Suriye muhalefeti etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster
Suriye muhalefeti etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster

8 Şubat 2020 Cumartesi

Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler BÖLÜM 10

Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler  BÖLÜM 10




Türk Dış Politikasında Suriye Dönüşümü: Güvenliğe Geri Dönüş 


Doç. Dr. Murat ÇEMREK 

Başlıktan da anlaşılacağı üzere bu mütevazı çalışma, Türk Dış Politikasının 
(TDP) Suriye’ye dair dönüşümünü kısaca incelemeye matuftur. Burada 
“dönüşüm” kavramı hem kavramın en vulgar, basit ve sözlükteki etimolojik 
karşılığıyla var olan formunun ötesine geçmesi yani bir önceki formunu 
aşmasıyla ulaştığı yeni formu ve değişikliği kastetmektedir. Diğer anlamda 
ise, döngüsel tarih anlayışının bidayetten nihayete eren çizgisi bağlamında 
1998 Adana Mutabakatı ile başlayan Türkiye-Suriye ilişkilerindeki pozitif 
ilerlemenin Suriye yönetimi protestoculara “sniper” dâhil olmak üzere orantısız 
güç kullanması sonrasında artan ölüm olaylarının artık katliama varması 
sonrası geri döndürülemez bir noktaya gelmiştir. Burada da ilginç olan, 
Türkiye, Arap Baharı başladığında veya Suriye’de protestolar başladığında 
değil ölüm olayları artık katlanılmaz bir düzeye ulaştığında bu adımı atmıştır. 
TDP, on yılı aşkın bir süredir “örnek” gösterilen ilişkilerini elbette bir anda 
çöpe atması beklenemeyeceği için geliştirilen iyi ilişkilerden elde edilen 
bakiyeyi Suriye rejimi üzerinde “nush ile uslandırma” ve ikinci aşamada 
da “tekdir” noktasına getirmiştir. Bu aşamalardan sonuç alınamadığı için 
TDP yapıcıları uluslararası toplumla beraber hareket etmenin ötesinde sivil 
ölümleri önleme amacıyla öncü bir rol oynama girişimine yönelmiştir. İşte 
dönüşümden kastımız olarak form değişikliği, birinci altı ayında tedricen 
değişen üslubun artık formu değiştirmesidir. 

< TDP, on yılı aşkın bir süredir “örnek” gösterilen ilişkilerini elbette bir anda 
çöpe atması beklenemeyeceği için geliştirilen iyi ilişkilerden elde edilen bakiyeyi 
Suriye rejimi üzerinde “nush ile uslandırma” ve ikinci aşamada da “tekdir” noktasına getirmiştir. SDE Analiz >

Suriye’de yaşananlar artık hiç kimsenin yadsıyamayacağı ve gözlerini 
kapayamayacağı sadece bölgesele değil küresel bir güvenlik sorununa 
dönüşmektedir. En son Esed yönetiminin bile kınadığı Hula’da 32’si çocuk 
olmak üzere kadın-erkek demeden 108 masum insanın hunharca öldürülmesi 
on üç Avrupa Birliği (AB) üyesi ülkenin ve Türkiye’nin ülkelerindeki Suriye 
büyükelçilerini personanongrata (istenmeyen adam) ilan etmesiyle zirveye 
ulaştı. Bu şartlar altında başta ABD ve büyük ölçüde hegemonik bir şekilde 
tanzim ettiği uluslararası kamuoyunun önündeki diplomatik seçenekler yerini 
hızla askerî tercihlere bırakma eğilimi göstermektedir. Kimse söylemese de 
Suriye’de adı konmamış bir “iç savaş” yaşanmaktadır. 

< Türkiye’nin AK Parti iktidarında başta askerî ve oligarşik vesayeti aşma girişimleri bağlamında Cumhurbaşkanını halkın seçmesi ve Anayasa değişikliğine dair referandumlar katılımcı demokrasiyi de pekiştiren örnekler olarak bölgenin 
demokratikleşmesiyle sağlam bir zemin kazanacaktır. SDE Analiz  >

Elbette “iç savaş” dediğimizde Ortadoğu’da en iyi bilinen haliyle din ya da 
mezhep üzerinden silahlanan grupların devletin Weberyen anlamda şiddet 
üzerindeki monopol otoritesini aşarak birbirlerini yok etmesinden ziyade, 
içinde belirgin miktarda devlet terörü barındıran ve ülke içinde Hobbesian 
anlamda bir doğal durumun oluşmasını kastediyoruz. Zaten devlet otoritesi 
çözüldükçe devlet bu çözülmeyi önlediğini gösterebilmek için daha çok 
şiddete başvurmakta ve bu da diğer tarafın karşı koyma şiddetini arttırdıkça 
şiddet sarmalı büyümektedir. Nihayetinde şiddet sarmalı devletin şiddet 
üzerindeki tekel konumunu daha fazla aşındırdığı bir kısır döngüye doğru 
evirilmektedir. Şiddet diyalog kapılarını kapattıkça sivil siyasetin varlık 
sebebi olan meseleleri konuşarak çözmek rafa kaldırılmaktadır ve artık 
silahlar konuşmaktadır. İşte Türkiye’nin Suriye konusundaki kilit konumu 
sadece 910 km’lik uzun sınırı, ortak tarih, akrabalık bağları, Türkiye’nin 
bölgesel etkinliği değil ülkesindeki iç siyasetini özellikle askerî bürokrasinin 
vesayetinden kurtararak sivilleştirdikçe bölgede siyasetini şiddetten 
arındırma girişimleridir. Bu bağlamda, Türkiye’nin bölge halklarının 
sandığa yansıması anlamında bile Arap Baharı’nı desteklemesi demokratik 
standartlarını pekiştiren bir ülke olmanın ontolojik ve yapısal gerekliliğidir. 

Türkiye’nin AK Parti iktidarında başta askerî ve oligarşik vesayeti aşma 
girişimleri bağlamında Cumhurbaşkanını halkın seçmesi ve Anayasa 
değişikliğine dair referandumlar katılımcı demokrasiyi de pekiştiren örnekler 
olarak bölgenin demokratikleşmesiyle sağlam bir zemin kazanacaktır. İşin 
özü, Türkiye demokratikleştikçe bu konudaki ivmesi bulunduğu coğrafyadaki 
diğer demokrasilerle mümkün olacağı için en azından bölgesel anlamda 
demokratik barış kuramını imar etmek durumundadır. 

Arap Baharı, Tunus ve Mısır’dan sonra 2011 Mart’ında Suriye’ye ulaştığında 
protestoların başlamasıyla projeksiyonlar bu ülke üzerine çevrildikçe 
Türkiye’nin de bu konuda takınacağı tutum bir odak noktası haline geldi. 
1998 Adana Mutabakatı öncesinde Suriye’nin PKK’ya ve lideri Abdullah 
Öcalan’a lojistik ve barınma desteği sağlamasından dolayı savaşmalarına 
ramak kalan iki ülke arasındaki ilişkiler, Hafız Esed’in ölümü sonrasında 
koltuğunu devralan oğlu Beşşar Esed’in ziyareti -ve özellikle AK Parti’nin 
2002 Kasım’ında iktidara gelişiyle-tarihinin hiçbir döneminde olmadığı 
kadar çeşitlenmiş ve her geçen gün derinleşmişti. 

11 Eylül saldırıları sonrasında Afganistan ve Irak işgalinin yarattığı 
kasvetli ortam ve uluslararası izolasyonu aşmak için Suriye, Türkiye’ye 
güçlü bir motivasyonla yaklaşırken Türkiye de Ortadoğu’da pekiştirmek 
istediği nüfuzunu bir ölçüde Suriye’yi küresel sisteme entegre ederek 
gerçekleştireceğini fark etti. Türkiye de bu konuda Suriye’ye hocalık 
vazifesini şevkle üstlendi. 2007’de Serbest Ticaret Antlaşması’nın yürürlüğe 
girmesine aynı yıl imzalanan “Türkiye ile Suriye Arasında İşbirliği Mutabakat 
Zaptı” eşlik etmiş ve Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi Anlaşması’nın 
imzalanmasıyla da stratejik ortaklık düzeyine çıkan işbirliği, ortak Bakanlar 
Kurulu toplantısı, vizelerin kaldırılması ve Ürdün ile Lübnan’ın da parçası 
kılındığı Şamgen Antlaşması ile taçlandırıldı. Atılan bu adımların hem iki 
ülke arasında hem de bölgede taşları yerinden oynatıp kartları yeniden 
belirleyecek ve kimsenin daha önce düşünmeye bile cesaret edemediği 
devrimsel bir ivme kazandırdığı ortadaydı. 

Türkiye-Suriye ilişkileri bugün yeniden Adana Mutabakatı öncesine hatta 
daha kötü bir döneme girmiştir. İki ülke arasındaki ilişkilerin geliştirilmesinde 
kat edilen onca mesafeye rağmen bu denli kötüleşmesinde elbette gelişi 
ve sonuçları öngörülemeyen Arap Baharı kadar Türkiye’nin Suriye’deki 
dönüşümü uzun zamana yayan ıslahatçı bir yaklaşımın gerçekliğini yitirmesi 
büyük rol oynamıştır. Türkiye, Suriye’yi küresel sisteme entegre etmeyi 
üstlendiğinde bunun bir gecede olmayacağı için hem Suriye’nin dönüşüm 
imkanlarını hem de sistemin Suriye’yi hazmetme kapasitesi arasındaki ince 
hassas dengeyi yakalamak zorundaydı. Bundan dolayı zaman “en iyi ilaç” 
gibi duruyordu. 

< Türkiye, Arap Baharı Kuzey Afrika’da ilerlerken Suriye’ye hızlı bir şekilde yenilenen konjonktür karşısında bir yol haritası sunmuş ve Esed yönetiminden 
de aldığı taahhüt bağlamında talep edilen değişimi itidalle kabullenmesini 
beklemiştir. SDE Analiz  >

Türkiye’deki dış politika yapımının hükümet kanadı, “eksen kayması” 
tartışmaları bir yana, Ortadoğu diktatörleri ve monarşileriyle başta ekonomik 
merkezli olmak üzere ilişkileri derinleştirmeyi benimsemişti. Aslında AK 
Parti’ye kronik muhalefetleri ve iktidarda bulunmasından duydukları 
rahatsızlıklarını Türkiye’nin Batı kampından koptuğu vehmini dillendirmekle 
kendilerini görevlendiren ülkedeki laikçi çevreler, Türkiye’nin Ortadoğu’ya 
yakınlaştıkça ekseninin ve şaftının kaydığını ifade ediyorlardı. Dünyayı ve 
zamanı hala Soğuk Savaş refleksleriyle okuyan bu güruha göre Türkiye, 
Batı’nın azat istemez bir kölesi olmalı ve Türkiye’nin belki de coğrafî 
yakınlığından dolayı en çok etkili olabileceği Ortadoğu bölgesini unutmaya 
devam etmeliydi. Türkiye, Ortadoğu ülkelerin demokratikleşmesinde 
doğrudan bir rol oynamak yerine karşılıklı vize muafiyetiyle bu ülke 
halklarının Türkiye’deki demokratik dönüşümü yerinde görerek zamanla 
içselleştireceklerini umuyordu. Fakat Arap Baharı evdeki hesabı altüst 
edercesine çok hızlı bir şekilde diktatörlükleri sel misali önüne katarken 
Ortadoğu monarşileri petrol gelirleri ve/ya toplumlarındaki hegemonik 
altyapılarıyla ömürlerini şimdilik biraz daha uzatmış gözükmektedir. 


<  Siyasetin ekonomi ayağını yadsımadan Türkiye’nin bütün yapmak istedikleri ulusal, bölgesel ve küresel piyasalardan bağımsız değildir. Türkiye elbette 
büyüyen ekonomisi için genel anlamda tüketim kalıpları modernleşmese 
de nüfusu genç Ortadoğu pazarlarını kaptırmaması gereğinin farkındadır. SDE Analiz >


Türkiye, Arap Baharı Kuzey Afrika’da ilerlerken Suriye’ye hızlı bir şekilde 
yenilenen konjonktür karşısında bir yol haritası sunmuş ve Esed yönetiminden 
de aldığı taahhüt bağlamında talep edilen değişimi itidalle kabullenmesini 
beklemiştir. Öte yandan Suriye ise yönetim, Esed ailesi, Baas Partisi, el-
Muhaberat, Nusayri kliği hatta ve hatta toplumun seküler unsurlarının 
etkinliği protestolarının kanlı bir şekilde bastırılmasının önünü açmıştır. Bu 
şartlar altında Türkiye’nin başta Suriye’de değişimin mümkün olacağına dair 
umut dolu beklentisi yerini derin bir hayal kırıklığına ve sivil protestoculara 
uygulanan orantısız güç sonucunda katliama varan ölümlerin artmasıyla 
öfkeye bırakmıştır. 

Öte yandan, Fuat Keyman’ın AK Parti’nin TDP anlayışını “realist proaktivizm” 
olarak nitelendirmesinden hareketle, 1 Mart 1848’deki Avam Kamarası 
konuşmasında “Bundan dolayı bu ülke ya da şunun İngiltere’nin ezeli 
müttefiki ya da ebedi düşmanı olarak yaftalanması dar bir siyasadır. Ezeli 
müttefiklerimiz ve ebedi düşmanlarımız yoktur. Çıkarlarımız ezeli ve ebedidir 
ve görevimiz bu çıkarları takip etmektir” (”Therefore I say that it is a narrow 
policy to suppose that this country or that is to be marked out as the eternal 
ally or the perpetual enemy of England. We have no eternal allies, and we 
have no perpetual enemies. Our interests are eternal and perpetual, and 
those interests it is our duty to follow.” Speech to the House of Commons, 
1 March 1848, Hansard’s Parliamentary Debates. 3rd series, vol. 97, col. 

122) diyen siyasî kariyerine Muhafazakâr Parti’de başlayıp Liberal Parti’de 
tamamlayan dönemin Britanya Dışişleri Bakanı Lord Palmerston’un sözlerini 
en azından hatırda tutmasını beklenirdi. Bu minvalde, AK Parti iktidarının 
daha önce “eksen kayması” tartışmalarında eleştiri konusu yapılan 
politikalarının yerini Arap Baharı eşliğinde gelen zikzaklar, tutarsızlıklar hatta 
Başbakan Erdoğan’ın “NATO’nun Libya’da ne işi var” deyip sonra NATO 
komutasında en büyük deniz muhrip gücünü göndermesindeki savrulma ön 
plana çıktı. Eğer bu dönüşümler realizmin gerekleriyse hükümetin Suriye 
konusunda insan yaşamını merkeze alan söylemi giderek ahlâkîliğini ve 
gerçekliğini yitirmektedir. Yok eğer bu yapılanlar proaktivizmin gerekleriyse 
yani herkesten önce adım atmak gerekliliğine dair bir tavır ise, Türkiye en 
son Hula’daki katliam sonrasında ancak on üç AB ülkesi gibi Suriye’nin 
büyükelçisini “personanongrata” ilan edebilmiştir. Bu anlamda proaktivizm 
değil ancak arkada kalmak söz konusudur. 

Siyasetin ekonomi ayağını yadsımadan Türkiye’nin bütün yapmak istedikleri 
ulusal, bölgesel ve küresel piyasalardan bağımsız değildir. Türkiye elbette 
büyüyen ekonomisi için genel anlamda tüketim kalıpları modernleşmese 
de nüfusu genç Ortadoğu pazarlarını kaptırmaması gereğinin farkındadır. 
Aslında bu eleştirileri yaparken Türkiye’nin dış politika yapımına hadi 
kuruluşundan beri değilse bile Soğuk Savaş boyunca sirayet etmiş “akmaz, 
kokmaz ve bulaşmaz” bir dış politika yapımının en azından önce çeperini 
sonra da cevherini kırma gayretlerinin yaşadığı sancılı süreç olarak da 
okumak gerekir. Türkiye, Cumhuriyetin kuruluşuyla unuttuğu bir coğrafyayı 
ve politika yapma usulünü hatırlamaya çalışmaktadır ve seksen-doksan yıllık 
unutması sistemli bir şekilde becerilmiş bir hafızayı tazeleme çabaları kolay 
olmazken oluşan yoğun atalet yerini hemen proaktivizme bırakmamaktadır. 

AK Parti politikalarını destekleyen yayınlarıyla bilinen Zaman’daki 02 Kasım 
2011 tarihindeki “Sıfır Sorunsuz Komşu” başlıklı köşe yazısında -daha 
önce AB Karma Parlamento Komisyonun da Eşbaşkanlık da yapan- Joost 
Lagendjik, TDP’yi inceleyen yabancı analistlerin büyük çoğunluğunun 
özel görüşmelerinde Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu ve mimarı olduğu 
“komşularla sıfır sorun” politikasıyla ile ilgili şakalarında en çok “sıfır sorun” 
kavramını ti’ye aldıklarını belirtiyor. Lagendjik’e göre, Türkiye’nin bırakın 
komşularıyla sorunlarını sıfırlamasını, azaltamadığı gibi sınırları daha 
sorunlu hale gelmiştir. Lagendjik, “Davutoğlu’nun fikirlerini gerçekleştirmek 
için yorulmak bilmez çabalar, komşularla sıfır sorun değil, sorunsuz sıfır 
komşu yaratmış durumda. Buna dair kanıt listesi de cesaret kıracak raddede 
uzun” derken AB ile tıkanan üyelik müzakerelerini, Kıbrıs’la hâlâ çok kötü 
olan ilişkileri, Ermenistan’la ilişkileri iyileştirme çabalarının başarısızlığını ve 
buna rağmen Azerilerde yol açtığı rahatsızlığı, İran ile NATO füze savunma 
kalkanına ev sahipliği ve Suriye’ye dair farklı tutumların arayı açmasını, 
Türkiye-İsrail arasındaki “keskin söylemleri ve kopan diplomatik ilişkileri,” ve 
en önemlisi Şam rejimine yönelik değişikliği saymaktadır. 

Lagendjik, German Marshall Fonu (GMF) tarafından hazırlanan Arap 
Baharı’nın Türk dış politikası üzerindeki etkilerini inceleyen bir rapora 
verdiği referansla; Mısır, Libya ve Suriye’deki isyanların “[TDP’]deki bir dizi 
tutarsızlığı açığa vurdu[ğunu] ve Davutoğlu’nun stratejisine ‘içkin normatif 
ve reelpolitik boyutlar arasındaki gerilimi’ ön plana çıkardı[ğını] belirtiyor. 
Aynı yazar 15 Nisan 2012’deki adı geçen gazetedeki “Annan’ın Suriye 
Planı Ortadaki Tek Seçenek” başlıklı köşe yazısında Türkiye’nin Suriye’ye 
olası bir tek taraflı askerî müdahalede bulunmayacağına dair umudunu 
belirtirken Suriye askerlerinin sınır ihlâli içeren Türkiye topraklarına ateş 

< Suriye konusunda Türkiye’deki özellikle liberal entelektüellerden gelen eleştiriler, Davutoğlu’nun vurgu yaptığı güvenlik özgürlük dengesinde 
Türkiye’nin dış politikasını “desecuritize” ettikçe özgürlükler lehine ekonomik 
alanda işbirliğine vurguyla örtüşüyordu. SDE Analiz >

< Başbakan Erdoğan’ın “Suriye iç meselemiz” ifadesinden bu yana her geçen  gün militer çözüme doğru evirilen ve gittikçe sertleşen söylemler, 
Türkiye’nin “soft power” olmaktan vazgeçip “hard power” olmaya mı gittiğinin 
sorgulanmasına da sebebiyet vermektedir. SDE Analiz >


açmasına Başbakan Erdoğan’ın NATO anlaşmasının 5. maddesine atıfta 
bulunarak karşılık vermesini hatalı buluyor. Lagendjik Türk hükümetine 
Suriye ile savaş bahsini kapatıp ortada başka seçenek olmadığından 
hareketle Annan Planı’nın işlemesi için çaba göstermesini tavsiye ediyor. 
Elbette Nisan ortasındaki tavsiyeler, zaten ölü doğan Annan Planı’nı daha 
da işlevsizleştirirken diplomasinin önü giderek tıkanmakta ve Suriye’deki 
hem iktidar hem de muhalif unsurlar adeta tüm dünyayı kıyamete icbar 
etmek için uğraşmaktadırlar. 

Davutoğlu’nun çeşitli vesilelerle Türkiye’nin artık Soğuk Savaş’ın ‘kanat 
ülke’si değil bölgesinin ‘merkez ülke’si ve ‘akîl ülke’si olduğundan dem 
vurmasından hareketle Türkiye’nin TDP’de yaşadığı söylem ve pratik 
düzeyde yaşadığı dönüşüm, hem ontolojik olarak teori ve pratik arasındaki 
sosyal bilimlerde eşyanın tabiatı gereği ahlâk ve reelpolitik arasındaki 
uçurum hem bu bölgede politika üretmenin zorluklarını içermektedir. 
Aslında şu an TDP’de yaşanan, var olan tansiyonun su yüzüne çıkmasından 
başka bir şey değildir. Suriye konusunda Türkiye’deki özellikle liberal 
entelektüellerden gelen eleştiriler, Davutoğlu’nun vurgu yaptığı güvenlik-
özgürlük dengesinde Türkiye’nin dış politikasını “desecuritize” ettikçe 
özgürlükler lehine ekonomik alanda işbirliğine vurguyla örtüşüyordu. Fakat 
bugün gelinen noktada tam tersine TDP’nin eski “güvenlikçi” algısı daha 
ön plana geçmiş gözükmektedir. Yazının başlığında da ifade ettiğimiz 
güvenliğe geri dönüş TDP’nin güvenlikçi reflekslerinin ön plana çıkmasını 
ifade ettiği gibi bu güvenlik endişelerinin sadece ulusal sınırları içermediğini 
bölgeye dair de endişelerle şekillendiği ifade etmek gerekir. Güvenli 
boğucu etkisiyle dozajı arttıkça özgürlüklere ket vurmasından hareketle 
siyasetin sivil unsurlarını yok ederek militerleşmekte ve böylece de diplomasi 
giderek sakıt kalmakta. Hatta bu haliyle Suriye’ye askeri müdahale ihtimali 
belirginleştikçe “komşularla sıfır problem”den “sırf sorun” ve “sıfır komşu” 
anlayışına doğru irredentist bir algı toplum nezdinde beslenmektedir. 

Başbakan Erdoğan’ın Iraklı mevkidaşı Maliki ile girdiği mezhep polemiği, 
İran ile iyiden iyiye su yüzüne çıkan Soğuk Savaş, Suriye konusunda Rusya 
ile farklı kamplarda yer alınmasının getirdiği gerilim ne demek istediğimizi 
anlatmaktadır. Başbakan Erdoğan’ın “Suriye iç meselemiz” ifadesinden 
bu yana her geçen gün militer çözüme doğru evirilen ve gittikçe sertleşen 
söylemler, Türkiye’nin “soft power” olmaktan vazgeçip “hard power” olmaya 
mı gittiğinin sorgulanmasına da sebebiyet vermektedir. Bu konuda belki 
dikkate değer bir teselli, 23-30 Aralık 2011 tarihleri arasında dördüncüsü 
yapılan Büyükelçiler Konferansı’nın temasının “Türk Dış Politikasının Temel 
Dayanakları: 

Demokratik Değerler ve Ulusal Çıkarlar” olarak belirlenmesinin 
TDP’nin hedeflerini perçinlemesi açısından önemli olduğudur. Bugün zaten 
tartışılan bu değerlerin bölgede nasıl hayata geçirileceğidir. Üsluba gölge 
düşüren ise Başbakan Erdoğan’ın kısa süre önce yaptığı Suudi Arabistan 
ve Katar ziyaretlerinde Arap Baharı’nı boğan ve manipüle eden iki ülkenin 
liderleriyle aynı görüşte olduklarını açıklamasıdır. Türkiye’nin bölgenin 
demokratikleşmesinde demokrasi düşmanı arkaik monarşilerden medet 
umması, Türkiye’nin “ileri demokrasi” çıtasına da gölge düşürmektedir. 

< AK Parti’nin yaklaşık on yıllık iktidarındaki TDP yaklaşımını özetleyen 
“komşularla sıfır sorun” politikası Suriye özelinde yakaladığı başarıyla TDP’nin “amiral gemisi” iken bugün gelinen nokta itibariyle “yumuşak karnı”/ 
“Aşil topuğu” haline gelmiştir. SDE Analiz >

Sonuç olarak, AK Parti’nin yaklaşık on yıllık iktidarındaki TDP yaklaşımını 
özetleyen “komşularla sıfır sorun” politikası Suriye özelinde yakaladığı 
başarıyla TDP’nin “amiral gemisi” iken bugün gelinen nokta itibariyle 
“yumuşak karnı”/ “Aşil topuğu” haline gelmiştir. Bu geriye ket vurma basit bir 
epistemolojik dönüşüm olmayıp ontolojik olarak en güçlü noktanın bağımsız 
değişkenlerin etkisiyle nasıl da en zayıf halka haline gelebileceğinin en 
billur örneğidir. Bir savaş çeşitli rıza üretim teknikleriyle elbette rasyonize 
edilebilir ve böylece de meşrulaştırılabilir fakat hangi yol benimsenirse 
benimsensin Türkiye yanı başındaki ABD’nin Irak’ı işgaline ve sonrasında 
bugün Suriye’den daha fazla sivilin ölmesiyle sonuçlanmasına dair tutumunu 
sorgulamadıkça yapacağı hamle ister tek başına ister bir koalisyonun parçası 
olarak olsun bu tasarrufun ahlâkîliğine gölge düşürecektir. Bu bağlamda, 
Suriye farklı bir düzlemde TDP’nin motoru olmaya devam etmektedir. 
Türkiye, Suriye konusunda nasıl bir çözüm bulursa bulsun bundan sonra 
TDP’nin hangi yönde, hangi üslup ve mekanizmalarla ilerleyeceğine ışık 
tutacaktır. 

(Bu yazının daha önceki bir versiyonu Stratejik Düşünce 2012 Mayıs 
sayısında yayınlanmıştır.) 

...

Suriye Misak-ı Millîsi 

Suriyeli muhalefet grupları 1 Nisan 2012’de İstanbul’da gerçekleşen 
Suriye’nin Dostları Toplantısı’ndan sonra Suriye Misak-ı Millîsi’ni açıkladılar. 

-Suriye medeni, demokratik, çoğulcu, bağımsız ve özgür bir devlettir. 
Bu devletin egemenliği demokratik süreçle halk tarafından belirlenir. 
-Bugünkü gayrı meşru yönetimin devrilmesinden sonra kurulacak geçici 
geçiş hükümeti özgür ve nezih bir seçim düzenlenmesini taahhüt eder. 
Seçimler sonucunda kurucu meclis oluşur ve bu meclis bu sözleşmede 
yeralan ilkeleri içeren yeni bir anayasayı oluşturur ve özgür referandum 
çerçevesinde halka sunar. 
-Yeni Suriye, demokratik bir cumhuriyet olacak ve düşünce, etnik ve din 
aidiyetine bakmaksızın vatandaşlarını hukukun egemenliği çerçevesinde 
eşit gören anayasal düzene dayalı olacaktır. 
-Doğacak yeni demokraside devlet ve toplum içerisinde insan haklarına 
saygı temel ilke olacaktır. 
-Suriye halkı içinde barındırdığı farklı kültür, İslami, Hıristiyan veya 
herhangi bir dini inanca mensup olmaktan kaynaklanan inanç 
çeşitliliğinden iftihar duymaktadır. Tüm katmanlara mensup şahıslar, 
dışlanmadan, ayrımcılığa uğramadan bu birliktelikteki yerini alır. 
-Anayasa, Suriye toplumunun katmanları arasında dine, mezhebe dayalı; 
Arap, Kürt, Asuri-Süryani, Türkmen ve diğer etnik unsurlar arasında ayrım 
yapılmayacağını vurgular. Suriye’nin toprak ve halk birliği çerçevesinde
bunların haklarını tanır. 

-Ülkede özgür, nezih ve periyodik seçimler düzenlenir. Çok partili sistem 
kurulur. Suriye’de demokratik, siyasi hayata katılma yönünde isteği 
bulunan bir vatandaşın önüne herhangi bir engel konulamaz. 

-Özgür seçimle gelen parlamento meclisi halkın iradesini ve çıkarlarını 
yansıtır. Parlamento, içinden çıkacak olan hükümetlere de meşruiyet 
kazandırır. Suriye Başkanı halk veya parlamento tarafından özgürce 
seçilir. Birey veya herhangi bir konseye yönetim verilmez. 

-Seçilecek hükümet, yargı ve kurumlarının bağımsızlığını 
şüpheye mahal vermeyecek şekilde tamamen güvence altına alır. 
-Vatandaşların uluslararası anlaşmalar çerçevesinde görüş ve ifade 
özgürlüğü, tercih ve inanç özgürlükleri dahil genel ve özel özgürlüklerini 
korur. 
-Devlet, kadın hak ve özgürlüklerine riayet eder. 
-Yeni devlet, dini katmanların haklarını en üst düzeyde korur, din, inanç 
ve fikir özgürlüğünün fiiliyata dönük veçhelerini güvence altına alır. 
-Resmi otoritenin tümü, devlet kurumları ve kurumlardaki çalışanlar, 
halkın hizmetinde olur; aksi olmaz. 
-Kimseye, cezadan kaçmaya müsaade edilemez. Ceza ilkeleri yasalara 
göre ve adil bir yargı yoluyla yine adil bir şekilde pekiştirilir. 
-Suriye silahlı kuvvetleri siyasi otoriteye tabi olur. Bugünden sonra 
siyasi hayata ve rejimin çıkarlarını muhafaza etmek için müdahalede 
bulunmasına izin verilemez. 
-Güvenlik teşkilatları, yasama otoritesinin gözetiminde olabilmeleri, 
vatandaş ve vatanın hizmetinde bulunabilmeleri amacıyla yasal ve 
anayasa temelleri üzerine yeniden yapılandırılır. 
-Yeni Suriye, ülkeler arasındaki hak ettiği yere kavuşacaktır. Bölgesel 
ve uluslararası ilişkilerin de ise karşılıklı çıkar, işbirliği ve ortak çalışma 
ilkeleri esasa alınacaktır. 
-Suriye, bölgede istikrar faktörü olmak için Arap Ligi kapsamında 
çevresindeki Araplar içerisindeki aktif rolünü geri kazanacaktır. 
-Suriye tüm meşru yöntemlerle Golan Tepelerini geri almaya çalışır. 
Haklarını geri alma konusunda yaptıkları mücadelede Filistin halkına 
destek verecek, hedeflerine ulaşabilmeleri için Filistinliler arasındaki 
birliğin muhafazasına katkıda bulunacaktır. 
-Suriye ekonomisi ve çalınan kamu malları kanlı rejim ve soyguncu 
SDE Analiz 

grupların elinden alınarak halkın hizmetine sunulacaktır. Devlet, 
dürüst rekabet ve piyasa yasaları çerçevesinde ekonomik özgürlüğün 
perçinleşmesine çalışır. Ayrıca devlet, ulusal zenginliğin adil dağılımını 
sağlamakla yükümlüdür. 

Suriye İçin Annan Barış Planı SDE Analiz 

1. Suriye halkının istek ve endişelerine yanıt sunacak Suriye öncülüğünde 
bir siyasi süreç 
2. Sivillerin korunması için BM gözetiminde her tür silahlı şiddete son verilmesi 
a) Hükümet meskun alanlara asker sevkini ve silah kullanımını durdurup 
buralarda bulunan askerleri çekecek 
b) Muhalefet çatışmalara son verme taahhüdünde bulunacak 
3. Tüm taraflar çatışma yaşanan bölgelere insani yardım sevkini sağlayacak 
ve insani amaçlarla her gün iki saatlik sükunet dönemleri sağlanacak 
4. Yetkililer keyfi şekilde tutuklanmış kişilerin serbest bırakılması sürecinin 
hızını ve kapsamını artıracak 
5. Yetkililer ülkede gazeteciler için hareket serbestîsi temin edecek 
6. Yetkililer toplanma ve barışçı şekilde gösteri yapma hakkına saygı 
gösterecek. Suriye Krizi’nde Bölgesel ve Küresel Aktörler AVRUPA BİRLİĞİ’NİN SURİYE POLİTİKASI 
Doç. Dr. M. Murat ERDOĞAN 


Son Notlar ;

1. Bu konuyla ilgili son derece ayrıntılı bir derleme ve analiz için 
Bkz.: Dr. Dilek Yiğit, “Avrupa Birliği’nin Suriye’deki Olaylara Karşı 
Tutumu” <http://www.sde.org.tr/tr/haberler/1611/avrupa-birligininsuriyedeki-
olaylara-karsi-tutumu.aspx> FRANSA’NIN SURİYE POLİTİKASI Zeynep SONGÜLEN İNANÇ 
2. Bkz. O. Sander, Siyasi Tarih, 1918-1994, Ankara, İmge Kitabevi, 
2005; F. Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, 1914-1995, İstanbul, Alkım 
Yayınevi, 2005; M. A. Okur, “Emperyalizmin Ortadoğu Tecrübesinden 
Bir Kesit: Suriye’de Fransız Mandası”, Bilig, Sayı 48, 2009, s. 137-156. 
3. P. Larrouturou, “Trente ans de relations complexes entre les présidents 
syriens et français”, Le Monde, 29.04.2011. 
4. R. H. Harboun, “La Politique française avec la Syrie”, http://www. 
mandelmike.fr/harboun//index.php ?option=com_content&task=vie 
w&id=939&Itemid=151. 
5. Fransa’nın Suriye Büyükelçiliği, http://www.ambafrance-sy.org/ 
Presentation,22. SDE Analiz
6. “Daha Fazla Gözlemci mi, İnsani Koridor Mu?” Radikal, 19.04.2012, 
http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&Arti 
cleID=1085414&CategoryID=81. 
Suriye Krizi’nde Bölgesel 
ve Küresel Aktörler 
7. “Fransa Suriye’ye Müdahale Şartını Açıkladı”, Radikal, 18.11.2011, 
http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=HaberYazdir&ArticleI
70D=1069951. 
8. “La France prête à intervenir en Syrie?” Le Point, 30.11.2011, 
http://www.lepoint.fr/monde/la-france-prete-a-intervenir-ensyrie-
29-11-2011-1402017_24.php. SURİYE KRİZİ VE İSLÂM DÜNYASI 
Doç. Dr. Ahmet UYSAL 
9. http://www.thenational.ae/news/world/asia-pacific/malaysiancrackdown-
ahead-of-mass-rally-planned-by bersih 
RUSYA’NIN SURİYE POLİTİKASI Amine YAZICI 
10. ARMAOĞLU Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914- 1995, İstanbul 2004 
11. Çevreleme Politikası, Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD), Soğuk 
Savaş döneminde Sovyetler Birliği’nin (SSCB) yayılmacı politikasına 
karşı izlediği askeri, ekonomik ve diplomatik unsurlar içeren dış politika 
stratejisidir. Dışişleri Bakanlığı’nın SSCB danışmanı George F. Kennan, 
SSCB’deki rejimin yumuşayacağı ya da çökeceği beklentisiyle «Rusların 
yayılmacı eğilimlerinin, uzun dönemli, ama sarsılmaz ve uyanık 
bir politikayla çevrelenerek denetim altına alınmasını» gerektiğini 
söylemiştir.1947’deki Truman Doktrini çevreleme politikasının ilk 
yansımasıydı. Amacı komünizmin yayılmasını engellemek, ABD’nin 
güvenliği ile yurtdışındaki etkisini geliştirmek ve bir domino 
etkisini engellemek olan çevreleme politikası Sovyetler Birliği’nin Doğu 
Avrupa, Çin, Kore ve Vietnam’da giriştiği genişleme politikasına karşı 
oluşturulmuştu. 
12. KARABULUT Bilal, “Karadeniz’den Ortadoğu’ya Uzanan Bir Dış Politika 
Geçmişten Günümüze Suriye-Rusya İlişkileri”, Karadeniz Araştırmaları, 
Sayı: 15, Güz 2007, s.67-88 
13. A.g.e. s.73 SDE Analiz 
14. A.g.e. s.75 
15. Yakın çevre doktrini ile Rusya Federasyonu eski Sovyet topraklarını 
nüfuz alanı olarak kabul etmiştir. 
16. Renkli Devrimler, Soğuk Savaş sonrası dönemde Orta ve Doğu Avrupa 
ile Kafkaslar ve Ortadoğu’da bir dizi yönetim değişikliği meydana 
gelmiştir. Sırasıyla Sırbistan (Eylül 2000), Gürcistan (Kasım 2003), 
Kıbrıs (Aralık 2003), Ukrayna (Kasım 2004), Romanya (Kasım ve Aralık 
2004), Lübnan (Şubat 2005) ve Kırgızistan (Mart 2005)’da meydana 
gelen yönetim değişiklerine verilen isimdir. 
17. Sami Mobayad, “Syria’s One True Friend-Iran,” Asia Times, 12 Temmuz 
2006. 
18. Konuyla ilgili detaylı bilgi için bkz.: Çavuşî, Meryem, Ber-resi-yé 
Revâbét-é Îrân ve Sûriye Be’d ez Énghelab-é Éslâmî-yé Îrân (19792001), 
yüksek lisans tezi, Allame Tabatabai Üniversitesi, Hukuk ve 
Siyasal Bilimler Fakültesi, Uluslararası 
İlişkiler Bölümü, Tahran-İran. 
19. Altı dönemi kapsayan bu tasnif,United States Institute of PeaceThe Iran 
Primer’ın resmi sitesinde yer alan http://iranprimer.usip.org/resource/ 
iran-and-syria adresindeki Goodarzi, Jubing’in Iran and Syriaadlı 
makalesinde yapılmıştır. 
20. Sinkaya, Bayram, Ortadoğu Analiz, Cilt: 3, Sayı: 33, s. 40, Eylül 2011, 
Ankara. 
21. Tüm alıntılar İran İslam Cumhuriyeti lideri Ayetullah Seyyid Ali 
Hamanei’nin resmi internet sitesinden yapılmıştır; http://www. 
khamenei.ir 
22. İran İslam Cumhuriyeti Resmi Devlet Sitesi www.dolat.ir 
23. www.dolat.ir İRAN’IN SURİYE POLİTİKASI Uğur KÖROĞLU SDE Analiz 
24. 8 Eylül 2011 tarihli Aftab News haber ajansının haberi. 
25. Suriye özel temsilcisi Faysal Mikdad ile Ahmedinejad’ın görüşmelerinden, 
Asr-ı İmruz Haber Ajansı, 28 Mart 2012 
26. www.dolat.ir, 
27. www.dolat.ir, 
28. İran ve Suriye, kurdukları ittifaka son zamanlarda Mukavemet/Direniş 
Hattı adını vermektedirler. 
29. www.dolat.ir 72 
30. “U.S. secretly backed Syrian opposition groups,” The Washington Post, 
18 April 2011. 
31 “Iran calls Syrian protests a Western plot,” Reuters, 12 Nisan 2011. 
32 Fatih Altaylı, Habertürk Gazetesi, 22 Şubat 2012. 
33. Bu yazı hakkında incelemeler yaparken konuyla ilgili medyamızda 
da çıkan ve İranlı yetkililere dayandırılan “Mehdi geliyor” şeklindeki 
haberlerin kaynakları araştırılmasına rağmen bu tarz bir ifadelere 
rastlanılmadı. 
34. Talhamy,Yvette, The Syrian Muslim Brothers and the Syrian-Iranian 
Relationship, The Middle East Journal, Volume 63, Number 4, p. 563 
Autumn 2009, Washington-USA. 



***

Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler BÖLÜM 9

Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler  BÖLÜM 9



Suriye’de Kriz ve Uluslararası Hukuk 

Doç. Dr. Cenap ÇAKMAK 

Suriye’de merkezi yönetime karşı başlayan isyanın üzerinden bir yıldan fazla 
bir zaman geçmesine rağmen ülkede çatışma durumunu sona erdirecek bir 
çözüm henüz ufukta görünmüyor. Esed rejimi katliam yapmak ve isyancılara 
karşı aşırı güç kullanmakla suçlanırken gerek uluslararası toplum ve gerekse 
de konu ile yakından ilgilenmesi beklenen İslam dünyası veya bölge 
ülkeleri sorunu ve ihtilafı sonlandıracak bir yol haritası çizemiyor. İçinde 
askeri seçeneklerin de dahil olduğu uç öneriler veya zorlayıcı önlemler ise 
şimdiye değin siyasi öncelik ve hesaplar nedeniyle de masa dışında tutuldu. 
Bu süreçte ise uluslararası hukukun kriz konusunda ne gibi önerilerinin veya 
çözümlerinin olabileceği tartışıldı. 

< Esed rejimi katliam yapmak ve isyancılara karşı aşırı güç kullanmakla 
suçlanırken gerek uluslararası toplum ve gerekse de konu ile yakından 
ilgilenmesi beklenen İslam dünyası veya bölge ülkeleri sorunu ve ihtilafı 
sonlandıracak bir yol haritası çizemiyor. SDE Analiz  >

Kimilerine göre uluslararası hukukun ilgili mekanizma ve kuralları 
Suriye’deki insanlık dramına müdahale etmek ve Esed rejimine karşı etkili 
önlemler almak için elverişli iken kimilerine göre ise uluslararası hukuk 
kuvvet kullanmayı öngören çözümleri dışlayıcı bir işlev görüyor. Bu görüşe 
göre, zorlayıcı önlemlerde ısrar etmek uluslararası hukuku kötüye kullanmak 
anlamına geleceği gibi meşru bir dayanak ve zeminden de mahrumiyete 
de işaret ediyor. Büyük ölçüde hangi siyasi tutumun benimsendiğine bağlı 
olarak farklı bir rol atfedilen uluslararası hukuk bu yönüyle bakıldığında 
ilginç bir ikilem sunuyor. Bir yönüyle siyasi kaygılardan bağımsız normatif 
bir çerçeve sunması beklenen uluslararası hukuk kurum ve mekanizmaları, 
bir taraftan da aslında sahici ve kalıcı çözümler için siyasi realiteleri de 
dikkate almak zorunda kalıyor. 

Bu açıdan bakıldığında aslında Suriye ilginç bir örnek teşkil ediyor. Bir 
taraftan Suriye’ye yönelik etkin tedbirler alınmasını isteyenler uluslararası 
hukuka atıfta bulunurken, bir taraftan da Suriye’deki rejime karşı eylemsizliği 
savunanlar da bunun uluslararası hukukun bir gereği olduğunu ifade ediyor. 

< İnsancıl hukukun en önemli kaynağı olan Cenevre Sözleşmeleri’nin 
ortak üçüncü maddesi “uluslar arası nitelikli olmayan silahlı çatışma” (armed 
conflict not of an international character) durumunda da devletin sorumlu 
olduğu bazı noktaların altını çiziyor. SDE Analiz  >

Buna ilave olarak, durum ne olursa olsun, uluslararası hukuk şu 
veya bu şekilde siyasi gidişatı ve konjonktürü dikkate almak zorunda. Diğer 
bir ifadeyle, bir yönüyle uluslararası hukuk mekanizmalarının devreye 
girmesini ve dikkate alınmasını siyasi tercihler ve gelişmeler belirleyebiliyor. 
Uluslararası hukukun uluslararası politika ile bu yakından ilişkisini 
netleştirdikten sonra Suriye örneğinde uluslararası hukukun imkânlarının 
anlaşılması biraz daha kolaylaşabilir. 

Bu noktada ama Suriye’deki kriz ile ilgili olarak uygulanabilecek hukukun 
tespit edilmesi önem kazanıyor. Krizde işlenen bireysel suçlar ile ilgili 
sorumluluk ve buna bağlı olarak yapılacak kovuşturmalar mesela uluslararası 
ceza hukukunun konusu iken Suriye devletinin veya merkezi hükümetinin 
sorumlu tutulabilmesi veya işlenen kitlesel suçlara yönelik etkin tedbirler 
alınabilmesi genel uluslararası hukukun ilgi alanına giriyor. Ve yine mesela 
insancıl hukukun tatbik edilebilmesi ise bir çatışmanın varlığını gerektiriyor. 
Dolayısıyla uluslararası hukukun Suriye krizinde hangi imkanlara sahip 
olduğu, spesifik olarak hangi soruna odaklanıldığına göre değişiklik arz 
edebilmekte. Bu nedenle de özellikle devlet sorumluluğu ile bireysel cezai 
sorumluluğu birbirinden ayırt etmek gerekiyor. 

Bireysel sorumluluk bağlamında bakıldığında Suriye’deki olaylara veya 
ihlallere tatbik edilebilecek iki tür hukukun olduğu söylenebilir. Bunlar 
uluslararası insancıl hukuk ile uluslararası ceza hukukudur. Gerek insancıl 
hukuk ve gerekse de uluslararası ceza hukuku sadece devletlerarasındaki 
değil devlet dışı aktörlerin de müdahil olduğu silahlı çatışmalara bu hukuk 
kurallarının tatbik edilebileceğini öngörüyor. İnsancıl hukukun en önemli 
kaynağı olan Cenevre Sözleşmeleri’nin ortak üçüncü maddesi “uluslararası 
nitelikli olmayan silahlı çatışma” (armed conflict not of an international 
character) durumunda da devletin sorumlu olduğu bazı noktaların altını 
çiziyor. Benzer şekilde uluslararası suçlar bağlamında bireysel sorumluluğu 
düzenleyen Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM) Roma Statüsü de 
“uluslararası nitelikli olmayan silahlı çatışmalar”a tatbik edilebilen bu 
3. maddenin ihlalini de savaş suçu olarak tanımlıyor. 

İnsancıl Hukuk ve Silahlı Çatışma Hukuku 

Ancak burada tabi konu açısından önemli olan nokta neyin “uluslararası 
nitelikli olmayan silahlı çatışma” olarak tanımlanabileceği. Zira bu şekilde 
tanımlanmayan çatışmaların veya diğer durumların insancıl hukuk 
bağlamında devlet adına yükümlülük doğurması mümkün olmadığı gibi 
uluslararası ceza hukuku bağlamında da bireysel sorumluluk kaynağı olması 
söz konusu değil. Nitekim Roma Statüsü’nün savaş suçlarını düzenleyen 8. 
maddesi yukarıda bahsi geçen 3. maddenin ihlali ile ilgili düzenlemenin 
ayaklanma, kargaşa, izole şiddet olayları ve buna benzer durumları 
kapsamadığını ifade ediyor. 

Belirtmek gerekir ki Suriye’de devam eden çatışmaların taraflarından biri 
olan isyancıların “silahlı çatışmalar hukuku”nun tanıdığı taraf olup olmadığı 
tartışılabilir. Tam da bu hassasiyet nedeniyle Suriye merkezi yönetimi 
isyancıları ısrarla terörist olarak tanımlıyor. Bu bir devletin yargı yetkisi 
iddia edebilmesi bakımından önem arz ediyor. Zira koruma prensibine 
göre herhangi bir ülke kendi egemenliğine yönelik eylemler konusunda 
yargı yetkisi iddia edebiliyor. Bu prensibe göre mesela egemenliğe yönelik 
eylemin söz konusu devletin ülkesinde meydana gelmesi veya söz konusu 
devletin vatandaşı tarafından gerçekleştirilmiş olması gerekmiyor. Diğer 
bir ifade ile böyle bir durumda kişisellik ve ülkesellik prensiplerini aşan bir 
yargı yetkisi iddia edilebilmesi söz konusu. Ama bundan daha önemlisi de 
aşağıda biraz daha detaylı açıklanacak olan “muharip ayrıcalığı”nın sadece 
insancıl hukukun tatbik edilebildiği silahlı çatışmalarda geçerli olması. 

< Suriyeli muhaliflerin isyancı ve bu kategoriye uygun bir grup teşkil ettiği 
iddia edilebilir. Ve “uluslararası nitelikli olmayan silahlı çatışma”nın tarafı olduğu 
için de yürüttüğü çatışmaya insancıl hukukun tatbik edilebileceği iddia edilebilir. 
SDE Analiz >

Elbette Suriyeli muhaliflerin isyancı ve bu kategoriye uygun bir grup teşkil 
ettiği iddia edilebilir. Ve “uluslar arası nitelikli olmayan silahlı çatışma”nın tarafı 
olduğu için de yürüttüğü çatışmaya insancıl hukukun tatbik edilebileceği 
iddia edilebilir. Ancak bir çatışmanın bu kategoride değerlendirilebilmesi 
için çok temel birkaç şartı sağlaması gerekiyor. 

Birincisi, 

Hukuki hükümete karşı isyan eden tarafın organize bir silahlı gücü ve eylemlerinden sorumlu bir otoritesinin olması şart. Söz konusu tarafın ayrıca kontrol ettiği belirli bir bölgede hareket etmesi ve Cenevre Sözleşmeleri hükümlerine uyma araçlarına da sahip olması bekleniyor. 

İkincisi, 

Yasal hükümetin bu örgüt veya gruba karşı askeri yöntemlere başvurmak zorunda kalması. Ancak bu grubun askeri bir biçimde örgütlenmiş olması ve yasal hükümetin yetkili olduğu ülke içinde belirgin bir bölgeyi kontrol ediyor olması da aranan şartlardan bir diğeri. 

Üçüncüsü, 

(a) yasal hükümet isyancıları düşman olarak tanımış olmalı, ya da 

(b) Kendisinde düşman olmakla ilişkili hakların varlığını iddia etmeli, ya da 

(c) ilgili ihtilaf BM Genel Kurulu veya BM Güvenlik Konseyi gündeminde uluslararası barışa bir tehdit veya saldırı eylemi olarak tartışılıyor olmalı. 

Dördüncüsü, 

(a) isyancıların, bir devletin niteliklerine sahip olmayı hedefleyen bir örgütünün olması, 
(b) isyancıların sivil otoritesinin ülke sınırları içinde belli bir bölgede halk üzerinde fiili yetki kullanabilmesi (KCK meselesi işte bunun için son derece önemli), 

(c) isyancı örgütün silahlı güçlerinin organize bir otoritenin yönetiminde 
olması ve savaş hukuku kurallarına uymaya hazır olması ve 

(d) isyancı sivil otoritenin Sözleşme hükümleri ile bağlı olmaya rıza göstermesi gerekiyor. 

< Uluslararası ceza hukuku bağlamında sorumluluğa atıfta bulunabilmek için 
ortada insancıl hukukun tatbik edilebileceği bir çatışmanın varlığı gerekmez. 
Diğer bir ifade ile uluslararası ceza hukuku çerçevesinde çatışmasız bir ortamda işlenen suçlar açısından da kovuşturma mümkün olabilmekte. SDE Analiz >

Buradan hareketle sadece sokak gösterilerinden müteşekkil bir isyan veya 
ayaklanmanın silahlı çatışmalar hukukunun konusu olacağını söylemek pek 
mümkün değil. Ancak Özgür Suriye Ordusu gibi ayırıcı işaretleri ve silahlı 
bir gücü olan bir grup ve bununla ilişkilendirilebilecek siyasi bir otorite 
merkezi bu şartı pekala sağlayabilir. Dolayısıyla en azından Özgür Suriye 
Ordusu’nun belli bir güce erişmesi ve kumanda sınırları ve çerçevesinin 
belirmesinin ardından insancıl hukuk bağlamında sorumluluktan söz 
edilebilir duruma gelinebilecektir. 

Uluslararası ceza hukuku bağlamında sorumluluğa atıfta bulunabilmek 
için ise ortada insancıl hukukun tatbik edilebileceği bir çatışmanın varlığı 
gerekmez. Diğer bir ifade ile uluslararası ceza hukuku çerçevesinde 
çatışmasız bir ortamda işlenen suçlar açısından da kovuşturma mümkün 
olabilmekte. Evrensel yargı kapsamında değerlendirilen uluslararası suçların 
işlenmesi halinde bireysel sorumluluk doğabilmekte ve bu sorumluluk 
neticesinde uluslararası yargılama gerçekleştirilebilmekte. Nitekim BM 
İnsan Hakları Konseyi’nin Suriye ile ilgili hazırladığı raporda insanlığa karşı 
suçlardan bahsederken savaş suçlarından söz etmemesi çatışmasız ortamda 
işlenen suçların varlığını göstermekte. 

Burada önemli olan nokta insanlığa karşı suçlar ve savaş suçları gibi ihlallerin 
bireyler eliyle gerçekleşmiş olması. Diğer bir deyişle bu suçlardan dolayı 
doğrudan bir devleti veya hükümeti teknik anlamda suçlamak söz konusu 
değildir. Yani mesela Esed’i insanlığa karşı suçlardan yargılamak mümkün 
olsa bile bu, Suriye’deki hadiselere müdahale için yeterli bir gerekçe 
olmayabilir. Bu noktada önemli olan mesela bu suçların işlenmesinde devlet 
sorumluluğunun olup olmadığının tespit edilmesidir. 

Modern uluslararası sistemin üzerinde oturduğu iki temel ilkeden söz 
etmek mümkündür. Bu iki ilke aslında uluslararası hukuk açısından da ihlal 
edilemeyecek sınırları çizmesi bakımından önem taşır. Bunlardan birincisi 
devletlerin eşit ve egemen olduğu, diğeri ise bu devletlerin iç işlerine 
müdahale edilmemesi ilkesidir. Bu iki temel ilkenin birçok pratik yansıması 
ve sonucu olmuştur. Bunlardan bir tanesi mesela sınırların dokunulmazlığı, 
diğeri ise devlet başkanlarının bağışıklığıdır. 

Ancak zaman içerisinde özellikle iç işlerine karışmama ilkesinin istisnalarının 
gelişmeye başladığını görüyoruz. Bunun ilk önemli örnekleri insan hakları 
hukukunda kendini gösterirken daha yakın dönemlerde uluslararası ceza 
hukuku da bu konuda önemli açılımlar sağladı. Bunun bir sonucu olarak 
bugün mesela devlet başkanları, uluslararası suçlar nedeniyle sorumlu 
tutulabilmekte ve yargılanabilmekte. 

Ancak daha da önemlisi, egemenlik, iç işlerine karışmama ve sınırların 
dokunulmazlığı hala genel ilke ve kurallar olmakla birlikte bazı özel 
durumlarda bunlara istisnalar getirilebilmekte. İkinci Dünya Savaşı sonrası 
yeniden kurulan siyasi düzende bu istisnaların temel gerekçesi olarak 
uluslararası güvenlik ve istikrar gösterilmiştir. Diğer bir ifadeyle, devletlerin 
savaş açma hakkı ellerinden alınmış ve kuvvet kullanma dahil zorlayıcı 
tedbirlere başvurma yetkisi BM Güvenlik Konseyi’ne verilmiştir. Ve bu 
çerçevede küresel siyasi sistemin güvenlik ve istikrarına tehdit olabilecek 
durumlarda Konsey’in tedbir alabileceği belirtilmiştir. Dolayısıyla Konsey 
kararı ile devletlerin iç işlerine müdahalenin yolu bu şekilde açılabilmiştir. 

< Suriye örneği için konuşacak olursak, bu kadar kaba bir şekilde tarif edilen kavram çerçevesinde Suriye’ye kolayca müdahale edilebileceği sonucu na 
varılmamalı. Her şeyden evvel tartışmalı ve aydınlanmaya muhtaç çok sayıda 
sorun bulunmakta. SDE Analiz >

Ancak daha yakın tarihlere bakıldığında ise devletlerin iç işlerine müdahale 
etme gerekçesinin farklı bir forma büründüğü söylenebilir. Artık bir 
devletin iç işlerine müdahale edilmesinin temel gerekçesi olarak devletin 
uluslararası hukuktan kaynaklanan sorumluluklarının yerine getirmemesi 
veya getirememesine atıfta bulunuluyor. Koruma sorumluluğu denilen 
bu sorumluluk temelde, bir devletin ana unsurlarından biri olan halkın 
korunmasına işaret ediyor. Dolayısıyla, bir devlet, koruma sorumluluğunu 
yerine getiremediği takdirde iç işlerine müdahale edilmeme ilkesinin ardına 
sığınamamakta. 

Peki bir devletin bu sorumluluğunu yerine getirmediğinin tespiti nasıl 
yapılabilir? İşte insancıl hukuk veya uluslararası ceza hukuku burada önemli 
bir rol oynuyor. Yeni yeni ortaya çıkan koruma sorumluluğu kavramına göre 
bir devletin sorumluluğunu ihlal ettiği, işlenen uluslararası suçlardaki payı 
veya katkısı ile belirlenebiliyor. Diğer bir ifade ile bir çatışma veya karmaşada 
işlenen ve normalde bireysel sorumluluk gerektiren soykırım, insanlığa karşı 
suçlar veya savaş suçlarının işlenmesinde merkezi otoritenin katkısı veya 
teşviki sorumluluğun yerine getirilmediği şeklinde değerlendirilebilir. Ve bu 
da uluslararası ilişkilerin temel ilkelerinden biri olan iç işlerine karışmama 
ilkesinin bir istisnası haline gelebilir. 

< Amaç her durumda, devletin korumadığı halkı korumak olmak durumunda. 
Bununla ilgili dengeyi sağlamanın zorluğu ise ortadadır. Bu nedenle de 
müdahale olsa bile bunun sonuçları uzunca bir süre tartışılmaya devam  edecektir SDE Analiz >

Ancak Suriye örneği için konuşacak olursak, bu kadar kaba bir şekilde tarif 
edilen kavram çerçevesinde Suriye’ye kolayca müdahale edilebileceği 
sonucuca varılmamalı. Her şeyden evvel tartışmalı ve aydınlanmaya muhtaç 
çok sayıda sorun bulunmakta. Bunlardan en önemlisi BM Güvenlik Konseyi 
onayı olmaksızın, sorumluluğun yerine getirilmemesi durumunda yine de 
müdahale imkanı var mı? Diğer bir ifade ile acaba Konsey kararı olmadan 
Suriye’ye koruma sorumluluğuna atıfla müdahale etmek mümkün mü? 
İkinci önemli sorun da böylesi bir müdahale yapılsa ve meşruiyet sağlansa 
bile bu müdahalenin amacı ne olmalı? Normalde yapılacak müdahalenin 
yine de iç işlerinden bağımsız olması beklenmelidir. Yani mesela Suriye 
muhaliflerini iktidara getirmek ve Esed rejimini devirmek böylesi bir 
müdahalenin amacı olamaz. Amaç her durumda, devletin korumadığı halkı 
korumak olmak durumunda. Bununla ilgili dengeyi sağlamanın zorluğu ise 
ortadadır. Bu nedenle de müdahale olsa bile bunun sonuçları uzunca bir 
süre tartışılmaya devam edecektir. 


Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler BÖLÜM 8

Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler  BÖLÜM 8


İran’ın Suriye Politikası 

Uğur KÖROĞLU 


< İran, İmam Humeyni önderliğinde gerçekleştirilen 1979 İslam Devrimi’nden 
sonra Suriye ile münasebetlerini şahlık dönemine nazaran ciddi biçimde 
geliştirmiştir. Suriye, İran İslam Devrimi’nden sonra İran’ın Arap Dünyası içerisinde ilişkilerinin en iyi olduğu ülke olarak ön plana çıkmıştır. SDE Analiz  >

   Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde geçtiğimiz yıl şiddetini arttıran, 
Tunus, Mısır ve Libya gibi ülkelerde uzun yıllardır iktidarda olan yöneticilerin 
devrilmeleri ile sonuçlanan ve uluslararası kamuoyu tarafından “Arap 
Baharı” diye adlandırılan süreç hem bölgede hem de küresel sistemde 
ciddi değişiklikler ve ciddi kırılmalar meydana getirmesi öngörülmektedir. 
Suriye’de 2011 Mart ayında başlayan ve şiddetini arttırarak şimdiye kadar 
devam eden çatışmalar bölgesel istikrarsızlığı tetikleyici bir hal almış 
durumdadır. Söz konusu gelişmelerin en yakından hissedildiği ülkelerin 
başında ise Türkiye, İran ve İsrail gelmektedir. Her üç ülkenin de bu 
gelişmeler karşısında farklı perspektiflere ve çıkarlara sahip olmaları Suriye 
konusunda farklı tutum geliştirmelerine ve sorunun daha da karmaşık 
bir hal almasına sebep olmaktadır. Özellikle bölgenin Türkiye ve İran’ın 
söz konusu soruna ilişkin yaklaşımları, Suriye’deki gelişmelerin alacağı 
seyri yakından etkilemektedir. İki ülkenin soruna yönelik geliştirdikleri 
politikalardaki farklılıkların sağlıklı bir biçimde değerlendirilebilmesi, İran-
Suriye ilişkilerinin tarihsel seyrinin kısaca gözden geçirilmesiyle mümkün 
olabilir. 

1979 İran İslam Devrimi’nden Sonra İran-Suriye İlişkileri 

İran, İmam Humeyni önderliğinde gerçekleştirilen 1979 İslam Devrimi’nden 
sonra Suriye ile münasebetlerini şahlık dönemine nazaran ciddi biçimde 
geliştirmiştir. Suriye, İran İslam Devrimi’nden sonra İran’ın Arap Dünyası 
içerisinde ilişkilerinin en iyi olduğu ülke olarak ön plana çıkmıştır. İki 
ülkeyi, Arap-Fars çekişmesi, dünyadan izolasyon vb. tüm olumsuz etkenlere 
rağmen, bir araya getiren sebep(ler) dönemlendirilmek suretiyle şu şekilde 
özetlenebilir: 

< 1985-1988: Lübnan’da başlayan iç savaşta Suriye’nin Şii Emel Örgütü’nü, İran’ın ise Hizbullah’ı desteklemesi ve iki örgütün aralarında yaşanan çatışmalar ilişkileri gerginleştirse de, 1988’de, karşılıklı çabalar ve çeşitli gelişmeler sonucu 
iki ülkenin arası yeniden düzelme eğilimine girdi. SDE Analiz >

1-1979-1982: İran’da meydana gelen İslam Devrimi’nin (10 Şubat 1979) ilk 
dönemleri Camp David Sözleşmesi’nin (17. 09. 1978) hemen sonrasına 
ve bu sözleşmeyi esas alan Mısır-İsrail Barış Antlaşması’nın da (26. 03. 1979) hemen öncesine denk gelmekteydi. Adı geçen antlaşmanın ardından Mısır’ın ve diğer bazı Arap ülkelerinin İsrail karşıtlığına resmi olarak son vermelerinin sonucunda Suriye’nin yalnızlığa düşmesi, buna karşılık İran’ın daha devrimin ilk aylarında İsrail büyükelçiliğini kapatarak binasını da Filistin elçiliği için tahsis etmesi ve Filistin’e tam destek sözü vermesi gibi gelişmelerden dolayı Suriye ile İran arasında hızlı bir yakınlaşma başlamıştı. Devrimi tanıyan ilk Arap ülkesinin Suriye olması ve Hafız Esed’in Ayetullah Humeyni’ye tebriklerini bildirmesi, söz 
konusu yakınlaşmanın düzeyini göstermesi açısından önemlidir. İran’ın da, gerek İslami bir rejime geçmesi gerekse devrimin hemen akabinde başlayan İsrail karşıtlığı nedeniyle yaşadığı/yaşayabileceği izolasyon durumunu aşmak açısından Suriye ile yakınlaşması ve Suriye’nin desteğini kazanması gerekmekteydi. 

1979 yılında Irak’ta iktidarı ele geçiren Saddam Hüseyin’in kaygı verici kişisel özellikleri ve İran topraklarının bir kısmını 22 Eylül 1980 tarihinde işgal ederek başlattığı savaş Suriye tarafından endişeyle karşılandı. Saddam’ın olası bir zaferin ardından kendi ülkesine de saldıracağını düşünen ve Irak’ın da Arap 
liderliğinde söz sahibi olması ihtimali karşısında Suriye yönetimi, yaklaşık 
sekiz yıl sürecek savaşta resmi olarak İran’ı destekleyen tek Arap ülkesi, 
hatta dünyadaki tek ülke konumundaydı. 

2-1982-1985: Bu yılların başında İsrail, Lübnan’ın güneyini işgal etmişti. 
Suriye için zaten tehdit olan İsrail, bu sefer farklı bir cepheden kendisine 
yaklaşıyordu. Tam da bu sırada İran destekli Hizbullah’ın kurulması17 
ve derhal İsrail ile ABD güçlerine karşı eylemlerde bulunması 
İran’la ilişkileri daha da sağlamlaştırmıştı. 

3-1985-1988: Lübnan’da başlayan iç savaşta Suriye’nin Şii Emel Örgütü’nü, 
İran’ın ise Hizbullah’ı desteklemesi ve iki örgütün aralarında yaşanan 
çatışmalar ilişkileri gerginleştirse de, 1988’de, karşılıklı çabalar ve çeşitli 
gelişmeler sonucu iki ülkenin arası yeniden düzelme eğilimine girdi. 

4-1988-1991: İran-Irak savaşının bittiği bu dönemin başlarında, Lübnan’da 
işbaşına gelen başkan Michel Aoun’un Suriye karşıtı eylemeleri ve Irak’ın 
Kuveyt’i işgalini öne sürerek bölgeye giren ABD silahlı kuvvetlerinin 
Suriye’yi tedirgin etmesi iki ülke arasındaki ilişkilerin yeniden ivme 
kazanmasını sağladı. 

5-1991-2003: Bu görece uzun süreyi taraflar daha çok silahlanma 
konusunda birbirlerine yardım ederek geçirdiler. Hizbullah ve 
Hamas’ı takviye ederek İsrail’e baskıyı arttırmak için uğraştılar. Nitekim 
2000 yılında Hizbullah’ın yoğun mücadelesi sonucu İsrail’in, Güney 
Lübnan’dan çekilmek zorunda kalması bu çabaların iki ülke açısından 
olumlu bir sonucudur.18 

6-2003-…: Bu dönemde başlayan İkinci Körfez Savaşı’nın ardından iki 
ülkenin de ortak düşman olarak gördüğü Saddam’ın devrilmesi Suriye ve 
İran açısından olumlu ve siyasi kazanım olarak karşılandı. Buna karşılık, 
ABD’nin “teröre karşı savaş” söylemi çerçevesinde iki ülkeyi de hedef 
tahtasına oturtması İran ve Suriye arasında belirli bir endişe yarattı. 

< 1991-2003: Bu görece uzun süreyi taraflar daha çok silahlanma  konusun da  birbirlerine yardım ederek geçirdiler. Nitekim 2000 yılında Hizbullah’ın yoğun mücadelesi sonucu İsrail’in, Güney Lübnan’dan çekilmek zorunda kalması bu çabaların iki ülke açısından olumlu bir sonucudur. SDE Analiz  >

Bu nedenle, her iki ülke de Irak bağlamında ortak bir siyaset izlemeye başladı. 
İran, Irak’ta büyük çoğunluğunu Şiilerin teşkil ettiği Amerikan karşıtı 
grupları destekleyerek kontrolü Amerika’ya kaptırmamaya çabalarken, 
Suriye’nin gayretleri ise, olası tehdit ve müdahaleleri önlemek için Irak’ı 
dönem dönem sınırını kapatmaya kadar zorladı. Bu dönemin şüphesiz 
ki en çarpıcı gelişmesi 2006 yılında İsrail’in Güney Lübnan’a saldırarak 
Hizbullah’la savaşa girmesidir. Seyyid Ali Hamanei’ye yakınlığı malum 
olan Hizbullah’ın bu savaştan adı konulmamış bir zaferle çıkması, Suriye 
yönetimi ve halkının İran’a karşı sempatisini ve güvenini arttıran büyük 
bir etken olmuştur.19 

Neticede bu önemli kırılma-birleşme dönemleri ve barındırdığı olaylar, 
her iki ülkenin ilişkilerinin bir tür ‘kader ortaklığı’ veya en azından ‘mantık 
evliliği’20 düzeyinde ilerlemesine katkıda bulunmuştur. Söz konusu siyasi 
gelişmeler özellikle İran’ın ekonomik açıdan Suriye’ye büyük destek 
vermesini de beraberinde getirmiş, bu kapsamda Suriye’ye düşük maliyetli 
petrol ve ürünleri ile doğal gaz vb ihracatın yapılmasını sağlamıştır. 

2011 Suriye Olayları ve İran’ın Tutumu 

2011 yılı başlarında Arap Baharı tüm bölgeyi ve dünyayı etkilerken gözler 
doğal olarak Suriye’ye de çevrilmişti. Burada da bir devrim, değişim veya 
dönüşüm olacak mıydı? Diğer Arap ülkelerine göre birkaç ay gecikmeli de 
olsa, Suriye’de de bir takım olaylar patlak vermişti. Batı ülkeleri, Türkiye 
ve bazı Arap medyası ile siyasileri bu olayları, diğer ayaklanmalar gibi bir 
özgürlük ve demokrasi hareketi şeklinde görüp yorumlamışlarsa da, İran’ın 
konuya bakışı çok farklı olmuştur. 

İran İslâm Devrimi sonrasında uygulanan “Yeşil Kuşak” politikası ile bölgede 
tecrit edilmeye çalışılan İran yönetimi, İsrail’den ve İsrail üzerinden Batılı 
ülkelerden, özellikle ABD’den tehdit algılamaktadır. Ortadoğu ve Kuzey 
Afrika ülkeleri ile Suriye’deki olaylar patlak vermeden önce Suriye Devlet 
Başkanı Beşşar Esed’in kendisini ziyareti sırasında bir demeç veren İran dinî 
lideri Ayetullah Ali Hamanei “…Batı’lı ülkeler ve özellikle de Amerika hem 
bölgede ve hem de kendi içerisinde çeşitli sorunlarla karşı karşıya olup, 
bölgede ve hatta Lübnan’da dahi herhangi bir başarı sağlayamamıştır. 
Bu şartlar altında İran, Suriye, Irak ve Türkiye arasında bir dayanışma 
ve işbirliği ortamının sağlanması bölgenin yararınadır…” cümleleriyle 
bu durumu net bir biçimde ifade etmiştir. Aynı toplantıda Hamanei “… 
İran İslam Cumhuriyeti ve Suriye ortak bir siperde yer almışlardır ve 
ortak hedeflere sahiptirler…” diyerek İran ve Suriye arasındaki ilişkilerin 
dayandığı stratejik temele işaret etmiştir. Suriye olaylarının Türkiye ile derin 
bir ayrılığa dönüşmesi, Türkiye’ye bir parçası konuşlandırılan NATO füze 
savunma sisteminin İran tarafından şüpheyle karşılanması gibi hususlar 
İran-Türkiye ilişkilerinde ufak çaplı bir krize de sebep olmuştur. 

İran, Suriye’de yaşanan gelişmeleri dış destekli bir proje olarak 
değerlendirmektedir. İran dinî lideri Ayetullah Ali Hamanei’nin Bi’set 
Bayramı dolayısıyla yaptığı konuşmada Suriye olaylarını  “…Amerikalılar bölgede Mısır, Tunus, Yemen ve Libya’daki olayların benzerini çıkartmayı amaçlamış olup, direniş cephesindeki Suriye’yi karıştırmak peşindeler. ''

< Başbakan R. Tayyip Erdoğan ve beraberindeki heyetin İran’da kabulü sırasında da Suriye halkı lehine olan her türlü reformu desteklediklerinin 
altını çizen Hamanei İran’ın Suriye’yi desteklemesinin en önemli sebebi 
olarak Suriye’nin Siyonist direniş çizgisinde yer alıyor olmasını göstermiştir. 
SDE Analiz  >

Ancak Suriye’deki olayların mahiyeti, bölge ülkelerindeki gelişmelerden 
tamamen farklıdır. Bölge ülkelerindeki İslami uyanışın özü, anti-siyonist ve 
anti-Amerikancı bir harekete dayanmaktadır. Ancak Suriye’deki olaylarda 
Amerika ve İsrail’in parmağı açıkça görülmekte olup, biz İran halkının bu 
bağlamdaki mantığı ve kriteri şudur ki, her nerede Amerika ve Siyonizm 
lehine slogan atılırsa, bu hareket sapmaya uğramıştır. Elbette İran halkı ve 
İslam nizamının bu mantık ve kritere dayalı direnişi düşmanı öfkelendirmekte 
ve onların komplolarının artmasına yol açmaktadır. Ancak, dirençli İran 
halkı mevcut duruşunu gevşeklik göstermeksizin sürdürecektir…” şeklinde 
değerlendirmesi İran’ın Suriye politikasını anlamayı kolaylaştırmaktadır. Bu 
çerçevede Türkiye Başbakanı R. Tayyip Erdoğan ve beraberindeki heyetin 
İran’da kabulü sırasında da Suriye halkı lehine olan her türlü reformu 
desteklediklerinin altını çizen Hamanei İran’ın Suriye’yi desteklemesinin 
en önemli sebebi olarak Suriye’nin Siyonist direniş çizgisinde yer alıyor 
olmasını göstermiş ve Suriye’de başlayan reform sürecinin devam etmesi 
gerektiğini ifade etmiştir.21 

İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad’ın konuyla ilgili görüşleri 
ise,‘Rehber’in sözlerinden çok farklı olmamakla birlikte, bazen daha 
politik manevralarla sergilendiği bazen de İran’daki genel kabulün aksine 

< Suriye olaylarının başlangıcında ve ortalarında daha ihtiyatlı bir dil kullanan 
Ahmedinejad, bugün gelinen noktada, Suriye yönetimini ve halkını, ayaklan maları iyi bir şekilde idare etmelerinden dolayı tebrik etmiş ve Batının bir tuzağı olarak değerlendirdiği bu oyuna gelinmemesinin sevindirici olduğunu  belirtmiştir. SDE Analiz > 

Suriye’deki göstericilere şiddet uygulandığını kabul eder bir nitelik taşıdığı 
için önemlidir. Örneğin Rusya Cumhurbaşkanı Medvedev ile yaptığı telefon 
görüşmesinde, Suriye’deki olayların çözümünü ve gerekli reformları yine 
Suriyelilerin yapması gerektiğini, dışarıdan müdahale olmamasının önemini 
vurgulamıştır.22 Ahmedinejad, benzeri ifadeleri BM genel sekreteriyle 
görüşmesinde de dile getirmiştir.23 Buna karşılık Ahmedinejad, Beşşar 
Esad’la bir görüşmesi sırasında isyancılara karşı şiddet uygulanmasına 
son vermesini ve askeri güçle hiçbir meselenin halledilemeyeceğini beyan 
etmiştir.24 Suriye olaylarının başlangıcında ve ortalarında daha ihtiyatlı bir 
dil kullanan Ahmedinejad, bugün gelinen noktada ise, Suriye yönetimini ve 
halkını, ayaklanmaları iyi bir şekilde idare etmelerinden dolayı tebrik etmiş 
ve Batı’nın bir tuzağı olarak değerlendirdiği bu oyuna gelinmemesinin 
sevindirici olduğunu belirtmiştir.25 

İran İslam Cumhuriyeti’nin diğer yetkili makamları da Suriye’deki kalkışma 
ve karışıklılar hususunda Ali Hamanei ve Ahmedinejad’ın görüşleriyle 
aynı veya yakın doğrultudaki fikirlerini zaman zaman dile getirmişlerdir. 
Bunlardan biri de İran’ın, Arap ve Afrika ülkelerinden sorumlu dışişleri 
bakan yardımcısı Hüseyin Emirallahiyan’dır. Bir Türk gazeteci tarafından 
Türk dışişlerinin son günlerdeki çıkışları hakkında kendisine yöneltilen bir 
soru üzerine; İran’ın her yönden Suriye’yi desteklemeye devam edeceğini 
ve Suriye halkının Esed’in himayesi altında istenilen reformlara sağlam bir 
şekilde ulaşacağını beyan eden Emirallahiyan, buna karşılık muhaliflerin 
silahlandırılmamasının da şart olduğunu söylemiştir. Aynı yetkili bir başka 
görüşmesinde ise “İran’ın kırmızı çizgisi, Suriye halkı içindeki grupların 
birbirlerini öldürmeleri ve ülkeye dışarıdan askeri müdahale olmamasıdır” 
diyerek düşüncelerini dile getirmiştir.26 İran’ın BM daimi temsilcisi 
Muhammed Hezai de, Suriye halkının reform sürecinde gösterebileceği 
sabırsızlığın bölgeye felaket getireceğini ileri sürmüştür.27 Dışişleri bakanı 
Ali Ekber Salihi, ‘direniş’28 hareketinin sonuna kadar süreceği mesajını 
iletmiştir.29 

Bu veriler ışığında bakıldığında, küçük farklar/farklılıklar dışında, İran’ın 
resmi söyleminde kendi içinde herhangi bir ayrılığın bulunmadığı ve kendi 
içerisinde bir tutarlığa sahip olduğu görülmektedir. Çeşitli devlet yetkilileri 
ve milletvekillerinden oluşan ve bu noktada farklı düşünen küçük bir azınlık 
grubu olsa da, güçlü olamayışları ve söylemlerinin süreksizliği onları 
akamete ve etkisizliğe uğratmaktadır. 

Yukarıda bahsi geçen siyasal kişiler ve onların oluşturduğu kurumsal yapıların görüşlerinin yanısıra, göz ardı edilmemesi gereken bir unsur da, şüphesiz ki İran halkıdır. İran halkı genel olarak devletin resmi görüşlerini benimsemekle beraber, özellikle ‘yeşil hareket’e destek verenlerin ve diğer görüşlerdeki bazı grupların, ülkelerinin Suriye’ye yardım etmesini daha çok ekonomik yönlerden eleştirdiği ve zaman zaman seslerini yükselttiği görülmektedir. 

Bütün bunların dışında bir de gücü artık son zamanlarda iyice artan sosyal 
medya, video paylaşım siteleri vb. türden internet ortamlarında konuyla 
ilgili son derece zengin bir kaynak bulunmaktadır. ‘İslam Devrimi’ ve Suriye 
yönetimi taraftarlarının kendilerini haklı göstermek üzere yoğun çaba 
harcadıkları bu sitelerde, daha çok Batı ve Suriye yönetimi karşıtlarının 
dünya medyasına sundukları görüntülerin sahteliği, bütün olup bitenin 
aslında bir komplo ve göz boyamadan ibaret olduğu iddia edilmektedir. 

< İran halkı genel olarak devletin resmi görüşlerini benimsemekle beraber, özellikle ‘yeşil hareket’e destek verenlerin ve diğer görüşlerdeki bazı grupların, 
ülkelerinin Suriye’ye yardım etmesini daha çok ekonomik yönlerden eleştirdiği ve zaman zaman seslerini yükselttiği görülmektedir. SDE Analiz  >

Buraya kadar sunmaya çalıştığımız bilgiler ışığında, İran’ın Suriye olaylarına 
bakışının, özellikle resmi makamlar bağlamında ortak bir söyleme yaslandığını 
söylemek mümkündür. Tüm bunların dışında gerek İranlı yetkililerin 
yaptıkları gayrı resmi konuşmalardan gerekse ‘Devrim’ (İran İslam Devrimi) 
ve Suriye taraftarlarının aralarında yaptıkları konuşmalardan, aslında 
Suriye’de hemen hemen hiçbir büyük halk ayaklanmasının yaşanmadığı, 
katliamları yapanların bilakis göstericiler olduğu, bu göstericilerin çoğunun 
halk tarafından tanınmadığı, dışarıdan veya Filistinli göçmenlerden parayla 
tutulan adamlar 30 oldukları yönünde genel bir kanaat çıkarmak mümkündür. 
Bu kesimlere göre, Suriye olayları, dini inanç ve mezhep farklılıklarını 
bahane eden, ama aslında ABD, İsrail ve genel olarak Batı’nın 31 kışkırttığı, 
bizzat para verip silahlandırdığı bir grup teröristin çıkarttığı olaylardan 
öteye bir şey değildir. Hatta Suriye ordusundan ayrılan 2500 kadar askerin 
“Muaviye Tugayları” adıyla birlikler kurmaları doğrultusundaki söylentiler 32 
ve benzeri iddialar kendilerinin bu tezlerini daha da güçlendiriyor. Çünkü 
hiçbir aklı başında Sünni’nin yapmayacağı bu anlamsız isimlendirmenin 
telaffuzu bile, karşı tarafı tahrik etmeye yetmektedir. 

Suriye sorunu kapsamında, bütün bu reel-politik söylem ve iddiaların 
yanısıra, ilgili çevrelerce pek gündeme getirilmeyen meselenin teo-politik 
boyutuna da değinmek gerekmektedir. Bu boyutu, her ne kadar bilimsel 
bir şekilde ortaya koymak en azından şimdilik mümkün olmasa da, Mehdi 
inancının İslam âlemindeki, ama özellikle Şiiler arasındaki öneminin de İran-
Suriye ilişkilerinde bir belirleyicilik payı olduğu düşünebilir. Aslında Mehdi 
inancını ve onun gelişini beklemeyi inançlarının merkezine oturtmuş bir 
ulema kadrosunun en üst düzey yöneticileri oluşturduğu İran’da bu husus 
kesinlikle görmezden gelinmemelidir. Resmi makamlarca doğrudan ‘İmam 

< En çok öne çıkan görüşİran’ın aslında tarihsel arkaplanına dayalı devlet geleneğinin dünyadaki bütün gelişmelere yansıyor oluşudur. Bu görüşü savunan lar bir İslam devleti de olsa İran’ın aslında ulusal çıkarlarını düşünen ve derin  amaçları olan bir devlet olduğu görüştür. SDE Analiz >

Mehdi geliyor, çok yakında gelecek’ 33 tarzında sözler sarfedilmemiş olsa 
da, bölgenin ve dünyanın yakın bir süre zarfında barışa ereceği, İsrail’in 
ortadan kalkacağı, şu anki neslin bu büyük uyanışa tanıklık edeceği yönünde 
resmi makamların söylediği sözler Mehdi’ye bir işaret olarak yorumlanabilir. 

Sonuç ve Değerlendirme 

Bütün bu veriler ve bilgiler ışığında, İran’ın Suriye’deki rejime sahip 
çıkmaya ve bu rejimle ortaklığını sürdürmeye devam edeceğini söylemek 
mümkündür. Suriye’deki olayların üzerinden bir yılı aşkın bir süre geçmesine 
rağmen, İran’ın aksi bir davranış sergilememiş olması ve hatta bu ülkeyle 
birçok yeni yatırım ve ticaret anlaşması yapması İran’ın Suriye yönetimine 
desteğinin süreceğini göstermektedir. Ancak daha önce değinildiği gibi, 
İran, Suriye’yi hatasız bir ülke olarak da görmemekte, aksine halkın samimi 
isteklerine bir an önce olumlu cevaplar verilmesi noktasında Esed’i ve diğer 
yetkilileri uyarmaktadır. Ancak İran, Suriye’deki reformların zaman alacağını 
ve halkın sabırlı olması gerektiğini düşünmektedir. Bu noktada, İran’ın 
hassasiyetinin daha çok samimi talepleri olan halk ile dışarıdan destekli 
‘Siyonist’ planlara alet edilen ‘sözde halk’ arasında yapılan bir ayrıma dayalı 
olarak şekillendiğini söylemek mümkündür. Ayrıca İran’ın dünya genelinde 
‘mustazafların’ ve özelde İslam ülkeleri için ‘İslami’ kesimin yanında olduğu 
yönündeki söylem de bu ülkenin Suriye olaylarıyla ilgili dünyaya vermek 
istediği imaj ve mesajın önemli göstergeleridir. 

Buraya kadar anlatılanlar, yazının başlığı da göz önünde bulundurularak 
mümkün olduğunca objektif bir biçimde İran resmi makamlarının 
Suriye’de yaşanan gelişmelere bakışını yansıtmaya çalışmıştır. Bununla 
beraber daha sağlıklı bir analiz için İran’ın resmi söylemleri dışında İran 
dışından uzmanların görüşleri, yorumları ve yaşanmış gerçeklerle olayların 
değerlendirilmesinin gerektiği açıktır. 

Bu bağlamda en çok öne çıkan görüşİran’ın aslında tarihsel arkaplanına 
dayalı devlet geleneğinin dünyadaki bütün gelişmelere yansıyor oluşudur. 
Bu görüşü savunanlar bir İslam devleti de olsa İran’ın aslında ulusal 
çıkarlarını düşünen ve derin amaçları olan bir devlet olduğu görüştür. 

Bu çıkarlar içerisinde dünyadan izole edilmek pahasına da olsa kendine has 
bir yönetim biçimi ve dış politika uygulamaları ortaya koyarak ABD ve diğer 
büyük güçlere karşı farklıbir model olarak dünya sahnesinde yer almak isteyişi 
de bu tezin dayanakları arasında değerlendirilebilir. Bu noktada akla şu 
sorular gelebilir: yukarıda verilen İranlı resmi makamların genel görüşlerine 
göre Suriye’ye desteğin asıl gayesi Suriye’nin Siyonizm karşısındaki duruşu, 

Filistin ve Lübnan’a (özelde Hizbullah’a) sağladığı destek olduğuna göre bu 
‘ulusal çıkarlar’ Lübnan ve Filistin’i de kapsamaktadır; bölgenin demografik 
yapısının ezici çoğunluğunu Arapların oluşturması, etnik olarak daha çok 
Farsî ve Türkî temellere dayalı İran’ın hangi planı dahilinde yer alabilir? 

Ayrıca adı geçen üç ülkenin ekonomik durumları ve stratejik konumları gibi 
etmenler göz önünde bulundurulduğunda neredeyse hiçbir cazibeleri 
olmamasına ve alternatifi ülkeler (en başta Türkiye) zaten mevcut olmasına 
rağmen İran, niçin son derece yüklü miktardaki maddi kaynağını adı geçen 
bölgelere akıtmaktadır? Bunun yerine İsrail’e, Suriye ve İran’ın vereceği 
küçük tavizler iki ülkenin de reel olarak daha çok yararına olmaz mı? Ayrıca 
ulusal çıkarlardan kasıt topyekûn bir İran ulusunun mu yoksa Fars eksenli bir 
ulusalcılığın çıkarları mı? İran’ın da her ülke gibi modern devletler sisteminin 
bir gereği olan ulusal çıkarlarının olması doğaldır ancak bu çıkarların neler 
olduğunun somut ve destekli bir şekilde yukarıda arz edilen ve/veya farklı 
soruları da kapsayarak acilen cevaplanması gerekmektedir ki konuya ilgili 
ülkeler bölge ve dünya barışına daha yapıcı eleştirilerde bulunabilsin. 

Bir diğer görüşe göre ise İran, aslında evrensel bir insani ve/veya İslami 
kaygı taşımamakta aksine sadece Şiiliğin gelişmesi ve yayılması için 
çalışmaktadır, Suriye yönetimine de desteği bu yüzdendir. Bahsi geçen 
görüşü savunanların en önemli argümanları: ‘Madem İran’ın evrensel insani 
ve İslami kaygıları var o halde niçin Sünni Çeçenistan ve Çin’deki Uygurlara 
yönelik destek vermemiştir?’. Son derece haklı görünen bu argümana karşı, 
nüfusunun ağırlıklı çoğunluğu Şii olan Azerbaycan Cumhuriyeti’ne İran’ın 
hiç de olumlu olmayan genel yaklaşımı, Azerbaycan-Ermenistan savaşında 
Azerbaycan’a destek vermeyişi, hatta 2001 yılında Hazar denizi üzerinde 
savaş uçaklarını uçurtan İran’ın Azerbaycan’a gözdağı vermesi, Irak’taki 
Şiilere – ki Irak Şiiliği ile İran Şiiliğinin yapısı hemen hemen aynıdır - kayıtsız 
şartsız destek vermemesi, bazen de onlarla fikirsel çatışmalara düşmesi 
cevaplanmaya muhtaç önemli sorular olarak ortaya çıkmaktadır. Şiilik 
eksenli düşüncenin Suriye ayağında ise oradaki Şii/Alevi olarak nitelenen/ 
adlandırılan azınlığın İran tarafından ne derece İslam dairesinde görüldüğü 
ve kendilerine ne kadar yakın buldukları sorunsalı yer almaktadır. 

< İran’ın da her ülke gibi modern devletler sisteminin bir gereği olan ulusal çıkarlarının olması doğaldır ancak bu çıkarların neler olduğunun somut ve destekli bir şekilde yukarıda arz edilen ve/veya farklı soruları da kapsayarak acilen cevaplanması gerekmektedir. SDE Analiz >

İran’ın her ne kadar ‘Suriye Alevileri’ olarak bilinen Nusayrileri defalarca 
Şiileştirmek yönünde atılımları34 olmuşsa da Nusayrilerin buna pek de sıcak 
bakmadıkları bilinmektedir. Dolayısıyla Nusayrilere göre – ama sadece 
göreli olarak -Şiiliğe daha yakın Türkiye Alevilerine karşı bile mesafeli ve 
şüpheli yaklaşan İran siyasileri ve din adamlarının Suriye Alevilerini ne 
derece kendi Şii inançlarına uygun olarak benimsedikleri muammadır. 

< Bütün bu belirtilen hususlar İran’ın, -göreli dahi olsa -Şiiliğe yakın duran mezhep, inanç ve tarikat gibi yapılara yakın durduğu gerçeğini  değiştirmemek tedir. Bununla beraber arz edilen soru işaretlerini ortadan kaldırmak ise daha 
detaylı çalışmaları gerektirmektedir. SDE Analiz >

Ancak bütün bu belirtilen hususlar İran’ın, - göreli dahi olsa -Şiiliğe yakın 
duran mezhep, inanç ve tarikat gibi yapılara yakın durduğu gerçeğini 
değiştirmemektedir. Bununla beraber arz edilen soru işaretlerini ortadan 
kaldırmak ise daha detaylı çalışmaları gerektirmektedir. 

İsrail ile aslında danışıklı bir dövüş içinde bulunarak bölgede İran ve İsrail’in 
birbirlerini destekleri yönünde henüz söylenti boyutunda komplo teorilerini 
de çalışmanın bu kısmına eklemek gerekir. 

Yukarıda sunulan üç ana görüşe ayrı ayrı inanlar olduğu gibi üçünün 
birden de geçerli olduğunu kabul edenler bulunmaktadır. İran İslam 
Cumhuriyeti’nin resmi söyleminin karşıtı olan ve İran’ın uluslararası 
arenada tavır ve tutumlarını açıklamaya yönelik yukarıda sözü edilen teori 
ve düşüncelerin somut olarak dile getirilişi son Suriye olaylarının ardından 
daha da belirginleşmeye başlamışsa da, yine yukarıda sorulan soruların 
henüz net cevaplarının olmayışı ve bu teorilerin/fikirlerin başka açılardan 
da İran politikalarının seyrini tanımlamada yetersiz kalmaktadır. Bu soruların 
cevaplanması ve teorilerin açıklığa kavuşturulması bölge ile konuya 
müdahil diğer ülkelerin buna bağlı olarak da İran’ın kendisinin eylem ve 
politikalarına olumlu yönde katkı yapacağı muhakkaktır.