GÜÇ VE POLİTİKA KAVRAMSAL BOYUTLAR. BÖLÜM 1
Siyasi İdeolojiler, Politika,liberalizmin yükselişi, Muhafazakar, demokrasi, Küreselleşme, Güç İlişkileri,Sait Yılmaz,
Güç ve Politika
Sait Yılmaz
2008
BİRİNCİ BÖLÜM
GÜÇ VE POLİTİKA: KAVRAMSAL BOYUTLAR
1.1. İDEOLOJİ, TEORİ, GÜÇ VE HEGEMONYA:
1.1.1. Siyasi İdeolojiler ve Politika:
Tarih boyunca ortaya çıkan güç aktörleri ve politikaları öncesinde iç içe girmiş pek çok siyasal ve tarihsel gelişmenin tezahürü ve bu gelişmelerin hızlandırıcı öğesidirler. Dolayısıyla günümüz güç ve politikaları üzerine bir analiz yapmak bu tarihsel gelişimin arka planındaki siyasal düşünce ile vücut bulan ideoloji ve teorilerin kökleri ile işe başlamamızı gerektirir. İdeoloji, modern dünyanın siyasal tecrübesinin ayrılmaz bir parçasıdır. Fikir ve ideolojiler, dünyanın anlaşılması ve açıklanması için kullanılan bir bakış açısı sağlar ve sonuçta siyasi faaliyeti harekete geçirecek amaçların tespitine yararlar. Örneğin 18’ nci Yüzyıl Amerikan ve Fransız devrimlerinden doğan Batı ideoloji geleneği bugün de pek çok uluslararası düşünce ve gelişmeyi anlamamızda bize rehberlik etmektedir.
Yeni ideolojik düşünce bir yandan dünyayı anlama çabası verir bir yandan da hayatta kalmaya çalışır. Bugünün paradigmaları olan küreselleşme ve post-modernizmin tetiklediği ABD hegemonyasının temsil ettiği tek kutuplu dünya düzeni, AB gibi ulus-üstü yapıların ortaya çıkışı, etnik milliyetçilikle birlikte dini köktenciliğin yükselişi ve küresel terörizm gibi siyasal ve sosyal gelişmeler karşısında aslında yok olmuş gibi gözüken ideolojiler çağa ayak uydurma gayretindedir. Nitekim bir yandan sosyalizm öldü denilmekte ve Batı liberalizminin nihai zaferi ilan edilmekte, diğer yandan liberalizmin bunalımına işaret edilmektedir. Milliyetçilik ise küreselleşmenin olumsuz etkileri mücadele ederken, ulus-üstü ve çok kültürlü meydan okumalara intibak etmeye çalışmaktadır.
İdeolojiden sıyrılmış siyaset ya da tüketimci siyaset yok olmaya mahkumdur çünkü bu siyaset insanlara maddi kişisel çıkarlardan başka bir şey sunmaz. İktidara geldiklerinde politikacıların ne yapacaklarına ilişkin inançları, değerleri ve kanaatleri olmalıdır. Siyasal fikir ve ideolojiler tüm toplumu bir arada tutacak birleştirici inanç ve değerler kümesi temin ederek, çimento görevi yapmaktadır. Örneğin ABD’li siyasetçilerin çoğunun paylaştığı “Amerikan ideolojisi”nin temelinde serbest piyasa ekonomisinin meziyetlerine ilişkin liberal-kapitalist değerler kümesi ve ABD Anayasası’nda yer alan ilkelere saygı vardır .
Siyasal fikir ve ideolojileri farklı şekillerde kategorize etmek için pek çok çalışma bulunmaktadır. Bunlardan en köklüsü sol-sağ yelpazesidir. Bu gruplamayı esnekleştirmek için arasına ‘merkez’ kavramı yerleştirilmektedir. Tarihsel süreç içinde ideolojileri soldan sağa; komünizm, sosyalizm, liberalizm, muhafazakarlık, faşizm şeklinde sıralamak mümkündür. 21’ nci Yüzyılda bu ideolojilere post-modernizm başta olmak üzere çeşitli post-izmler ve küreselleşme meydan okumaktadır.
Siyasal ideolojilerin izleri modern devleti ortaya çıkaran süreç ile başlar. Modernleşme süreci sosyal, siyasal ve kültürel boyutlara sahipti. Sosyal açıdan modernleşme yeni sosyal sınıfların yer aldığı, piyasa yönelimli ve liberal bir iktidar anlayışı ile bağlantılıdır. Siyasal olarak modernleşme ise mutlak monarşilerin yerini, anayasal, zamanla da demokratik yönetimlerin almasını gerektirmiştir. Kültürel açıdan modernleşme ise Aydınlanma fikir ve görüşlerinin yayılması biçiminde karşımıza çıkmaktadır. Bu fikirler geleneksel dini ve siyasal fikirlere meydan okumuş ve genel olarak ilim, akıl ve ilerleme ilkeleri ile temellendirilmişti.
Liberalizm, muhafazakarlık ve sosyalizme muhalif olarak geliştirilen “merkez” ideolojiler, modernleşme sürecine zıt tepkiler vermişlerdir. Modern toplumlar sanayileşme ve sınıf dayanışması üzerine kurulmuştu. Post-modern toplumlar ise, insanların üreticiden tüketiciye dönüştüğü, sınıfsal dini ve etnik sadakatin yerini bireyciliğin aldığı, gittikçe parçalı bir özellik arz eden, kimlik meseleleri ile ilgili, çoğulcu “bilgi toplumlarıdır.” Post-modernizm ile ideolojik gelenekleri harmanlamaya yönelik teşebbüsler “post-liberalizm”, “post-marksizm”, “post-feminizm” gibi çeşitli “post-izmler”in ortaya çıkmasına yol açmıştır.
21’ nci Yüzyılın başlangıcında liberalizmin yükselişi doruk noktasına ulaşmıştır. Çünkü, piyasa temelli ekonomi ile birleşen liberal temsili hükümet modeli, 19’ ncu Yüzyıldan beri tüm dünyada engellenemez bir şekilde yayılmış ve Batıdaki sosyal gelişmeye hakim olmuştur. Tüm bunlarla birlikte, liberalleri yeniden düşünmeye, bazen de görüşlerini gözden geçirmeye zorlayan yeni meydan okumalar da söz konusudur. Liberal ideolojiye olan güven sorunu yanında, bizzat kapitalist sistemin nasıl evrimleşeceği ve karşılaşacağı krizler, yeni ve liberal olmayan güçlerin ortaya çıkışı, terörle savaşta diğer ülkelerin liberalizmden saparak cevap verme ihtimali, otoriter milliyetçiliğin yayılma riski gibi trendler liberalizmin geleceğini etkileyecektir. Immanuel Wallerstein’e göre dünya sistemi liberalizmin yerine zaman içerisinde yeni bir sistem getirecektir .
21’ nci Yüzyılın diğer bir gerçeği de muhafazakar düşüncenin hakim ideoloji üzerinde edindiği konumdur. 19’ ncu yüzyıl boyunca muhafazakar anlayış yükselen reform dalgası karşısında monarşi ve katı otokratik değerleri savunuyordu. Ancak II. Dünya Savaşı’ndan sonra Hıristiyan Demokrat partilerin kurulması ile beraber Avrupa’da muhafazakarlar özellikle Almanya ve İtalya’da siyasi demokrasi ve sosyal reformu tam anlamıyla kabul etmişlerdir. Öte yandan ABD, göreceli olarak muhafazakar fikirlerden çok az etkilenmiştir. ABD’nin yönetim sistemi ve siyasi kültürü büyük ölçüde yerleşik liberal ve ilerici değerleri yansıtır.
ABD’deki her iki büyük partinin siyasetçileri de ‘Muhafazakar’ olarak anılmaktan hoşlanmazlar. Bununla beraber ABD’deki Reagan Yönetimi (1981-1989) ve İngiltere’deki Thatcher yönetimi (1979-1990) ‘yeni sağ’ olarak adlandırılmıştır. ABD’deki yeni sağ, Sovyetler Birliği’nin artan askeri gücü ve Vietnam ve İran’da ulusal prestije zarar veren olaylar karşısında harekete geçmişti. İngiltere’de ise, 1980’lerden itibaren Avrupa’nın bütünleşmesi olgusunun ortaya çıkmasıyla ulusal egemenliğe tehdit algısının yerleşmeye başlaması temel kaynak olmuştu. ABD’deki ‘yeni muhafazakar sağ’ ise kaos, parçalanma ve düzensizliğe çare olarak; yasa ve düzen, kamusal ahlak ve ulusal kimlik konularına odaklanmaktadır. Bu anlayışta dini öğeler ve ulusal kimliği güçlendirme düşüncesi öne çıkmaktadır.
1.1.2. Uluslararası İlişkiler Teorileri, Güç ve Güç Dengesi:
Uluslararası düzende güç ve politika uygulamalarının arkasındaki kavramları anlamamızda ideolojiler kadar güç ilişkileri ve güvenlik politikalarına yön veren uluslararası ilişkiler teorileri de önemli bir kaynak oluşturmaktadır. Uluslararası ilişkileri açıklamak için kullanılan teoriler; genel kabul gören biçimi ile Realizm, Liberalizm, Marksist teoriler ve Yapıcılık (Constructivism) olarak gruplandırabiliriz. Bugüne kadar uluslararası ilişkiler alanında egemen görüş, “realizm” olarak tanımlanan pozitivist kökenli bir paradigma olagelmiştir. Realizm’in ilkeleri ilk kez Hans Morgenthau ve E.H. Carr tarafından belirlenmiştir. Morgenthau, 1948 yılında yayınladığı Uluslararası Politika (Politics Among Nations) adlı çalışmasında “güç ve güç dengesi teorisi”ni ortaya koymuştur.
Realizm, temel olarak uluslararası ilişkileri; aktörlerin devletlerden ibaret olduğu, devletlerin rasyonel davranarak çıkarlarını maksimize edecek politikalar izledikleri, bu ilişkilerin de güçler arasında bir hiyerarşik yapılanmanın söz konusu olduğu bir güç dengesi içinde gerçekleştiği varsayımına dayanmaktadır. Realizmde dünya sahnesinin ana aktörleri ulus-devletlerdir ve onların egemenliğine meydan okuyacak -belirli kolektif yollar dışında, bir güç yoktur. Devlet dışındaki çokuluslu kuruluşlar ve uluslararası organizasyonlar ancak devletlerarası ilişkilerin çatısı altında birer aktör niteliğindedir.
Realistler için uluslararası ilişkilerin temelinde kendi ulusal çıkarlarını maksimize etmeye çalışan devletler arasındaki güç mücadelesi yatmaktadır. Bu mekanizma ise uluslararası düzenin sağlanmasında güç dengesini kendi lehine değiştirmeyi öngören kendi kendine yardım eden (self-help) sistem, askeri güce ve işbirliğine dayalı bir yapı sunmaktadır. Realistler, “hegemonik istikrar teorisi”ni kabul etmişlerdir. Buna göre, uluslararası sistemde düzenin sağlanabilmesi için hegemonik güçlere ihtiyaç vardır. Hegemonya, ulusların bir ülkenin gücünü ve liderliğini kendi rızası ile kabul ettikleri ve kendi çıkarlarına da uygun buldukları sistemdir. Realizm, bugüne kadar dünya politikasının baş aktörü ABD’nin ihtiyaçlarını, bakış açılarını ve çıkarlarını göz önünde tutan bir paradigma olma niteliğini korumuştur.
Liberal düşüncenin temelinde insanın mükemmel olduğu, bu mükemmelliğin gelişmesi için “demokrasi”nin gerekliliği ve “gelişme (development)“ düşüncesi yatmaktadır . Liberaller, uluslararası ilişkilerin aktörleri arasında ulus-devletin yanında çokuluslu şirketler ve ulusaşan aktörleri (NGO’lar ve uluslararası organizasyonlar) de aktör listesine dahil etmektedir. Bu kapsamda, ulus-devlet; ulusal çıkar peşinde koşan kendi içerisinde bir bütün veya birleşmiş bir aktör değil ona yön veren kendi çıkarları peşindeki bürokratik organizasyonların toplamıdır. Liberallere göre devletlerin egemenliği sadece teorik ve yasal boyuttadır. Pratikte devletler kararların alınmasında tüm aktörler ile istişarede bulunmalıdır. Devletler arasında karşılıklı bağımlılık uluslararası ilişkilerin önemli bir özelliğidir.
Marksist teori yapısalcılık (structuralism) veya dünya-sistemi teorisi olarak da tanımlanmaktadır. Marksist teorinin temelinde uluslararası ilişkilerin kapitalist ekonomik düzene sahip bir dünya içerinde oluştuğu düşüncesi yatmaktadır. Bu ekonomik dünyanın en önemli aktörleri ise devletler değil sınıflardır ve bütün diğer aktörlerin davranışları ancak sınıf mücadelesi içerisinde açıklanabilir. Devletler, çokuluslu şirketler ve hatta uluslararası organizasyonlar dünya ekonomik sisteminin hakim sınıfının çıkarlarını temsil etmektedirler. Dünyaya ekonomik pencereden bakan Marksistlere göre kapitalist güçler uluslararası ilişkilerde ana politik gelişmelere karar vermekte ve bütün devletler uluslararası kapitalist ekonominin kurallarına göre hareket etmektedir.
Yapıcılık (Constructivism) 1980’lerin sonuna doğru gelişmeye başlayan ve 1990’ların ortasından itibaren etkin olmaya başlayan nispeten yeni bir teoridir. Realistlerin aksine kendine yardım eden kapalı bir dünyadan ziyade sadece dünya düzeninin değil kimliklerin, yapıların ve çıkarların da sürekli değiştiği, kendini yenileyen bir sosyal düzeninin varlığını savunmaktadırlar. 1970’lerden itibaren uluslararası alanda yeni aktörler ve yeni problemlerin ortaya çıkması ile neorealizm, küreselleşme (globalizm), pluralizm (çoğulculuk) ve structuralizm (yapısalcılık) gibi realizmin dayandığı varsayımlara karşı olan muhtelif yaklaşımlar ve paradigmalar ortaya çıkmıştır.
Neorealistlere göre; ekonomik ilişkiler ve süreçler, güç ve siyaset açısından önemli etkiler yapabilmektedir. Neorealizmde “hegemonya” yerine “uluslararası rejimler” kavramı kullanılmaktadır. Uluslararası rejim ise etrafında aktörlerin belli ortak konulara ilişkin beklentilerinin birleştiği ilkeler, normlar, kurallar ve karar verme süreçleri olarak açıklanmaktadır . 1970’lerde realizme karşı geliştirilen “pluralist” paradigma ise devlet dışı aktörlerin (çokuluslu şirketler ve hükümetler arası kuruluşlar) uluslararası ilişkilerde devletler kadar önemli bir rol oynadığını kabul etmekteydi.
Uluslararası ilişkilerin kısa geçmişine bakıldığında, kuramsal azlık hatta teorik boşluk görülmektedir. Uluslararası ilişkilerde, toplum bilimlerinin diğer alanlarında olduğu gibi tek bir teori ile tüm dış politika ve uluslararası ilişkileri analiz etmek olanaklı değildir . Teorik tartışmalara 1980’lerde Realizmin hâkim olduğu paradigmalar arası tartışmalar hâkim oldu. Ancak son yıllarda, Realizmin hakimiyeti üç global gelişme tarafından tehdit edilmektedir ; (1) Neo-liberal kurumlar gittikçe artan bir şekilde önem kazanmaktadır. (2) Küreselleşme dünya politiğinin diğer özelliklerini sahneye taşımıştır. (3) Realizmin temel varsayımlarını büyük ölçüde yıkacak şekilde sosyal bilimlerde ve felsefede pozitivist gelişmeler ortaya çıkmaktadır.
1.1.3. ABD’de Yeni Kuramsal Çalışmalar Ve Strateji Arayışları:
ABD’de uluslararası ilişkiler arasında yeni kuramlar ve strateji arayışları sürekli bir tartışma konusudur. Soğuk Savaş sona erdiğinde Körfez Savaşı için oluşturulan koalisyon döneminde vizyon arayışlarına ilk verilen cevap Başkan (Baba) George H.W. Bush tarafından telaffuz edilen “yeni dünya düzeni (new world order)” idi. Ancak, bu vizyon iyi tanımlanmamış olduğu için entelektüel çevrelerde tutmadı. Yeni dünya düzeni, geleneksel ABD ulusal güvenlik ve askeri güç kullanımı anlayışına uymayan; ulusal çıkarların çokuluslu koalisyonlar dahilinde ve BM çerçevesi içinde elde edilmesini işaret eden bir eğilimdi.
Clinton’ın vizyonu ise ilk defa Dışişleri Bakanı M.Albright tarafından ifade edilen “tartışmacı çoktaraflılık (assertive multilateralism)” stratejisi temelinde dünya olaylarına daha olumlu bir pencereden bakan “yapıcı angajman (constructive engagement)” olarak isimlendirildi. Clinton vizyonu, daha çok politik ilişkiler ve özellikle ekonomik bağlar ile dünya’da barış ve güvenliğin sağlanmasında ana itici unsurun “küreselleşme” olacağını öngörüyordu. 1990’lı yıllar baba Bush döneminde Somali’de, Clinton döneminde ise Bosna, Kosova ve Haiti’de ABD askerinin rol aldığı barışı koruma operasyonlarına tanıklık etmişti.
ABD çıkarlarına çok daha düşkün olan Oğul Bush iktidara geldiğinde başlangıçta diğerleri gibi yumuşak güç uygulamaları ve “ulus-yapma” peşinde koşmayacağının işaretlerini veriyordu. 11 Eylül saldırıları Bush’un yeni büyük stratejisinin esaslarını yerine oturttu ; uluslararası terörizme karşı bitmeyen savaş, önleyici müdahale, saldırgan tek taraflılık (agressive unilateralism) ve ABD askeri üstünlüğünün korunması. Bush’un dış politikasının öncelikleri ve uygulama alanları 1990’lar süresince yeni muhafazakâr ekip tarafından şekillendirildi.
Yeni muhafazakâr hareketin öncü isimi Krauthammer yeni dış politikanın belirlenmesinde odak rolü oynadı. Komünizmin çöküşü ile birlikte Neo-con’lar iki ideolojik kampa bölündü ; neo-realistler ve demokrat küreselciler. Jean Kirkpatrick ve Irving Kristol’un liderliğini yaptığı neo-realistler ABD ulusal çıkarlarına daha sıkı sıkıya bağlı ve sınırları belli bir dış politika istiyorlardı. Demokrat küreselciler ise demokrasi projecileri tarafı idi. Onlar rakipsiz ABD güç ve etkisinin; demokrasi, serbest ticaret ve Amerikan değerlerini tüm küreye yaymasını hedefliyordu.
İki tarafın realizm ve idealizm arasındaki tartışmaları “American Enterprise Institute” içinde sürerken neo-con’lar içinde üçüncü bir grup askeri strateji hazırlamakla meşguldü. Paul Wolfowitz, I.Lewis Libby ve Zalmay Khalilzad gibi Savunma Bakanlığı’nın askeri stratej ve analizci bir grubu yeni muhafazakar hareketin askeri stratejisini hazırladılar. Askeri strateji neo-realizm doğrultusunda ABD askeri gücünün rakip tanımadan ve sınırlama olmadan kullanılmasını öngörüyordu. ABD tek kutuplu dünya’da tek hegemon güç olmanın avantajını kararlılıkla kullanacaktı. Askeri güç kullanımı için kimsenin onayı istenmeyecek ve bir yandan da serbest Pazar ekonomisine dayalı demokrasilere geçiş sağlanacaktı.
Bugün gelinen aşama ne neo-realizm, ne de demokrat küreselcilik olarak tanımlanmaktadır. ABD stratejisine hâkim olan paradigmanın yeni adı bizzat yeni muhafazakar hareketi yaratan Krauthammer tarafından “demokratik realizm (democratic realism)” olarak isimlendirilmektedir. Yukarıdaki eğilimlere ilave olarak geliştirilen diğer stratejileri kısaca özetlemekte fayda bulunmaktadır. Bunlardan biri Demokrat Parti’nin uzantısı olan The Progressive Policy Institute isimli think tank kuruluşu tarafından geliştirilen “ilerici uluslararasıcılık (progressive internationalism)” stratejisidir. Bu strateji neo-con’lara büyük ölçüde katılmakta ancak demokrasi projeleri için NED faaliyetlerinin ve çok taraflılığın daha fazla kullanılmasına vurgu yapmaktadır .
John Ikenberry ve Charles A. Kupchan tarafından geliştirilen “liberal realizm ” ise ABD’nin yumuşak gücünü kullanarak serbest Pazar ekonomileri ve demokrasiyi yaymasını, yükselmekte olan güç merkezlerini ABD hegemonyasının kontrolünde tutmayı amaçlamaktadır. Muhafazakâr Nixon Center’in Başkan Yardımcısı olan Clifford Kupchan ise “şefkatli realizm (compassionate realism )” ile Bush yönetiminin uluslararası kamuoyunun onayını almadan yaptığı askeri operasyonlar neticesinde diğer ülkelerin daha fazla kışkırtılmasının ABD için tehlikeli sonuçlarına dikkat çekmekte ve çok taraflı bir dünyada Real-politik’in sürdürülmesi için uluslararası onayın alınmasını istemektedir.
İkinci kez başkan olan George W. Bush ve yeni Dışişleri Bakanı Rice tarafından açıklanan yeni dönemin stratejik hedeflerini ; demokrasi projelerinin desteklenmesi, yenilenen diplomasi ile soğuyan ittifakların canlandırılması, Orta Doğu Barış Süreci’ne katkı ile İran ve Kuzey Kore’den gelen nükleer tehdit ile mücadele oluşturmaktadır. Bush dönemi politikalarının demokrasi projelerini öngören idealizm ile zor kullanan realizm arasında nazik bir dengeye oturduğu genel kabul gören bir yorumdur.
1.1.4. Güvenlik Alanında Bilimsel Çalışmalar:
Uluslararası ilişkiler, güvenlik alanındaki bilimsel çalışmaların en iyi örneklerine ABD öncülük etmiştir. Özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında bu tür çalışmaların Üniversite çatısı altına alınması ve 1970’lerden itibaren think-tank merkezlerinin çığ gibi büyümesi ABD’nin öncü rolünde önemli etkenler arasında olmaya devam etmektedir. Güvenlik çalışmaları başlangıçta dar bir kapsam edinerek, uluslararası gerilimin askeri olmayan kaynaklarını önemsememeye ve sadece askeri dengeler üzerinde odaklanmaya eğilimliydi. 1960’lı yılların ortasında güvenlik çalışmalarının ilk dalgası sona erdi ve alan bir düşüş sürecine girdi.
Bu düşüşte araştırma programlarının bu dönemde tıkanma noktasına gelmesi yanında ilk dalga akademisyen yetiştirmekteki başarısızlık önemli birer etken olmuştu. Ayrıca Vietnam Savaşı bu alandaki ilk çalışmaların bazıları üzerinde şüphe yaratmış ve birçok üniversitede güvenlik sorunları çalışmaları modası geçmiş bir uğraş haline gelmişti. ABD-Sovyet yumuşaması da savaş çalışmalarının daha önemsiz görülmesine ve ABD’nin ekonomik durumundaki düşüşün getirdiği trend ile birlikte ilgi alanının uluslararası ekonomi-politiğe kaymasına neden olmuştur.
Güvenlik çalışmalarında Rönesans 1970’lerin ortasında başladı. Ford Vakfı’nın güvenlik sorunları ile ilgili çeşitli akademik merkezleri destekleme kararı alması ve alanla ilgili temel bilimsel forum haline gelen “International Security” dergisinin kurulması güvenlik çalışmaları için Rönesansı başlatan gelişmeler olarak kabul edilmektedir. ABD Büyük Stratejisinin oluşturulması güvenlik çalışmalarının önemini artırmıştır. Büyük strateji; askeri ve diplomatik araçlar yoluyla güvenliği sağlamak adına oluşturulan bir “devlet teorisi” idi.
Altın çağa damgasını vuran ise en genel düzeyde Kenneth Waltz’ın “Theory Of İnternational Politics (1979)” adlı eserinin uluslararası politik ekonomi içinde realizmin biçimlendirilmiş halini sunması olmuştur . Altın Çağın özelliği, akademik dünya içinde güvenlik çalışmalarının geniş yer tutması idi. Akademisyenler, üniversitelerdeki pozisyonlarını korurken en etkili çalışmalarını RAND gibi düşünce kuruluşlarında ortaya koymuşlardır. Ağırlık merkezi açıkça akademik dünyaya kaymıştı.
Bugüne kadar geliştirilen ne uluslararası ilişkiler teorilerinin, ne de ulusal güvenlik teorilerinin hiçbiri pratikle tam uyumlu olmamıştır. Değişen güç dengelerine rağmen Realizm büyük ölçüde geçerliliğini korumaktadır. 20’ nci Yüzyılın sonlarına doğru belirginleşen “küreselleşme” ve post-modern yaklaşımın “karşılıklı bağımlılık” olguları, realizmin sunduğu ABD hegemonyasının yöntem ve aktörlerini de etkileyen yeni bir uluslararası sistemin gelişmesine yol açmıştır. 21’ nci Yüzyılda güç ve politika arasındaki ilişkiyi anlayabilmek için çağımızın iki önemli paradigması olan küreselleşme ve post-modern düşüncenin güvenlik ve güç ilişkilerine etkilerini incelemek gereklidir.
1.1.5. Küreselleşme ve Güç İlişkilerine Etkileri:
Soğuk Savaşın 1989 yılında sona ermesinin ardından dünya, küreselleşme olgusunun ivme verdiği çok hızlı bir değişim dönemine girmiş bulunmaktadır. Bazı düşünürler küreselleşmeyi; ekonomik, siyasal, sosyal ve kültürel alanlarda ortak değerlerden bazılarının yerel ve ulusal sınırları aşarak dünya çapında yayılması olarak kabul etmektedir. Bazıları ise küreselleşmeyi pazar, ürün ve süreçlerin standartlaşması, sosyo-kültürel farklılıkların ortadan kalkması, sınır ötesi şirketlerin gereksinim ve isteklerini karşılayacak standartlarda üretim yapması olarak tanımlamaktadır.
Küreselleşmenin dünya için olumlu bir gelişme olduğunu düşünenlere göre; küreselleşme sınır ötesi serbest ticaretin artmasına, demokrasi ve insan haklarına yönelik çalışmalarda gelişmelere ve büyük oranda refahın yükselmesine neden olmaktadır. Buna muhalefet edenlere göre ise küreselleşme, çokuluslu şirketlerin yönlendirdiği ve denetlendiği bir dünya pazarıdır. Pek çok kişiye göre ise küreselleşme, ABD siyasi ve iş çevrelerinin seçkin kesiminin resmi olmayan ideolojisidir.
Clinton, küreselleşmeden bahsederken tarihsel kaçınılmazlığına, sosyal olarak gerekliliğine, Amerikanın siyasi liderliğinin buna ihtiyacı olduğuna vurgu yapmaktaydı. Tarihsel olarak doğru zamandaydı, ortak çıkarları paylaşan seçkinlerin anahtar gücüne hitap ediyordu, reddedilmesi gerekenin (komünizmin) bir eleştirisini sunuyordu ve daha iyi bir gelecek vaat ediyordu. Böylelikle küreselleşme Amerika’nın dünyanın tek süper gücü olma konumundaki kavramsal bir boşluğu doldurdu ve küresel hegemonyanın doğal öğretisi oldu .
Batılı ülkeler tarafından üretilen mal ve hizmetler ile bunlara ait bilgiler dünyada sınır tanımaksızın serbest olarak dolaşmak istemektedir. Bu durum alıcı ülkelerin pazar nitelikleri, siyasal yapıları ve yönetim biçimleriyle direkt ilgili olduğu için o ülkelerin mevcut siyasi yapılarının değişmesi küreselleşmenin bir gereği olarak ortaya çıkmakta, bu noktada küreselleşme olgusunun en büyük kozu demokrasi ve hür rejimler olarak gündeme gelmektedir. Demokratik sistemlerin zayıf ve düzenli olmadığı ülkelerde sınırlamaların ve bazı korumacı yasaların varlığı ortaya istikrarsız pazarlar çıkarmakta dolayısıyla siyasal boyutta küreselleşme ülke yönetimlerini nihai hedefte tam demokrasiye ulaşma mecburiyetiyle karşı karşıya bırakmaktadır.
Küreselleşme, bünyesinde farklı boyutlarda birçok konuyu barındıran karmaşık sosyal, ekonomik ve politik içeriğe sahiptir. Gerek piyasa koşullarının zorlaması, gerekse sosyal yapı nedeniyle değişik piyasalar, şirketler ve sektörler değişik şekillerde örgütlenmektedir. Küresel ekonomik bütünleşme süreci siyasi ve sosyal dağılmayı hızlandırmaktadır. Aile bağları kopmakta, yerleşik otoriteler sarsılmakta, yerel toplum bağları zorlanmaktadır. Uluslar da tıpkı hücreler gibi bölünerek çoğalmaktadır. Küreselleşme homojen kurguyu zayıflattığı için ilerici bir süreç olarak değerlendirilmekte ve küreselleşme sürecini tanımlamada mozaik, melezleşme, eklemlenme gibi kavramlar geliştirilmektedir .
Yeni dünya düzeni ile birlikte küreselleşmenin şu aldatıcı işlevleri kullandığı öne sürülmektedir ; (1) Toplumların anlaşılmasında elzem olan tarih bilincinin köreltilmesi (tarihin sonunun geldiği aldatmacası), (2) Ekonomik bilincin yok edilmesi (sermayenin mülkiyet biçiminin değiştiği aldatmacası), (3) Bireycilik ve sivil toplum örgütlerin öne çıkarılarak, yoksullaşmanın kaynağının anlaşılmasında ve sosyal direnişin örgütlenmesinde gerekli olan ulus bilincinin zayıflatılması.
Küreselleşme ile birlikte giderek yükseltilen "birey olma bilinci"; bireylerin "etnik ve kültürel haklar" ya da çevrecilik vb. gibi alt-kimlik ya da dokular içinde örgütlenmeye itilmeleri; siyasal dinciliğin yükseltilmesi, kutsal duygu sömürüsünün ön safa çekilmesi gibi sosyo-politik istismarları öne çıkarmaktadır. Demokrasinin ve demokratik hakların gündeme getirilmesi, azınlık haklarını, farklı kimliklerin kendilerini ifade edebilmelerini ve kültürlerini koruma isteklerini ilgili ülkelerin siyasal sorunlarının arasına sokmaktadır.
Ekonomik anlamda gelişmemiş olan bu ülkelerde, genellikle etnik ve dinsel ayrılıkçı hareketler kendilerine geniş destek bulabilmekte olduklarından devletin de yumuşak karnını oluşturmaktadırlar . Kendilerine avantajlar sağlamak isteyen ülkeler bu durumdan azami ölçüde istifade etmenin yollarını aramaktadırlar. Bu anlamda küreselleşmenin siyasal boyutu gelişmiş ülkelerin dışında kalan ve ekonomik bakımdan desteğe ihtiyaç duyan ülkeler için ciddi tehlikeleri de beraberinde getirmektedir.
Küreselleşme sürecine olumlu yaklaşanlar, ulus-devletin aşınma sürecini önemli ve ilerici gelişme olarak değerlendirirler. Çünkü bu aşınma ve aşılma global ölçekte zenginliğin, refahın, insan hakları ve demokrasinin gelişmesine neden olacaktır. Hatta daha ileri gidilirse bu süreç hızlı ve etkili bir şekilde gerçekleştirilerek ulus-devletler için temel hedef olarak sunulmakta ve bu sürece uyum “çağdaşlık (modernite)” göstergesi olarak kabul edilip, diğerleri “çağdışı” olarak değerlendirilmektedir. Bu yaklaşım, daha çok ulus-devletin baskıcı/totaliter ve homojenleştirici yapısına atıfta bulunmaktadır.
Küreselleşme sürecinin ulus-devletlere etkileri bakımından ekonomik kültürel ve siyasal olmak üzere üç tür küreselleşme ön plana çıkmaktadır. Ekonomik küreselleşme zincirinde; ekonomik etkinliğin uluslararası bir nitelik kazanması, ulus-devletin tutarlılığını ve sürdürülebilirliğini etkilemektedir. Çokuluslu şirketlerden ulusötesi şirketlere ya da ekonomik etkinliğin ulusal sınırların ötesine veya küresel olarak yayılmasına doğru bir eğilim, devletin, ulusal ekonomileri denetleme ve etkileme gücünü sınırlamakta ve böylelikle, ulusal düzeyde devletin gücünü zayıflatmaktadır. Bu durum ulus-devletin küreselleşme karşısında rollerinin yeniden düzenlenmesi ihtiyacı yanında, küresel düzeyde de bugün için pek mümkün görülmeyen düzenlemelere ihtiyacı ortaya koymaktadır.
Siyasal küreselleşme, eskiden uluslararası sistemin temel aktörü olan ulus-devletin üstünlüğünü sarsmış ve ulus-devleti, yetkilerini başkalarıyla paylaşmaya mecbur bırakmıştır. Ulus-devlet, globalleşme ile yetki ve otoritesini uluslararası ve uluslar-üstü kuruluşlara devretmeye başlamıştır. Bu süreçte uluslararası ilişkilerin artmasına paralel olarak ortaya çıkan sorunlar daha çok uluslararası platformda ele alınmaya başlamış ve bunların çözümü uluslararası işbirliğini zorunlu hale getirmiştir. Bir başka ifadeyle, uluslararası siyasal ve ekonomik aktörler devlet egemenliğine ortak olmuş; ülkeler, ulusal ve uluslararası politika uygulamalarında dış dünyayı dikkate almak durumunda kalmıştır.
Küreselleşmenin, ulus-devlet ve onun geleceğini etkileyen kültürel bir boyutu da bulunmaktadır. İletişim teknolojisindeki gelişimler ile dünyanın küçülme süreci hızlanmıştır. Kültürel alanda küreselleşme hem kimliklerin evrenselleşmesine hem de parçalara bölünmesine ve çoğalmasına yol açmaktadır. Ulus-devletlerin geleceği, devletlerin, ulusal kimliğe ilişkin birbiriyle çelişkili durumları nasıl dengeleyeceğine bağlı olacaktır. Sonuç olarak; ulus-devlet açısından küreselleşme sürecine olumsuz yaklaşanlar değerlendirildiğinde, küreselleşmenin itici güçleri ile ulus-devleti aşındıran nedenlerin aynı olduğu gözlenir. Ulus-devletin egemenlik alanı ve özellikle ekonomik alandaki işlevleri ne kadar sınırlandırılırsa küreselleşme sürecinin genişlemesi ve gelişmesi o derece hızlı olacaktır.
Küreselleşmenin en önemli olgusu “etki yaratma” yeteneği; ülkeleri ve toplumları etkileme yeteneğidir. Bu etkileri alıcı konumunda olanlar yani küreselleşmeye ayak uydurmayanlar sürekli bir kırılganlık ve hassasiyet duygusu ile küreselleşme ve küreselleşmenin temsil ettiği değerlere karşı “savunmaya dayalı refleks” geliştirmektedirler . Gerçekte çok az sayıda ülke küreselleşmenin ortaya çıkardığı imkanları yönlendirebilecek bir konuma ve yeteneğe sahiptir. Sanayileşmiş devletler, çokuluslu şirketler, diğer güçlü aktörler, politik ve ekonomik menfaatlerini üst seviyede korumak için ekonomik faaliyetleri etkilemede imkan, kaynak ve güçlerini en son noktasına kadar kullanmakta, hatta bu konuda oluşturdukları ekonomik topluluk ve bu topluluk hukuklarını dahi hiçe sayabilmekte, hedef ülkede ele geçirilen yerli iç dinamiklerden ve onların sağladığı olanaklardan en geniş bir biçimde faydalanmaktadırlar.
Küreselleşmenin getirdiği ekonomik karşılıklı bağımlılık her ne kadar savaş tehlikesini azaltıyor gözüküyorsa da bu bağımlılığın ne kadar ulus-devletin ve halkının yararına olduğu belirsizdir. Küreselleşme ulus-devletin güvenliğini aşındıran ve göz ardı eden nitelikleri ile öne çıktığından 21’ nci Yüzyılda ulus-devletin güvenlik konsepti yeniden gözden geçirilmelidir . Küreselleşmenin ulusal güvenliğe etkilerini aşağıdaki şekilde özetleyebiliriz ;
- Uluslararası ve ulusüstü yapıların gelişmesi ulusal egemenliğin aşınmasına yol açmakta, ulusal çıkarları sağlamaya yönelik güç politikalarının uygulanmasını güçleştirmektedir.
- Küresel ekonomik bütünleşme ekonominin ulusal denetimini ve hükümetlerin etkinliğini sınırlamakta, devleti güçsüzleştirmektedir.
- Ekonomi ulusal gücün lokomotifi olarak ortaya çıkarken uluslararası ekonomik aktörlerin (çokuluslu şirketler, IMF, Dünya Bankası vb.) ulusal ekonominin gelişmesindeki belirleyici rolü ekonomik güvenliği ulusal güvenliğin en önemli güvenlik parametresi haline getirmektedir.
- Ulusötesi sosyal ve dini hareketler ulusal güvenliğe meydan okumaktadır.
- Küresel iletişim ve ulaşım devletin sınırlarının kontrolünü daha da güçleştirmiştir.
- Ulusal birlik; etnik ve dinsel çeşitlilik ve devletten özerklik taleplerinin tehdidi altındadır.
- Ulus-devletin yeniden yapılanmaya ve rollerini yeniden belirlemeye, ulusal güvenlik ve güç kullanımı konusunda yeni yöntem ve vasıtalara ihtiyacı vardır.
1.1.6. Post-Modernizm ve Güç İlişkileri:
Arnold Toynbee “Bir Tarih İncelemesi” adlı eserinde modern dönemin Birinci Dünya Savaşı ile sona erdiğini, bundan sonraki dönemin postmodern dönem olduğunu ileri sürerek ilk kez postmodern terimini kullanmıştı . Post-modernizm 1980’lerin ortasından başlayarak son 25 yılda sosyal bilimlerde etkili bir teorik gelişmeye yol açtı. Post-modern düşüncenin üç temel temasını; iktidar (güç)-bilgi ilişkisi, kimlik (identity)’in kazanılmış doğası ve çeşitli metinsel stratejiler oluşturmaktadır.
Michel Foucault güç-bilgi ilişkisi konusunda en çok etkili olan isimlerden biridir. Foucault, rasyonalizm ve pozitivist düşüncenin aksine gerçekte gücün bilgiyi ürettiğini savunmaktaydı. Gücün bütünü bilgiye ihtiyaç duymaktaydı ve bütün bilgi birikimi mevcut güç ilişkilerini takviye etmekte ve ona dayanmaktaydı. Kısaca mevcut gücün ürettiğinin dışında bir gerçek yoktu. Gerçek, sosyal düzenin dışında bir şey değil ancak onun bir parçasıydı .
Postmodernistlerin uluslararası ilişkilerdeki hedef kavramlarından biri modern egemen devlet olmuştur. Post-modern düşünce devlet-merkezci modeli sorgulayarak toplumu birçok güç ağının kesişmesi olarak görür . Sivil toplum yapısı içerisinde devlet bağımlı değişken olarak kabul edilir. Postmodernistler, devletin problematik dışı rasyonel bir varlık değil, düzene girmeyecek bir şeyin üzerine, yoğun örgütlenme ile disiplin uygulayarak düzen oturtmaya çalışan keyfi bir ilişki olduğunu iddia etmektedir. Postmodernler için, egemenlik, yani devlet, bir çözüm olmaktan uzaktır .
Post-modernistler, güç ilişkilerine bakarken ve uluslararası ilişkiler teorilerinin ‘gerçek’ anlayışını süzerken konseptlerin ve bilginin güç ilişkilerine etkileri üzerinde durdular. Bu incelemelerin en önemlilerinden biri Cyntia Weber, Jens Bartelson ve Jenny Edkins gibi düşünürlerin “egemenlik konsepti” idi. Bu konsepte göre egemenlik kavramı tarihsel olarak kendi pratiği içerisinde değişebilirdi ve bugünkü anlamı doğal olmayan bir biçimde sabitlenmişti. Post-modernistler için “kimlik” de sabit bir tanıma sahip değildi ve kazanılabilir veya edinilebilirdi (performative) .
Post-modernist yaklaşıma göre devlet gelişiminin üç aşaması; ekonominin tarihsel evrim süreci içerisindeki üç çeşidi ile ilişkilendirilen modern öncesi, modern ve post-modern olarak tanımlanmaktadır. Modern öncesi devleti; tarımsal ekonomi, modern devleti; seri sanayi üretimi ekonomisi, post-modern devleti ise enformasyon ekonomisi temsil etmektedir. Modern öncesi devlet gerçek bir devlet bile değildir; hükümetin şiddet üzerindeki tekelini kaybettiği, Somali ya da bir dizi Afrika ülkesinde görüldüğü gibi iç savaş ve terör eylemlerinin günlük hayatı kabusa çevirdiği bir kaos bölgesidir.
Modern devlet; milliyetçiliğin itici güç olduğu, bazen saldırgan ve şiddet unsuru olan, hukuk ve güç üzerindeki egemenliği konusunda ısrarcı davranan, yüz yıldan fazla süredir esas tercih olmuş devlet şeklidir. Post-modern devlet ise yasal bir hak olarak egemenliğini yeniden tanımlamaya ve iç işlerine karşılıklı müdahaleyi kabul etmeye hazırdır; post-modern toplumun birinci derecedeki örneği Avrupa Birliği’dir. Post-modern devlet, hepsinin ötesinde -savaş karşıtı olan karakterini açığa vuran, bireye değer verir.
Postmodernist düşünürler ulusun hayali bir cemaat ve toplumsal alanın heterojen ve bütünleştirilemez olduğundan hareketle ulusallık kavramına karşı çıkmaktadırlar. Ulusal kimlik, ulusal sınır, ulusal bir ordu, ulusal bir ekonomi ve ulusal demokratik kurumlar artık ulusal olma niteliğini yitirmektedir. Ancak, bugün kimlik ve demokratik kurumlar inatçı bir biçimde ulusallığını sürdürmeye devam etmektedir. Post-modernlere göre, çağımızda devlet egemenliği zayıflamakta, günümüz dünyasının çok yönlü bütünleştirici ve ayrıştırıcı kuvvetleri karşısında, düzen sağlayıcı işlevini yitirmektedir. Postmodernizm, devlet dışı aktörlerin uluslararası ilişkilerdeki rollerine ağırlık atfederek, egemen devletin alanını da sınırlamaktadır.
Post-modern düzende ulusal egemenlik kavramı dar ve geniş anlamda olmak üzere iki şekilde ele alınmaktadır. Dar anlamda ulusal egemenlik kavramı, var olan ulus devletlerin kendi hukuk ve sosyal sistemlerini sürdürüyor olmalarıdır. Dar anlamı ile ulusal egemenlik kavramı, şekil olarak, ulusal sınırları esas almakla beraber, yasaların yapımında ulusal sınırlar içindeki hakim gücün siyasal erk üzerinde etkisi söz konusudur. Geniş anlamda ulusal egemenlik ise iç işlerine karşılıklı müdahaleyi kabul eden, egemenliğin ulus dışı yapılarla paylaşılmasını öngören anlayıştır.
Batı politikalarının özünde Soğuk Savaş bitene kadar modern devlet vardı. Post-moderncilere göre Batı Avrupa için post-modern çağ 1989’da başlamıştır. Avrupalılar artık post-modern bir kıtada yaşayan post-modern devletler bütünüdür. Post-modern bir düzen, post-modern devletler ve karşılıklı bağımlılığı gerektirir. “Çıkar” modern devlet ve varisi post-modern devlet için farklı anlamlar taşımaktadır. Post-modern dünyada geleneksel anlamda güvenlik tehditleri yoktur; çünkü üyeler birbirlerini işgal etmeyi düşünmezler. AB içinde tartışılan çıkarlar öncelikle politik tercih ve sorumlulukların paylaşımı meseleleridir.
Post-modern devlet daha çoğulcu, daha karmaşık, bürokratik modern öncesinin aksine hiç kaotik olmayan bir devlettir. Post-modernistler, realizmin devletler arasında güvenlik rekabetine yol açtığını ve devletleri savaşa teşvik ettiğini ifade etmektedir. Bunun yerine işbirlikçi normların, bireylerin, devletlerin ve bölgelerin birbiri ile çalışmayı öğreneceği barışçı bir küresel politiğin gelişmesi programlanmalıdır. Realizmin yerine toplumcu söylemler ve fikirler öne çıkmalıdır. Post-modernistlere göre uluslararası ilişkilerin doğası; güvenlik hakkında düşünme ve konuşma yöntemimize göre değişebilir .
Post-modern sistem dengeye dayalı değildir. Ne egemenliği, ne de iç ve dış ilişkilerin ayrılmasını esas alır. Bu dünyanın özelliği iç ve dış ilişkiler arasındaki mesafenin ortadan kalkmaya başlamasıdır. Anlaşmazlıkları sona erdirme yolu olarak güç reddedilmiştir. Azınlık anlaşmazlıkları ortak kurallar ya da mahkeme kararıyla çözüme bağlanacaktır. Sistemdeki kuralların tamamı kendiliğinden uygulanmaktadır. BM, toplu bir güvenlik örgütü olarak yeni bir dünya düzeni yaratmak için değil, statükoyu korumak için vardır.
Post-modern düşünce çifte standartlar fikrine alışmış olmayı gerektirir. Post-modern devletler kendi içlerinde, hukuk ve açık güvenlik işbirliği temelinde işlerler. AB post-modern sisteminin en gelişmiş örneğidir. Açıklık yoluyla sağlanan ve karşılıklı dayanışma yoluyla uygulanan şeffaflığı temsil etmektedir. Ulusların üstünde değil (supranasyonel) ulusların arasında geçiş sağlayan (transnasyonal) bir birimdir. Post-modern sisteme uygun uluslararası bir toplum yaratmak, uluslararası sosyalizasyon gerektirmektedir. AB kurumlarının görevlerinden biri de bunu sağlamaktır.
Post-modern anlayışa göre bugün dünyada ne yeni bir dünya düzeni, ne de yeni bir dünya düzensizliği söz konusudur. Bunun yerine Avrupa’da bir güvenlik kuşağı, dışında ise tehlike ve kaos kuşağı bulunmaktadır. Dünyayı özellikle tehlikeli ve zor yapan şey küreselleşmeyle ayrılan üç kuşağın birbirleriyle bağlantısız olmasıdır. Üçe bölünmüş bir dünyada üç kademeli bir güvenlik politikası ve üç kademeli bir akıl takımına ihtiyaç bulunmaktadır. Post-modern düzenin tehditlere cevabı, işbirliği imparatorluğunun sınırlarını genişletmektir. Post-modern ağ ne kadar genişletilebilirse, komşulardan gelebilecek risk de o kadar azalacaktır ve aşırı silahlanmaya gerek kalmadan topluluğu savunacak daha fazla kaynak sağlanacaktır.
Post-modern düzenin ulus-devlet, milliyetçilik, egemenlik, sınırlar gibi değerlerden feragat edilmesini istediği göz önüne alınırsa bu tür bir güvenlik anlayışı aslında hegemon güçlere dizginleri tamamen vermekten başka bir anlama gelmeyecektir. Postmodernizm, politik bir perspektiftir ama bir projesi, yandaşı olduğu bir politika yoktur. Teorisi, ne ve kimler için var olduğunun yanıtını verememektedir. Post-modernist yaklaşımlar genellikle çok aşırı kavramsal ve gerçek dünya ile alakasız olmakla eleştirilmektedir .
2. BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..
***
