogan’dan sonra Aydın valiligine getirilen Ruknettin Nasuhioglu kentte DP’ye yakınlıgıyla tanınmıstır. Bu vali daha sonra 1950 genel seçimlerinde IX. Dönem TBMM’ye DP milletvekili olarak girmistir. Bu vali zamanında 1949 yılı Haziran ayında Germencik Kaymakamı Resat Aksemsettinoglu hakkında tarafsızlıgı kaybettigi gerekçesiyle hakkında islem yapılmıstır. Germencik’e baglı Ortaklar belde haline getirildikten sonra valilik makamından izin alınmadan burada mahalleler olusturulmus ve Bucak müdürü ile Germencik kaymakamının isbirligiyle burada kısa süre içinde muhtarlık seçimleri gerçeklestirilmistir. 
CHP bu ani yapılan seçime son anda katılabilmistir. CHP İl idare kurulu ilgili makamlardan bu seçimin bozulması ve ilçe kaymakamı ve bucak müdürü hakkında çisleri Bakanlıgı tarafından islem yapılmasını istemis, durum 19 Mayıs 1949 tarihinde bir yazıyla CHP Genel Sekreterligi’ne bildirilmisti. 1949 yılı Mayıs ayında Kaymakam’ın Germencik’teki CHP’li köy muhtarlarını zorla görevinden istifa ettirip seçimleri yenilettigi iddiaları ortalıklarda dolasıyordu.450 Kaymakam Fevzi Akkor’un emekliye ayrılmasından sonra Nazilli’de kaymakamlık makamı resmi ilanları Demokrat Nazilli gazetesine vermeye baslayınca Yeni Menderes gazetesi kaymakamlık aleyhinde haberler yapmaya basladı. Bunda telefon ücretlerini ödemeyen CHP ve Yeni Menderes gazetelerinin telefonlarının 
kesilmesi de etkili olmustur. Büyük Menderes gazetesi kimi vatandasların türbelere ilgi göstermesi üzerine, “Kaymakam türbeleri ihya mı ediyor” seklinde haberler yapmıstır.451 Gelismeler karsısında Kaymakam Hilmi Dagcıoglu, CHP İlçe Baskanı, Yeni Menderes gazetesi ve CHP aleyhine dava açmıstır. Aleyhinde dava açılan CHP Nazilli İlçe Baskanı Hulusi Çogullu, Yazar Gani Dikmen ve Gazete Sahibi Nedim Yıldırım hâkim karsısına çıkmıslardır. Hulusi Çogullu mahkemede ‘Kaymakamın uygulamalarıyla DP’ye iltimas edip CHP’ye suikast düzenledigini’ iddia etmistir. Kaymakam 26 yıllık devlet memuriyetinin bulundugunu, çocuklarına İstiklal Madalyası’nın dısında bırakacak hiçbir seyinin olmadıgını, serefiyle görev yaptıgını, eger CHP baskanının kendisi hakkında söyledikleri dogruysa baskanın bunu belgelendirmesi gerektigini söylemistir. CHP baskanı, belgelerinin ifsasının parti iznine baglı oldugunu söylemistir. Mahkeme reisinin partiye bununla ilgili yazı yazılması teklifine CHP baskanı tepki verme mis, sahitlerin dinlenmesi için mahkeme ileri bir tarihe ertelenmistir.452 
1949 yılının Ocak ayında Aydın Ticaret Lisesi Müdürü Mehmet Özmete, Milli Egitim Bakanlıgı’nca, Bursa Ticaret Lisesi’ne ögretmen olarak atanmıstır. Halkevi’nde yapılacak çalısmalara bu müdürün, katkı saglamayıp, elestiriyi 
asan sözler söyledigi iddiasıyla Halkevi baskanlıgınca bir yazıyla söz konusu kisi CHP Genel Sekreterligi’ne sikâyet edilmis ve kendisinin idarecilik görevinden alınması istenmistir. CHP Genel Sekreterligi, CHP Aydın Bölge Müfettisi Hulki Cura’dan durumu sorusmasını istemistir. Müfettis hazırlamıs oldugu raporda Müdür Bey’in Halkevi’ne karsı kin ve garaz içinde oldugunu, bu yüzden görevden alınmasının isabetli olacagını belirtmistir. Hatta raporda Müdür Bey’in ailesiyle geçinemedigi gibi özel durumlarına da yer verilmistir. Bunun üzerine CHP Genel Sekreterligi, Milli Egitim Bakanlıgı’ndan ilgili kisinin görevden alınmasını istemis, Milli Egitim Bakanlıgı da adı geçen kisiyi görevden almıs ve sonucu bir yazıyla tekrar CHP Genel Sekreterligi’ne bildirmistir.453 

BU BÖLÜM DİPNOTLARI;

408 Demokrat İzmir, 10 Ocak 1948. 
409 Demokrat İzmir, 13 Temmuz 1946. 
410 BCA, 490.01/139.560.01. 
411 Demokrat İzmir, 1 Temmuz 1946. 
412 Demokrat İzmir, 1 Kasım 1946. 
413 Anadolu,15 Şubat 1948. Kazım Karabekir, TBMM baskanı iken de Aydın ilinin fahri hemserisi kabul edilmistir. 
414 Demokrat İzmir, 05 Mayıs1946. 
415 Demokrat İzmir, 25 Mayıs 1946. 
416 Demokrat İzmir, 20 Aralık 1946. 
417 Vatan, 08 Ocak 1946. 
418 Vatan, 18 Temmuz 1946. 
419 Demokrat İzmir, 26 Aralık 1946. 
420 Demokrat İzmir, 18 Nisan 1946. 
421 Demokrat İzmir, 14 Nisan 1946. 
422 Demokrat İzmir, 16 Nisan 1946. 
423 Demokrat İzmir, 18 Nisan 1946. 
424 Etem Menderes, bu süreçte kendisine açılan bu davaya karsı bir dava açmıstır. 
425 Demokrat İzmir, 4 Ekim 1947. 
426 Demokrat İzmir, 21 Ekim 1946. 
427 Demokrat İzmir, 2 Aralık 1946. 
428 Demokrat İzmir, 12 Aralık 1946. 
429 Demokrat İzmir, 30 Ocak 1947. Mahkeme, Etem Menderes’in Orhan Çiftçi ve Neset Zincirci aleyhine hakarette bulundugu iddialarını suç olarak degerlendirmemistir. Demokrat Parti taraftarları davaya sahip çıkmıslar, hemen her durusmada mahkeme salonunu doldurmuslardır. 
430 Demokrat İzmir, 26 Kasım 1947. 
431 Demokrat İzmir, 16 Aralık 1947. 
432 Anadolu, 21 Kasım 1949. 
433 CHP Büyük Kurultayı Zabıtları (1939) s.35–36. 
434 Kabasakal, M. (1991) Türkiye’de Siyasal Parti Örgütlenmesi (1908-1960), s.218. 
435 “Adnan Menderes’in Konusmaları ve Demeçleri-Makaleleri(1991), c.III, s.94. 
436 Demokrat İzmir, 20 Temmuz 1946. 
437 Demokrat İzmir, 18 Temmuz 1946. 
438 BCA, 490.01/245.974.1. 
439 BCA, 490.01/139.560.1. 
440 Demokrat İzmir, 13 Temmuz 1946. 
441 Demokrat İzmir, 30 Nisan 1946. 
442 Demokrat İzmir, 11 Aralık 1946. 
443 Demokrat İzmir, 29 Nisan 1947. 
444 Demokrat İzmir, 1 Mayıs 1947. 
445 Anadolu, 7 Mayıs 1947. 
446 Anadolu, 3 Haziran 1947. Mahkemenin nasıl sonuçlandıgına dair herhangi bir bilgiye ulasılamamıstır. 
447 Anadolu, 2 Nisan 1948. 
448 Demokrat İzmir, 26 Eylül 1948. 
449 Demokrat İzmir, 30 Eylül 1948. 
450 BCA, 490.01/245.974.1. 
451 Demokrat İzmir, 9 Nisan 1949. 
452 Demokrat zmir, 16 Nisan 1949. Mahkeme sonucuyla ilgili herhangi bir belgeye yaptıgımız çalısmada rastlayamadık.
453 BCA; 490.1/825.263.1.

14 CÜ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR.,

***

1946-1950 YILLARI ARASINDA AYDIN’DA SİYASAL YAŞAM BÖLÜM 12

1946-1950 YILLARI ARASINDA AYDIN’DA SİYASAL YAŞAM BÖLÜM 12

2.3. ÇOK PARTİLİ YASAMA GEÇİŞ SIRASINDA CUMHURİYET HALK PARTİSİ AYDIN İL TEŞKİLATI 


Çok partili yasama geçis sürecine Aydın ili CHP örgütü, 1944 yılı il, ilçe, bucak 
ve köy kongrelerinde seçilmis kadrolarla girmistir. 

Bu kadrolar su şekilde oluşmuştur: 

Aydın İl İdare Kurulu: 

1-Etem Menderes (Baskan, Çiftçi) 
2-Halim Aysın (Üye, İl Genel Meclisi Üyesi) 
3-Ekrem Çiftçi (Üye, Çiftçi, Fabrikatör, Belediye Meclisi Üyesi) 
4-Neset Akkor (Üye, Avukat, İl Daimi Encümen Üyesi) 
5-Ahmet Emin Arkayın (Üye, THK Bölge Müdürü, İl Daimi Encümen üyesi) 
6-Ahmet Nesim Boratav (Üye, Türk Hava Kurumu Baskanı) 
7-Abdurrahman Akkum (Üye, Osmanlı Bankası Müdürü) 
8-Mustafa Güven (Üye, Emekli Memur, İl Genel Meclisi Üyesi) 
9-Raif Aydogdu (Üye, Matbaacı, Belediye Meclisi Üyesi) 

İlçe İdare Kurulu Baskanları: 

1- Aydın Merkez İlçe Ziya Evren(Eczacı, Belediye Encümen Üyesi) 
2-Bozdogan-Semi Duyar(Çiftçi) 
3-Çine-Nuri Güngör(Ticaret Odası Ajanı) 
4-Karacasu-Salih Alpbaz(Kereste Tüccarı, Belediye Encümen Üyesi) 
5-Nazilli-Emin Bilgen(Çiftçi) 
6-Söke-Eyyüp Özbas(Çiftçi, Belediye Meclis Üyesi) 

Tablo 2.29:CHP’nin Aydın İlinde Üye Durumu 

Tablo 2.30:CHP Üyelerinin Niteligi 

Tablo 2.31:CHP Aydın Örgütlenmesi 

Çok partili yasama geçis sürecinde Aydın’da kurulan ilk muhalefet partisi, 
Demokrat Parti olmustur. Bu partinin kurulma süreci yukarıda sözü geçen CHP 
teskilatlarında çözülme meydana getirmistir. Çünkü Demokrat Parti Aydın il, ilçe 
teskilatlarını kuranların pek çogu CHP teskilatlarında da etkin görev almıs kisilerdir. Çözülmeye baglı olarak CHP il, ilçe, bucak idare kurullarında görevinden istifa etmis kisilerin yerine yedek üyeler davet edilmistir. Örnegin CHP Aydın İl Baskanı Etem Menderes’in görevden ayrılmasıyla onun yerine Neset Akkor getirilmistir. 24 Haziran 1946 tarihinde CHP Aydın Merkez İlçe Baskanı Ziya Evren bu görevinden istifa etmistir. İl İdare Kurulu, ikna için çok ugrasmıssa da sonuç alınamamıstır. Onun yerine Orhan Çiftçi seçilmistir. Ziya Evren, parti içinde çok çalısmasına ragmen bazı kisilerin çalısmadıgı halde ödüllendirildigi, bunun en son örneginin yapılan belediye seçimleri oldugu iddiası ve gerekçesiyle CHP’den istifa etmistir. Yine bu istifada CHP Merkez İlçe İdare Kurulu üyesi Ekrem Torunlu’nun bu görevinden ayrılıp DP’ye geçmesi de etkili olmustur. 1946 yılı kongrelerine kadar CHP teskilatları bu sekilde kalmıs ve 1946 kongrelerinde yeni idare kurulları olusturulmustur.379 

2.4. DEMOKRAT PARTİ AYDIN TEŞKİLATI’NIN KURULMASI 

DP, Ankara’dan kısa bir süre ikinci il teskilatını Aydın’da kurmustur. Partinin 
Aydın’da kısa bir sürede teskilatlanmasının ardında burada hazır bir alt yapı bulunması etkili olmustur. Etem Menderes bu alt yapının hazırlanmasında önemli bir görev üslenmistir. DP il idare kurulu üyeleri Etem Menderes baskanlıgında bucak ve köylere bizatihi gidip örgütlenmeyi gerçeklestirmislerdir. Bazen köy ve bucaklardan, buralarda olusturulan heyetler, DP İl İdare Kurulu’nu ziyaret etmisler ve İdare heyetini bulundukları yerlere davet ederek kendilerinden buralarda DP teskilatı kurmalarını istemislerdir. Umurlu DP mütesebbis heyeti böyle bir davet sonucunda olusturulmustur.380 Tasrada önce mütesebbis heyetleri olusturulmustur. Mütesebbis heyeti ise bulundugu yerlesim biriminde parti örgütünü kurmus ve güçlendirmistir. 

Sonra da kongreye gidilmesini saglamıstır. Kongrede yapılan seçimlerle parti 
teskilatlarının idare heyetleri olusturulmustur. 

Adnan Menderes’in parti örgütü üzerinde güçlü etkisi açık bir sekilde 
gözlenmistir. DP’nin Aydın’da teskilatlanma çalısmalarını, Adnan Menderes sık sık Aydın’a gelerek refakat etmis ve denetlemistir. “12 Nisan 1946 tarihlerinde Aydın Milletvekili Adnan Menderes DP mütesebbis heyetlerini olusturmak için Aydın’da temaslarda bulunmustur. Bu baglamda Adnan Menderes Nazilli’ye de gitmistir. Nazilli’de eski mütesebbis heyetinin çalısmalarını yeterli görmeyerek bu heyeti görevinden istifa ettirmis, yerine yeni bir mütesebbis heyeti olusturmustur. Etem Menderes ile birlikte Çine, Koçarlı, Yenipazar mütesebbis heyetleriyle görüsen Adnan Menderes bu ziyaretlerinden oldukça memnun ayrılmıstır.381 16 Nisan 1946’da bu bölgedeki temaslarını tamamlayan Adnan Menderes Ankara’ya dönmüstür. 382 Aydın DP il ve merkez ilçe mütesebbis heyetleri Rıza Gökdag, Ragıp Ege, Etem Menderes tarafından olusturulmustur. İktidar yanlısı Anadolu gazetesi, DP’nin Aydın’daki teskilatlanma çabalarında görev almıs mütesebbis heyetlerinin kimlerden olustugunu hiçbir zaman yayımlamamıstır. Demokrat zmir gazetesi ise Aydın’da mütesebbis heyetlerinin kimlerden olustugunu kimi zaman okuyucusuna duyurabilmistir. Parti teskilatları Aydın ilinde oturdukça dönemin gazeteleri daha saglıklı bilgi akısı saglamaya baslamıstır. DP’nin Aydın ilinin kimi bölgelerinde çesitli nedenlerden dolayı geç teskilatlandıgı yadsınamaz. Yine erkene alınan belediye ve milletvekilligi genel seçimleri DP’lilerin örgütlenme faaliyetlerinin hızını kesmistir. 

Demokrat zmir gazetesi bu durumu su sekilde açıklamıstır: “Seçim çalısmaları 
nedeniyle Demokratlar köylere gitmek için pek imkân bulamamaktadır. Bu yüzden kimi yerlerde teskilatlanma çalısmaları gecikmektedir.”383 Ancak DP’nin 1946 yılının bahar aylarında kasaba ve köylere varıncaya kadar örgütlerini tamamladıgı dönemin basınının verdigi bilgilerden açıkça anlasılmaktadır. 

2.4.1. Merkez İlçe Teskilatlanması 

Umurlu: 

Raci Barlas (Bsk), Bahri Aras, Kemal Bayırlı, Faruk Özen, Ali Isık, Mustafa Bayraktar, Halil Bozkurt, Sahap Onur.384 

Köyler: 

Karahayıt Köyü: Demokrat İzmir gazetesinin haberine göre; CHP eski köy idare heyetinden toptan istifa edenler tarafından Demokrat Parti Karahayıt idare heyeti olusturulmustur. Bu yüzden CHP’ye ait evrakların teslim edilecegi bir yer 
bulunulamamıstır. İl teskilatından bu evrakların DP Karahayıt teskilatından alınması istenmistir. Köyde DP mütesebbis heyeti su isimlerden olusmustur: Halit Kayalp (Bsk), Ahmet Zengin, Mustafa slek, Kazım Posacı, Mehmet Öztürk, Mustafa Hatip.385 Daha sonra bu heyete Mustafa Isık, Ahmet Kinsiz, Mehmet Özçiftçi de katılmıstır.”386 
Dagemiri Köyü: İbrahim Songür (Bsk), Hasan Arslan, Kamil Karabudak, Emin Sahin, Mehmet Karakaya, Ahmet Yakar, Nuri Top.387 
Gölhisar Köyü: Emin Köle (Bsk), Mehmet Gülsen, Mustafa Telli, Salih Avcı, Halil İbrahim Demirtas, Kamil Bas, Mustafa Gülsen, Hasan Bıyık. 
Sahnalı Köyü: Mehmet Kavaklı (Bsk), Mustafa Önder, Ahmet Emin Öztürk, Mehmet Menderes, Bayram Uludag, Cemal Aydın, Bayram Ercan.388 
Kozalaklı Köyü: Ahmet İpekçi (Bsk), Mehmet Baskurt, Mehmet Karatosun, Abdullah Gökbel, Ahmet Karakas. 389 

Acarlar Köyü: Hasan Özer (Bsk), Mustafa Özdag, Hasan Atar, Hüseyin Özcan, Cemal Bircan, Hüseyin Erkan.390 

2.4.2 Bozdogan İlçe Teskilatı 

Mahalleler: 

Merkez Cumhuriyet Mah: Mehmet Karabudak (Bsk), Sabri Eser, Mehmet Günaydın, Veli Parlak, Mehmet Özkan, Mehmet Uysal. 
Yenice Mahallesi: Halim Taslı (Bsk), Beytullah Bala, Ali Pirim, İzzet Türker, Sükrü Ercan. 
Hıdırbaba Mahallesi: Osman Cengiz (Bsk), Mustafa Agırbas, Mehmet Sürçen, Kazım Kızılyer, Mehmet Özcan. 
Çarsı Mah: Kemal Senyılmaz (Bsk), Mehmet Bacaksız, Mehmet Altunay, Halit 
Sönmez, Nevzat Oguz, Ahmet Bekan. 
Hisar Mahallesi: Ali Uyan (Bsk), Tahir Kızıldere, Kadir Nalbantoglu, Ahmet Yesilsu, Mustafa Göksu. 

Köyler: 

Çakaldere Köyü: Bekir Yılmaz (Bsk), Mustafa Ercihan, Mehmet Erisken, Nuri Karaca, Mehmet Cengiz, Bekir Aksoy. 
Yaykın Köyü: Mehmet Ünal, Durmus Yasar, Zeki Yılmaz, Hüseyin Akçay. 
Amasya Köyü: Enver Öztürk (Bsk), Ali Üzen, Mehmet Teke, İbrahim Ocak, Mehmet Ulus, Hüseyin Kolcu, Mustafa Kocadan 
Kazandere Köyü: Mehmet Atalay (Bsk), Mehmet Yıldırım, Mehmet Sarban, Durmus Aksoy, Ahmet Aydın, Durmus Pek 
Koyuncular Köyü:  İbrahim Ülgen, Mehmet Derleme; Ramazan Topaloglu, Mehmet Bendik, Mustafa İçöz, Mehmet Ulas.391 
İnebolu Köyü: Mehmet Sert (Bsk), Sükrü Tarhan, Hüseyin Kalas, Nazmi Yıldırım Kazım Senel, Ali Topal, Mustafa Türk. 
Kılavuzlar Köyü: Hasan Kılavuz, Halil Kara, Hasan Aygördü, Ali Baysal, Ahmet 
Kurucuoglu, İbrahim Aydın, Nuri Kılavuz.392 


2.4.3. Söke İlçe Teskilatı 

Söke Merkez: Söke’nin bucak ve köylerinde mütesebbis heyetleri daha önceden olusturuldugundan ilçe mütesebbis heyetinin olusturulmasıyla Söke çapında DP örgütlenmesi tamamlanmıstır. Söke Mütesebbis Heyeti su isimlerden olusmustur: Dr. Baki Özden (Bsk), Cami Özkaya, Sabri Savlı, Mehmet Çifçioglu, Mustafa Öz.393 
Bagarası Bucagı: Mehmet Yurtçu (Bsk), Kasım Güler, Sabri Güler, İlyas Erçetin, Mehmet Sevim.394 

Akköy: Ahmet Gündüz (Bsk), İsmail Selcan (Muhasip), Mehmet Meryem (Katip), Ahmet Menderes (Üye), İbrahim Buyruk (Üye).395 
Burunköy: Hasan Cengiz (Bsk), Kamil Avcı, Süleyman Seyfun, Mehmet Maldar, Emin Gökekiz, Kadir Akarsu, İsmail Akaya.396 

2.4.4. Germencik İlçe Teskilatı 

Ortaklar: Recep Süzen (Bsk), Mustafa Yılmaz, Mehmet Emin Yurt, Sakir Ötkün, Ali Önder, Ali Rıza Aslan.397 
Turanlar Köyü: Ali Çelik (Bsk), Eyüp Çakır, Hamit Gürer, Lütfü Parlar, Salih Aksoy, Halil Arabacı. 
Ömerbeyli Köyü Mustafa Telli (Bsk), Hüseyin Çakır, Salih Kıvrak, Mustafa Çilek. 
Reis Köy: Hüseyin Gökçen (Bsk), Hakkı Çetinel, Rıfat Yılmaz, Ahmet Isık, Mehmet Uçar, Nuri Kocatürk. 
Nesetiye Köyü: Ali Devrim (Bsk), İsmail Sever, Sadık Keskin, Hasan Çakmak, Feyzi Gülsen. 
Hıdırbeyli Köyü: Mehmet Demiral (Bsk), İsmail Mızrak, Mehmet Çene, Hamit Agral, Arif Madran, Halil Sivri, Halil Cesur.398 
Dagbeyi Köyü: Hüseyin Yılmaz (Bsk), Ahmet Yılmaz, İbrahim Çetin, Hakkı Kaya, Ziya Arıcı, H. Hüseyin Aykut, İsmail Yılmaz. 
Çamköy: Mehmet Dünkar (Bsk), Ali Kaymak, Durmus Çapkın, Hasan Özaran. 399 

2.4.5. Nazilli İlçe Teskilatı 

Nazilli Merkez: Dr. İsmail Hakkı Sevkay (Bsk), Dr. Fuat Köseoglu, Ali Nihat Amasya (Fabrikatör), Emin Ünlü (Tüccar), Sevki Hasırcı (Tüccar), Ahmet Polatlı.400 

Nazilli/Mahalleler 

Dumlupınar Ocagı: Ali Aksoy (Bsk), Galip Aydogdu, Mehmet Arslantas, Veli Arıkan. 

Sümer Ocagı: Sevket Arıkan, Mehmet Karamercan, Ali Önal, Mustafa Sadık. 
Çapahasan Ocagı: Bahri Yenipazar (Bsk), Hilmi Ayfer, Sakir Yayoglu, Mustafa Barut, Ali Kahyaoglu, Ali Tarkan, Ahmet Yüksel. 

Karaçay Ocagı: Hidayet Durak (Bsk), Nuri Kabadayı, Süleyman Atamıs, Ali Özyesil, Tahir Yapıcı.401 

Cumhuriyet Ocagı: Mustafa Akgünes, Ahmet Demirci, Halit Akacan, Halil Kızılcan, Hüseyin Kabasakal. 

Atça Bucagı: Nuri Atalay (Bsk), Osman Göçmen, Mustafa Baskaya, Mehmet Yılmaz, Mustafa Ersöz, Behçet Özen402 

Köyler 

Isıklar Köyü: Hidayet Sökmen (Bsk), M. Ali Acar, Hüseyin Dalak, Mehmet Sahin, Ali Karaman, Mehmet Dinçel, Ali Dönmez. 
Bagcıllı Köyü: Mehmet Sahin (Bsk), Ali Isık, Hasan Ekici, Mehmet Güler, 
Emin Özdemir 
Aksu Köyü: Mustafa Efe (Bsk), Hüseyin Felek, Yusuf Dereli, Hasan Aktas, Zeki Aydın, Hasan Ay, Ali Akkoyunlu.403 

Derebası Köyü: Ali Demirtas, Mehmet Akbas, Ali Barut, Sakir Yıldız, Ali Kuru, 
Mustafa Ay. 

İsabeyli Köyü: İbrahim Aydın (Bsk), Mustafa Önder, Mehmet Tutar, Hüseyin Özdere, Hüseyin Erim, Ahmet Özova, Hüseyin Güler.404

Haydarlı Köyü: Mehmet Önal (Bsk), Mehmet Özel, Mustafa Burhan, Sabri Arslan, Mehmet Özen. 

Bereketli Köyü: Ahmet Türkkaynagı, Hasan Sahin, Musa Eyigün, Hüseyin Dövez, Osman Yılmaz. 

Kocakesik Köyü: Mehmet Ceylan (Bsk), Yusuf Sürücü, Ali Arslan, Nuri Öztürk, Kadir Altın. 

Sailer Köyü: Ali Karatas, Ali Ünal, Mehmet Gezer, Mehmet Ceyhan, Mehmet 
Küçükkiris. 

Kozdere Köyü: İbrahim Tahran (Bsk), Mehmet Keser, Mehmet İbar, 
Ali Demirtaş, Ahmet Dede.405 

2.4.6. Koçarlı İlçe Teşkilatı 

Haydarlı Köyü: Mustafa Karpuzlu (Bsk), Ali Bozca, Ömer Akoglu, İsmail Geçilli, 
Süleyman Besli. 406 

Tekeli köyü: İsmail Aşık, Mehmet Onur, Salih Kutlu, Mustafa Erden.407 

BU BÖLÜM DİPNOTLARI;

379 BCA, 490.01/139.560.1. 
380 Demokrat İzmir, 11 Haziran 1946. 
381 Demokrat İzmir, 12 Nisan 1946. 
382 Demokrat İzmir, 16 Nisan 1946. 
383 Demokrat İzmir, 25 Mayıs 1946. 
384 Demokrat İzmir, 11 Haziran 1946. 
385 Demokrat İzmir, 27 Nisan 1946. 
386 Demokrat İzmir, 30 Nisan 1946. 
387 Demokrat İzmir, 11 Haziran 1946. 
388 Demokrat İzmir, 20 Haziran 1946. 
389 Demokrat İzmir, 7 Mayıs 1946. 
390 Demokrat İzmir, 11 Haziran 1946. Acarlar, günümüzde İncirliova ilçesine baglı bucaktır. 
391 Demokrat İzmir, 21 Haziran 1946. 
392 Demokrat İzmir, 11 Haziran 1946. 
393 Demokrat İzmir, 23 Haziran 1946. 
394 Demokrat İzmir, 11 Haziran 1946. 
395 Demokrat İzmir, 13 Kasım 1947. 
396 Demokrat İzmir, 11 Haziran 1946. 
397 Demokrat İzmir, 20 Haziran 1946. 
398 Demokrat İzmir, 17 Mayıs 1946. 
399 Demokrat İzmir, 11 Haziran 1946. 
400 Demokrat İzmir, 12 Nisan 1946. 
401 Demokrat İzmir, 10 Haziran 1946. 
402 Demokrat İzmir,14 Haziran 1946. 
403 Demokrat İzmir, 25 Mayıs 1946. 
404 Demokrat İzmir, 10 Haziran 1946. 
405 Demokrat İzmir, 14 Haziran 1946. 
406 Demokrat İzmir, 20 Haziran 1946. 
407 Demokrat İzmir, 30 Nisan 1946. 

13 CÜ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR.,

***

1946-1950 YILLARI ARASINDA AYDIN’DA SİYASAL YAŞAM BÖLÜM 11

1946-1950 YILLARI ARASINDA AYDIN’DA SİYASAL YAŞAM BÖLÜM 11

Demiryolları üzerindeki pek çok istasyon’da ısınma, tuvalet ve aydınlatma 
sorunu oldugu iddiaları geldigi zaman329 Demiryolları Bölge Müdürlügü sorunlu yerlere müfettis göndermistir. Müfettislerin hazırladıgı raporlar dogrultusunda gerekli önlemler alınmıstır.330 Gerekli incelemeler sonucunda Hamzalı, İmamköy, sabeyli, Güzelköy gibi yerlere 18.000 lira harcanarak birer istasyon binası yaptırılmıstır.331 

İl Genel Meclisi, İller Bankası’ndan gönderilen 200 bin lira ile Güllübahçe’de sehir yollarının yeniden yapılması, sehre su tesisatı dösenmesi ve sehirde bir buzhane ve elektrik fabrikası kurulmasına karar vermistir.332 

Türkiye genelinde oldugu gibi II. Dünya Savası sonrası Amerika’dan siparis 
yoluyla Aydın’a araba getirilmistir. Döneminde halk arasında seytanarabası olarak bilinen cip bunların içerisinde en yaygın olanıdır. Bu dönemde Aydın ilinde cip kullanmak önce, Amerika’ya tahsile gitmis ve Türkiye’ye döndüklerinde önemli görevler üslenmis ya da seçkin tüccar veya fabrikatör olmus kisiler arasında görülmüstür.333 

1946 senesinden sonra yavas yavas hava ulasımı bölge halkının yasamına 
girmeye baslamıstır. zmir-Ankara, zmir- stanbul uçak seferlerinin baslaması Aydın ilini de ilgilendirmistir. Söz konusu uçaklara vatandasın yetisebilmesi için Devlet Demir Yolları, Nazilli-Aydın- zmir hattındaki trenlerin kalkıs zamanlarını yeniden düzenlemistir.334 

Çok partili yasama geçis sürecinde iktidar partisi eliyle imar ve bayındırlık 
yatırımlarına hız verilmistir. Yapılan çalısmalarla Aydın ilinin çehresi degismistir. 

2.1.10. Aydın İlinde Devlet Hizmetleri ve Güvenlik 

II. Dünya Savası sırasında savasın etkilerini en aza indirmek için çıkartılan kimi 
kanunlar, bazı memur ve uygulayıcıların istismarı, kimilerinin ise duyarsızlıgı 
sebebiyle diger etkenlerle birleserek amaçlananın tam tersi bir sonuç dogurmustur.335 

Savas yıllarında pek çok bölgede ilan edilen sıkıyönetim savas bitmesine ragmen İstanbul’u içine alan bir bölgede süresi uzatılmıstır.336 Bu durum çok partili yasama geçis sürecinde muhalefet tarafından baskı olarak nitelendirilmis tir. Polis Salahiyet Kanunu’nun iktidar tarafından yeniden düzenlenmemesi muhalefeti rahatsız etmistir. Bu kanun polise, mahkeme kararı olmadan süpheli kisilerin ev ve üstünü arama ve kisiyi sınırsız bir süre gözaltına alabilme yetkisi vermekteydi.337 Çok partili yasama geçildikten sonra bu durum bazen keyfilige sebebiyet vermistir. Ancak muhalefet bunu yaygın oluyor seklinde kamuoyuna sunmus ve propaganda aracı olarak kullanmıstır. 

Devlet dairelerinde isler alabildigince uzamıs, bitmek bilmemistir. Bunda devlet 
memurların tutumu kadar kimi zamanda personel ve teçhizat eksikligi etkili olmustur. 

Yukarıda sözü geçen aksaklıkları mikro ölçekte Aydın’da da görmek mümkün 
olmustur. Germencik adliyesinde personel azlıgına ragmen günde 15–20 dava görülecek sekilde is yükü olusmustur. Bu nedenle davalar bir türlü bitirilememistir. Sabah’ın erken saatlerinden itibaren adliyenin önünde davası görülen insanlar büyük bir kalabalık olusturmustur. Özellikle görülen davaları için Germencik’e 5-6 saatlik at ve esek yolculugundan sonra gelen köylüler uzayan davalar nedeniyle magdur olmuslardır.338 

Vergi suçundan pek çok insan aynı dönemde hapse girmis ve kimi zaman vergi tahsilatı için insan onuruna yakısmayan yöntemler uygulanmıstır.339 

Çok partili yasama geçis sürecinde kimi zaman ortaya çıkan jandarma ve polis 
baskısı, karakollarda yapılan insanlık dısı muameleler hep sikâyet konusu olmustur. Demokrat İzmir gazetesine göre Kusadası’nda jandarma kumar oynadıkları gerekçesiyle bazı kisileri çarsı ortasında elleri baglı bir sekilde dövmüstür. Savcılık ise jandarmanın tutumuyla ilgili sikâyetleri dinlememistir. Yine jandarma altı kisinin ardından yaylım atesi açmıstır. Olay yerinde incelemelerde bulunan Denizli Milletvekili Resat Aydınlı savcı, jandarma komutanı ve kaymakamın görevden alınmasını İçisleri ve Adalet 
Bakanlıgı’ndan talep etmistir.340 

Anadolu gazetesi ise Kusadası’nda jandarmaların vatandaslara yapmıs oldukları muamelenin hem idari hem adli yönden sorusturuldugunu duyurmustur. Habere göre tütün isleyen kisiler paralarını aldıktan sonra bahçe arasında kumar oynamıslardır. Yapılan ihbarla olay yerine jandarma’nın gelmesi üzerine kumar oynayan vatandasların kimisi dur ihtarına uymayarak kaçmaya baslayınca, jandarma kaçan sahısların ardından korkutma amacıyla ates açmıstır. Süphelilerden bazıları kaçmıstır. Ele geçen kimselerin kaçmasına engel olmak için vatandaslar elleri baglı sekilde sehre getirilmistir. Vatandaslar karakola götürülürken yol üzerindeki DP binası önünden geçerken bagırıp çagırıp taskınlık yapınca, jandarma dipçikle olaya müdahale etmistir. Buna sahit olan DP’liler süphelilerin yaptıkları taskınlıkları aldırmadan adliyeye gelerek sikâyetçi olmuslardır. Yapılan inceleme sonucunda jandarmalar kısmen kusurlu bulunmus,341 ve dört jandarma ve bir gediklinin görev yerleri degistirilmis tir. 342 
İzmir Valiligi Kusadası’ndaki olayda herhangi bir idari zaafın yasanmadıgını, olay duyulur duyulmaz hem adli hem idari sorusturmanın açıldıgını açıklamıstır. Ayrıca vatandasa kötü muamele yapan erlere ve çavusa idari ceza verilmistir. Cumhuriyet Savcısı ilgili kisiler hakkında kamu davası açmıstır.343 

1948 yılında açılan pek çok dava dosyası söz konusu yıl içerinde bitirilmedigi için bu 1949 yılına devredilmistir Kusadası’nda vergi tahsildarları yanlarında emniyet görevlileriyle beraber sokakta yoldan çevirdikleri vatandasların vergi borçlarının olup olmadıgı kontrol etmisler ve borcu olanlar vatandasları o esnada borcunu ödemeye mecbur tutmuslardır. Kimi siyasi kurulusların Kusadası ilçe örgütleri hiçbir medeni toplumda rastlanmayacak olan bu tahsilât seklinin kaldırılmasını istemislerdir. 

Kusadası’nda jandarma olayıyla ilgili olarak ilçe Cumhuriyet Savcısı smail Kural 
hakkında, Adalet Bakanlıgı’na görevi ihmal ve kötüye kullanmak iddiasıyla DP İlçe Baskanı Dr. Hulusi Buyral tarafından suç duyurusunda bulunulmustur. Yapılan sorusturma neticesinde savcının kusursuz oldugu anlasılmıstır.344 Çok kısa bir zaman sonra aynı kent, karakollarda polisin vatandasa kötü muamelesiyle tekrar gündeme gelmistir. Haklı haksız gözaltına alınan kimi vatandaslar karakollarda siddet görmüstür.345 Aydın ilinde diger karakollarının çogunda da degisen bir sey olmamıstır. Kapalı kapılar ardında uygulanan siddet ve kötü muamele kimi zaman basında yer almıstır. Bunlardan bir tanesi de Koçarlı’daki karakollardır.346 Surası bir gerçektir ki çok partili yasama geçiste yukarıda sözü geçen kimi olaylar, muhalefet tarafından iktidara karsı sürekli siyasi koz olarak kullanılmıstır. Polis ve jandarma baskısını reddetmemekle birlikte münferit olan olaylar dahi abartılarak iktidarı yıpratma aracı haline getirilmistir. 

Aydın ilinde cinayet, adam yaralama, kavga, hırsızlık, zina ve iffetsizlik gibi 
olaylarda artıs oldugu 1947 yılındaki CHP kongrelerinde ifade edilmistir.347 
Kongrelerde suçları önlemek için cezaların artırılması önerilmistir. Hatta yüz kızartıcı suç isleyen kisilerin nüfus cüzdanlarına özel isaret konması dahi teklif edilmistir.348 

Bazen Karakollara yakın evlerin soyuldugu bile görülmüstür.349 Söke’de cinayet ya da yaralama olaylarında artıs olmustur. Özellikle Halkevi’nde çıkan kavgada meydana gelen yaralama olayı döneminde Halkevlerini bir kez daha muhalefet tarafından tartısma haline getirmistir.350 ktidar yanlısı Anadolu gazetesi Söke’de ırza geçme, cinayet gibi suçlarda geçen yıllara göre artıs meydana geldigine dair görüsü paylasmıstır.351 Asayis olaylarının bozulmasının nedenlerinden bir tanesi güvenlik hizmetlerinde görevli personel yetersizligi idi. Emniyet Genel Müdürü, zmir, Aydın ve Denizli illerini kapsayan gezisi kapsamında Aydın ziyareti sırasında Aydın ve Nazilli emniyet teskilatlarının takviye edilecegini ifade etmistir.352 

Aydın Memleket Hastanesi’nde yaslı hastaların yatılı olarak kabul edilmedigiyle 
ilgili sikâyetlerde artıs görülmüstür.353 Doktor muayene ücretleri köylüye çok pahalı gelmis, hükümet doktorları ise köylüye karsı isteksiz hizmette bulunmuslardır.354 

Vatandaslar, çesitli nedenlerle saglık kuruluslarından tam anlamıyla 
yararlanamamıslardır. Devletle iliskilerinde sorun yasayan vatandaslar bunlardan dönemin iktidar partisini sorumlu tutmuslardır. Çok partili yasama geçis sürecinde vatandasın siyasi tercihlerinin sekillenmesinde devlet görevlilerinin hukuk dısı eylemleri önemli bir etken olmustur. 

2.2. CUMHURİYETİN İLK YILLARINDAN ÇOK PARTİLİ YAŞAMA GEÇİŞE KADAR KISACA AYDIN İLİNDE SİYASİ YAŞAM (1924–1946) 

I. Dönem TBMM’si, kurucu meclis görevini üslenmistir. Bu Meclis’te Aydın 
vilayeti, Cami (Baykurt), Mehmet Emin (Arkut), Ahmet Sürü, Yavuz (Yılmaz), Dr. Mazhar (Germen), Mahmut Esat ( leri), Sadık (Ünver), Tahsin (San) Bey adlı milletvekilleri tarafından temsil edilmistir. 
Milli Mücadele’nin tamamlanmasıyla seçimler yenilenmis ve II. Meclis görevine baslamıstır. Atatürk öncülügünde Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Cumhuriyet Halk Fırkası’na dönüstürülmüstür. 1924 yılında Terakkiperver Fırkası, ise CHF karsısına bir muhalefet partisi olarak ortaya çıkmıstır. 
Bu fırkanın Aydın ilindeki faaliyetleri konusunda ciddi bir bilgiye ulasamadık. 1930 yılında Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kurulusuna kadar Aydın ili 
siyaset dünyasında Sahinzade Fuat (Erlaçin), Ahmet Emin (Arkayın), Raif (Aydogdu), Mazhar (Germen), Tahsin (San), Dr. Resit (Galip), Mithat (Aydın), Neset (Akkor), Emin Fikri355 Bey gibi isimler etkili olmuslardır. Ancak Serbest Cumhuriyet Fırkası sonrası bu isimlerden kimisi hem CHF’de hem de Aydın ili siyasi yasamında etkisini kaybederek yerlerini Adnan(Menderes) ve Etem (Menderes) Bey isimlerine bırakmıstır. Serbest Cumhuriyet Fırkası varlıgı kısa sürmüs ancak Türkiye’nin demokrasi geçmisinde önemli iz bırakmıs bir muhalefet hareketidir. Serbest Cumhuriyet Fırkası ile Demokrat Parti hareketinin arasında 15 yıllık bir süre vardır. Ancak Serbest Fırka’da ortaya çıkan muhalefet bir süre sonra Demokrat Parti’nin bünyesinde tekrar ortaya çıkmıstır. Diger bir ifadeyle Demokrat Parti’yi olusturacak alt yapıyı Serbest Fırka deneyimi olusturmustur. Örnegin Serbest Cumhuriyet Fırkası İzmir İl Baskanı Dr. 
Ekrem Hayri (Üstündag), Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasından sonra 
Cumhuriyet Halk Fırkası’na geçmistir. Çok partili yasama geçis sürecinde bu kisi 
Demokrat Parti’nin de kurucularından olacak ve parti’nin İzmir teskilatlanmasın da önemli görevler üstlenecektir.356 Yine Adnan (Menderes) ile Etem (Menderes)’in Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Aydın örgütünü olusturdukları ve Adnan Menderes’in Aydın il örgütü baskanlıgını yaptıgı daha sonra ise Demokrat Parti’nin kurucularından oldugunu bilmekteyiz. Bundan dolayıdır ki “Demokrat Parti Olayı” ve 1946 senesinde Türkiye’de çok partili demokratik yasama geçisin açıklanmasında “Serbest Cumhuriyet Fırkası olayı” bir çıkıs noktasıdır.357 Bu nedenle çok partili yasama geçis sürecinde Aydın ilindeki siyasi yasamı dogru biçimde algılayabilmek için Aydın ilindeki Serbest Cumhuriyet Fırkası deneyimine bakmak gerekmektedir. 

Serbest Fırka’nın Aydın’da Örgütlenmesi 

Aydın, Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın ilk örgütlendigi dördüncü kent olmustur. 
Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın diger illerde örgütlenmesi sürecinde sert olaylar ortaya çıkmıstır. Fakat bu fırka Aydın’da örgütlenirken kendisine daha uygun bir zemin bulabilmistir.358 Henüz Yunan isgalinin yaralarını saramayan Aydın’ı 1929 Dünya ekonomik buhranı derinden etkilemistir. Bu yüzden bir muhalefet partisi olarak Serbest Cumhuriyet Fırkası Aydın’da kolayca teskilatlanmıstır. Serbest Cumhuriyet Fırkası lideri Fethi Okyar zmir ziyaretinden sonra Aydın’a gelmistir. Ancak Fethi Okyar henüz İzmir’deyken burada çıkan olaylar nedeniyle kendisine Aydın Merkez, Germencik, Söke, Nazilli, Bozdogan, Çine, Karacasu ve Kösk halkından destek ve baglılık telgrafları çekilmistir.359 9 Eylül 1930 tarihinde Serbest Cumhuriyet Fırkası lideri, Aydın’a gelmistir. Aydın’a gelinceye dek pek çok istasyonda davul zurnalarla ve büyük kalabalıklarca karsılanmıstır. Fethi Okyar buralarda yaptıgı konusmalarda uygulanan sıkı ekonomi politikalarını siddetle elestirmistir.360 Serbest Fırka liderinin Aydın konusmasını 25.000 kisinin Hizmet gazetesi tarafından takip ettigi iddia edilmistir.361 

Baslangıçta SCF’nin Aydın teskilatını olusturacak isim olarak Eski Aydın 
Belediye Baskanı Sahinzade Fuat Bey’in (Fuat Sahin Erlaçin) adı geçerken daha sonra bu isim Fethi Okyar’ın Aydın seyahati sırasında degiserek yerini otuzlu yaslarda bulunan Adnan Bey’in(Menderes) ismine bırakmıstır. Fethi Bey Aydın’ı ziyaretinde büyük bir ilgiyle karsılanmıs ve herhangi bir taskınlık yasanmamıstır. Aydın’da çok fazla sayıda insan kısa zamanda SCF’ye üye olmustur. SCF, çok kısa bir siyasi yasama sahip olmasına karsın Atça, Söke, Çine, Kuyucak, Bozdogan, Yenipazar, Karacasu ve Nazilli’de örgütlenebilmistir.362 Aydın Ticaret Odası idare heyeti toplu olarak istifa etmis ve SCF’ yi destekleyeceklerini duyurmustur. Aydın’da çiftçi, tüccar ve esnaf gurupları SCF saflarında yer almıslardır.363 Ancak bu arada önemli bir gelisme olmus ve SCF Genel Kurul Üyesi ve Aydın Milletvekili Resit (Galip) Bey zmir olaylarını gerekçe göstererek bu partideki görevinden istifa etmistir.364 
CHF, Aydın’da SCF’nin etkinligini kırmak ve kan tazelemek için alternatif bir 
miting tertip etmistir. Bu mitinge Adalet Bakanı Mahmut Esat Bey(Bozkurt), Anadolu gazetesi sahibi Haydar Rüstü Bey ve de Denizli ve Mugla illerinden Halk Fırkası’nın ileri gelenlerinden pek çok kimse davet edilmistir. Miting, mitinge katılımı saglamak için Aydın pazarının kuruldugu Salı gününe denk getirilmistir. Buna ragmen mitinge fazla katılım saglanamayınca miting iptal edilmistir.365 

Belediye Seçimleri 

SCF, kısa süre siyasi yasamında yalnızca 1930 belediye seçimlerine 
katılabilmistir. Bu seçimler öncesi Serbest Fırka çok kısa bir sürede teskilatlarını 
kurarak seçimlere hazır hale gelmistir. Seçimlere kadar CHF ile SCF arasında karsılıklı suçlamalar devam etmistir. Aydın’da yapılan seçim çalısmalarında Halk Fırkalı Belediye Baskanı Ahmet Emin Bey(Arkayın) muhalif basın tarafından siddetle elestiriye tabi tutulmustur. İktidar yanlısı Anadolu gazetesi ise buna karsılık Ahmet Emin Bey’in hizmetlerini övücü yayınlar yapmıstır. Seçimler saglıklı sekilde yapılamamıstır. Serbest Fırka üyeleri, seçimlere hile karıstırıldıgı nı ileri sürmüstür. 

Aydın’da baslatılan belediye seçimleri usulsüzlükler nedeniyle durdurulmustur.366 

Suçlamalar karsılıklı olarak devam etmistir. Halk Fırkalılar, Serbest Fırkalıların sandık basına gelen seçmenleri Halk Fırkası’na oy verme konusunda çesitli tehditlerle engellediklerini söylemislerdir.367 

2 Ekim 1930 tarihinde Belediye seçimleri tekrar edilmistir. Ancak SCF’nin 
Aydın merkezde seçimi kazanacagı inancı yerlesmisken seçimlerin iki gün daha 
uzatıldıgının ilan edilmesi hosnutsuzlugu artırmıstır. SCF’liler Seçim Kanunu’nun ihlal edildigi gerekçesiyle durumu protesto etmistir.368 Gerginligin artmasına neden olan olaylardan digeri SCF il idare heyeti üyelerinin tutuklanması olmustur.369 Seçimlerde oy verme islemi bittiginde, CHF ve SCF baglı gazetelerin her biri seçimin galibi kendilerinin oldugunu ilan etmislerdir. Ancak açıklanan kesin sonuçlarla pek çok yerde seçim galibi Halk Fırkası olmustur. Bunun üzerine Serbest Fırka, seçim sandıklarından oylarının çalındıgı ve pek çok usulsüzlük yapıldıgı iddiasıyla seçimlerin iptalini istemistir.370 Aydın seçimlerinde usulsüzlük yapılmasıyla ilgili bes bin imzalı telgraf Mustafa Kemal Pasa’ya iletilmek üzere Cumhurbaskanlıgı makamına gönderilmis tir. 

Dâhiliye Vekâleti ise Ahmet Emin Bey’in belediye baskanlıgı adaylıgını 
onaylamamıstır.371 Bütün bunlara karsı CHF, SCF’nin hile ya da cebirle oy topladıgını ileri sürmüstür. Halk Fırkası’na göre Serbest Fırkalılarca vatandas kimi yerlerde tehdit edilmis, kimi yerlerde ise vergi indirimi gibi sözlerle kandırılmıstır. Nazilli’de seçimi SCF kazanmıstır. Ancak bu, CHF tarafından elestirilmistir. Onlara göre Serbest Fırkalılar tarafından oy pusuları degistirilmistir.372 

Seçim yolsuzluklarıyla ilgili Aydınlıların yapmıs oldukları müracaatlar Dâhiliye 
Vekâleti tarafından kabul görmüstür. Dâhiliye Vekâleti bu iddiaları incelemek üzere Aydın’a müfettis göndermistir.373 Ancak bu süreçte gerginlesen ortam nedeniyle Serbest Fırka’nın 17 Kasım 1930 tarihinde kendisini fesh ettigi haberi Aydın’a ulasmıstır. Aydın’daki muhalifler, bu durumu saskınlıkla karsılamıs ve bu olaydan CHF’yi sorumlu tutmuslardır. 
SCF deneyimi kavga ortamını körükleyen, milli bayramlarda bile ayrılıgı  derinlestiren bir zemin hazırlamıstır. 29 Ekim 1930’da yapılan Cumhuriyet Bayramı halkta bölünmüslügü ve kırgınlıkları ortaya koyan apaçık gösterge olmustur.374 

Bu deneyim sonucunda demokratik hakların kullanılmasındaki eksikliklerin tam anlamıyla giderilemedigi ve çogulcu sistemin henüz özümsenemedigi anlasılmıstır. 

Serbest Cumhuriyet Fırkası Sonrası 

Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasıyla birlikte Cumhuriyet Halk Fırkası 
örgütlenme dokusunu yeniden gözden geçirmek zorunda kalmıstır. Cumhurbaskanı Gazi Mustafa Kemal ise durum degerlendirmesi yapabilmek için yurt gezisine çıkmıstır. 

Bu gezi yalnız sorunların tespiti ile sınırlı kalmamıs, aynı zamanda yeni kisilerin 
tanınmasına olanak saglamıstır. Bu yolla CHF içinde Türk siyasal yasamına 
katılanlardan birisi de SCF’nin Aydın il baskanlıgını yapmıs olan Adnan Menderes 
olmustur. 3 Subat 1931 tarihinde Atatürk’ün Aydın’ı ziyaretinde bir toplantı sırasında Adnan Menderes kendisiyle tanısmıs ve Atatürk’ün tavsiyesi üzerine Halk Partili olmustur. Daha sonra CHF Aydın il baskanlıgı görevine getirilmistir. Atatürk’ün “Sayan-ı dikkat bir genç” diye nitelendirdigi Menderes, bu partiden 1931 yılı genel seçimlerinde IV. Dönem Aydın milletvekili seçtirilmistir. 
Adnan Menderes’in milletvekilli seçilmesiyle birlikte CHF Aydın il teskilatının 
basına Adnan Menderes’in etkisiyle Etem Menderes getirilmistir. 1945 yılının sonuna kadar diger bir deyisle kesintisiz 15 yıl Etem Menderes, Cumhuriyet Halk Partisi Aydın il baskanlıgını yapmıstır. 1938–1945 yılları arasında aynı zamanda Aydın belediye baskanlıgı görevinde bulunmustur. Bu arada Etem Menderes’in il daimi encümen üyeligine seçildigini hatırlatmalıyız. Etem Menderes, aynı zaman içerisinde sadece parti il baskanlıgı ve belediye baskanlıgı yapmamıs, il ekonomisini yakından ilgilendiren Aydın Zirai Satıs Kooperatifleri baskanlıgı ve Aydın Tarım Kredi Kooperatifleri İdare Kurulu üyeligi görevlerini üslenmistir. Adnan Menderes’in Ankara’ya milletvekili olarak gitmesinin ardından Aydın’da neredeyse tüm kurumların kontrolü Etem Menderes’in eline geçmistir.(*) 
(*) Bu süreçte Adnan Menderes ile Etem Menderes arasındaki iliskiler güçlü bir sekilde devam etmistir. 

19 Kasım 1942 tarih ve I/2376 sayıyla yayımlanan genelgede ise kesin ihtiyaç 
hissedilmedikçe belediye baskanlıgı ile parti il baskanlıgı görevlerinin aynı sahısta toplanmaması CHP Genel Sekreterligi’nden istenmistir. Ancak Etem Menderes 1945 yılına kadar belediye baskanlıgı ve parti il baskanlıgı görevlerini birlikte yürütmüstür. 1944 yılının sonunda yapılan Halk Partisi Aydın il kongresinde il baskanlıgına tekrar Etem Menderes seçilmistir. Ancak o bu kez tıpkı Halk Partisi Nazilli ilçe baskanı seçilen aynı yerin belediye baskanı Emin Bilgen’in belediye baskanlıgından istifa edip sadece parti baskanı olarak kalmak istemesi gibi 30 Aralık 1944 tarihinde belediye baskanlıgı’ndan istifa edip sadece parti il baskanlıgı görevini tercih etmistir. 

Etem Menderes’in görev yaptıgı süre içerisinde Aydın’dan CHP Genel 
Sekreterligi’ne kendisi hakkında zaman zaman yolsuzluk ve usulsüzlük yaptıgı 
iddialarını içeren isimsiz ve imzasız mektuplar gönderilmistir. Genel Sekreterlik bu mektupları, parti Aydın il baskanı aleyhinde olanların bir düzeni olarak degerlendirmis ve parti müfettislerinden bu mektupların kimin tarafından yazıldıgını gizlice sorusturmalarını istemistir. 1945 senesinin sonuna dogru Etem Menderes’in parti nüfuzunu kullanarak sahsi menfaat temin ettigi iddialarını içeren mektuplar Genel Sekreterlige tekrar gelmeye baslamıstır. Bu kez mektubu gönderenler hakkında bir sorusturmaya gerek görülmemistir.375 Ancak 8 Kasım 1945 tarihinde toplanan CHP Genel İdare Kurulu görülen lüzum üzerine(hiçbir gerekçe göstermeden) Etem Menderes’i Aydın l Baskanlıgı görevinden almıstır. lgili kararda Etem Menderes’e, Genel dare Kurulu olarak on bes yıldan beri Aydın’da Halk Partisi’ne yaptıgı hizmetlerden dolayı tesekkür edilmistir. Bu görevden almanın, Etem Menderes’in Ankara’da son zamanlarda muhalif çıkıslarıyla gündeme gelen ve 21 Eylül 1945 tarihinde Halk Partisi’nden ihraç edilen Adnan Menderes ile olan yakın iliskilerinden kaynaklandıgını tahmin etmek zor degildir. Etem Menderes, kendisinin il baskanlıgı görevinden alınmasından sonra 02 Aralık 1945 tarihinde Halk Partisi üyeliginden istifa etmistir. Yazmıs oldugu istifa dilekçesinde ‘kendisinin on bes yıldan beri Aydın halkının oylarıyla CHP il baskanlıgına seçildigini ancak Parti Genel dare Kurulu’nun geçerli bir sebep göstermeksizin kendisini görevden almasını kendisine duyulan itimatsızlık olarak gördügünü ve bu sartlarda bu partide üye olarak dahi kalamayacagını’ belirtmistir. Bunun üzerine Etem Menderes’in CHP Aydın Köprülü Ocagı’ndaki kaydı silinmistir. Ancak Etem Menderes’in istifası ilde ciddi sonuçlar  dogurmus tur. Partideki etkinligi de göz önünde bulundurularak Yeni Asır gazetesi Etem Menderes’in istifasından sonra evinin sevenleriyle dolup dolup bosaldıgını yazmıstır. 

Kimi Halk Partililer, gazetenin bu haberini tekzip etmistir. Kentte oldukça iyi bilinen bir sima olan sinemacı Hakkı(Darcan)(*), Emekli Yüzbası Salih (Kalaycıoglu) gibi pek çok kimsenin imza attıgı bir yazı CHP Genel Sekterligi’ne gönderilmistir. Bu yazıda Etem Menderes’in istifasının Aydın halkı tarafından dogal karsılandıgı belirtilmistir. Genel Sekreterlige gönderilen baska bir yazıda ise Etem Menderes’in eski bir Serbest Fırkacı oldugu belirtilmis, kendisi Serbest Fırka kapanınca koltuk temin edebilmek için maske takarak Halk Partisi’ne geçmekle suçlanmıstır. Yazıda ilçe, belde ve köy parti ocaklarında Etem Menderes’in etkisiyle basa gelmis insanların yerinde durdugu, bunların Etem Menderes’in yanına gelip gittikleri, özetle CHP’de temizlik yapılarak Etem Menderes ekibinin de tamamen degistirilmesi gerektigi belirtilmistir. 

Bundan sonra yapılacak Aydın ilindeki Halk Partisi kongrelerinde Etem Menderes etkinligini kırmak için kongrelerin bir süre gözetim altında yapılması istenmistir. Bütün bunlardan dolayı Halk Partisi Aydın l Baskan Vekili Neset Akkor durum degerlendirmesi yapmak üzere Genel Sekreterlikçe derhal Ankara’ya çagrılmıstır.376 Etem Menderes daha sonra Demokrat Parti’nin Aydın örgütlenmesinde rol oynamıs ve bu partinin il baskanlıgı görevini üslenmistir. 

(*) CHP Eski Aydın Milletvekili Mustafa Kemal Yılmaz, Aydın Eski Senatörü Sadettin Demirayak ve Ünal Uyguç belirttigine göre; Hakkı Darcan’ın sineması Aydın Merkezde Bey Camii ile Sehitler Abidesi arasında yer almaktaydı. Hakkı Darcan, Adnan Menderes ile çok iyi arkadastı. Adnan Menderes CHP Aydın milletvekilli oldugu dönemde, her Aydın’a gelisinde Hakkı Darcan’ı ziyaret ederdi. Hakkı Darcan ve Adnan Menderes birlikte tavla oynamayı çok severdi. Demokrat Parti kurulduktan sonra Hakkı Darcan CHP üyesi olarak kalmayı sürdürdü. Ancak Adnan Menderes ile arkadaslıkları devam etti. Adnan Menderes, özellikle tavla oynarken Hakkı Darcan’ı kızdırmaktan çok hoslanırdı. Hakkı Darcan kızınca küfürlü konusurdu. Bu durum karsısında Adnan Menderes kızmaz, tersine bundan keyif alırdı. Hatta Adnan Menderes, basbakanlıgı döneminde Aydın’ı ziyaretleri sırasında Hakkı Darcan’la oyun oynarken onu kızdırınca, Darcan biraz küfürlü konusunca, o esnada Adnan Menderes’in yanında bulunan İçisleri Bakanı Namık Gedik, bir basbakana karsı böyle konusulması hosuna gitmemis, bu nedenle Darcan’ı tutuklatmaya çalısmıstır. Ancak Menderes buna biz iki arkadas arasında oyun oynuyoruz diyerek engel olmustur.(Görüsme Tarihi: 15.05.2007) 

Türk Ocakları’nın kapatılmasıyla birlikte 19 Subat 1932 tarihinde Halkevleri 
kurulmayla baslanmıstır. İlk olarak 14 Halkevi faaliyete geçmistir. Halkevi açılan 14 ilin içinde Aydın’da bulunuyordu. Aydın Halkevi’nin kurulmasında ilin milletvekili olarak Adnan Menderes’in emegi geçmis ve bu durum Halkevince hazırlanan bir brosürde belirtilmistir.377 

Daha sonra Halkevleri müfettisligine getirilen Adnan Menderes ismini yurt çapında yavas yavas duyurmaya baslamıstır.378 

Atatürk’ün kesfi olan bu genç siyaset dünyasında hızla yükselmistir. 
Adnan Menderes daha sonra 1935, 1939, 1943 yıllarında olan milletvekili genel seçimlerinde de Cumhuriyet Halk Partisi Aydın milletvekili seçilmis ve sırayla V, VI ve VII dönemlerde de Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin bir üyesi olmustur. Diger bir ifadeyle onbes yıl, aralıksız dört dönem CHP Aydın milletvekili olarak Mecliste bulunmustur.(*) 
(*) Milletvekilligi seçimleri söz konusu dönemde 4 yılda bir yapılmıstır. 
Adnan Menderes 4 Dönem CHP Aydın milletvekili seçilmistir. Ancak 1946 senesinin baslarında Demokrat Parti’nin kurulmasıyla birlikte 
İktidar tarafından Genel Seçimler bir yıl öne alınınca 7. dönem meclisi üç yıl görev yapmıs oldu. 

Bu yüzden Adnan Menderes’in toplam CHP Aydın Milletvekilligi süresi on altı degil on bes yıl olmustur. 

1945 senesinin sonuna dogru CHP’den ihraç edilen Adnan Menderes, DP kurucularından birisi olmus ve 1950 senesine kadar muhalefet partisi milletvekili olarak Meclis’te bulunmustur. Aynı yıl mensubu bulundugu DP’nin seçimleri kazanmasıyla birlikte basbakan olmus ve 1960 senesine kadar da kesintisiz on yıl basbakan olarak kalmıstır. 


BU BÖLÜM DİPNOTLARI;


325 Anadolu, 3 Aralık 1948. 
326 Anadolu, 27 Mart 1949. 
327 Anadolu, 2 Ocak 1946. 
328 BCA, 490.01/233.918.2, Yol vergisi, çok partili yasama geçis sürecinde halk tarafından ‘süs yolu vergisi’ nitelendirilmistir. 
329 Anadolu, 7 Ocak 1949. 
330 Anadolu, 12 Ocak 1949. Bazen yapılan inceleme sonucunda müfettisler Genel Müdürlüge sorun yoktur seklinde rapor sununca bu rapora bölge insanları ve gazeteler itiraz etmistir. 
331 Anadolu, 18 Temmuz 1948. 
332 Anadolu, 24 Eylül 1946. 
333 Anadolu, 1 Eylül 1946. 
334 Anadolu, 21 Mart 1947. 
335 Günes, G. (2002). Türkiye’de Savas Ekonomisi ve Toplumsal Yasama Etkileri, s.618–619. 
336 Ulus, 05 Aralık 1946. 
337 Karpat, K. age., s.133. 
338 Demokrat İzmir, 30 Ocak 1949. 
339 Demokrat İzmir, 17 Eylül 1948. 
340 Demokrat İzmir, 2 Mayıs 1948. 
341 Anadolu, 5 Mayıs 1948. 
342 Demokrat İzmir, 4 Mayıs 1948. 
343 Anadolu, 7 Mayıs 1948. 
344 Anadolu, 18 Agustos 1948. 
345 Demokrat İzmir, 19 Mayıs 1948. 
346 Demokrat İzmir, 7 Nisan 1948. 
347 Demokrat İzmir, 8 Ocak 1948. 
348 CHP Aydın İl Kongresi 30.12.1949, lçe Kongrelerinden Gelen stekler, s.1. 
349 Demokrat İzmir, 30 Ekim 1947. 
350 Demokrat İzmir, 8 Ocak 1948. 
351 Anadolu, 20 Agustos 1948. 
352 Anadolu, 3 Subat 1950. 
353 Anadolu, 23 Mart 1949. 
354 BCA, A/490.01/233.918.2. 
355 Günes G. (2006) Atatürk ve Aydın, s. 7. 
356 Çolak F. (1995) agt., s.65. 
357 Bayazıt, M. T. (1992) İzmir Basınında Demokrasi Mücadelesi (1923–1950), s.93. 
358 Günes, G. (2006) Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Aydın’da Teskilatlanması ve 1930 Belediye Seçimleri Üzerinde Olusan Tartısmalar, s.121. 
359 Hizmet, 7 Eylül 1930. 
360 Hizmet, 10 Eylül 1930. 
361 Hizmet, 10 Eylül 1930. 
362 Günes, G. agm., s.125-126. 
363 Hizmet, 21 Eylül 1930. 
364 Anadolu, 9 Eylül 1930. 
365 Günes Günver, agm. s.126-127. 
366 Anadolu, 26 Eylül 1930. 
367 Anadolu, 25 Eylül 1930. 
368 Hizmet, 16 Ekim 1930. 
369 Cumhuriyet, 18 Ekim 1930. 
370 Cumhuriyet, 25 Ekim 1930. 
371 Anadolu, 27 Ekim 1930. 
372 Anadolu, 29 Ekim 1930. 
373 Serbes Cumhuriyet, 9 Kasım 1930. 
374 Serbes Cumhuriyet, 31 Ekim 1930. 
375 BCA, 490.01/245.973.1. 
376 BCA, 490.01/139.560.1. 
377 Aydın Halkevleri Brosürü(1933), İzmir Nesafet Matbaası, , s.5. 
378 Tünay, B. (Tarih Belirtilmemistir) Menderes Devri Anıları-Gördüklerim Bildiklerim-Duyduklarım, s.79. 

12 Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR.,

***