1961 Anayasasının Hazırlanışı ve Kurucu Meclisin Teşekkülü;
27 Mayıs 1960’da askerin yönetime el koymasıyla DP iktidarı sonlanmıştır. DP Hükümeti’nin devrilmesinden sonra belli bir dönem MBK idaresinde yönetilen ülke yavaş yavaş asker etkinliğinin azaldığı bir sürece girmiştir. Bu çerçevede atılan önemli adımlardan birisi Kurucu Meclisin oluşturulmasıdır. Darbe sonrasında kurulan bu Meclis, Türk demokrasisi için bir nevi çift meclisli bir sistem deneyimi sayılabilir. Nitekim 13 Aralık 1960’ta kabul edilen ve 12 Haziran Geçici Anayasası’nı değiştiren bir yasa ile Kurucu Meclisin tesis edilmesi kararlaştırılmıştır. Kurucu Meclis, yeni anayasa ve seçim yasasını en kısa zamanda tamamlayarak en geç 29 Ekim 1961 tarihinde iktidarı yeni seçilecek TBMM’ye devredinceye kadar yasama ile yürütme organını denetleme yetkisini bu yasadaki esaslara göre kullanır. Kurucu Meclis Teşkili Hakkındaki Yasa’nın 1. maddesinde, Kurucu Meclisin Türk Milleti’nin zulme karşı direnme hakkını kullanmak suretiyle onun adına harekete geçen Türk Silahlı Kuvvetlerinin, meşruiyetini kaybetmiş olan idareyi 27 Mayıs 1960 darbesiyle devirerek,
meşru iktidarı emanet ettiği Millî Birlik Komitesi ile demokratik hukuk devletinin kurulması yolunda ve mevcut şartlara uygun olarak milletin en geniş manasıyla temsili gayesini gözeten ve bu kanun hükümlerine göre kurulacak olan Temsilciler Meclisinden oluştuğu belirtilmiştir.601
Bu Meclisi oluşturmak amacıyla, Yassıada duruşmalarının sürdüğü bir ortamda genel seçimlere gidilemeyeceği için dolaylı ve çok dereceli bir seçim yöntemi öngörülmüştür. Buna göre Kurucu Meclise gidecek temsilci sayıları şu şekildedir: Devlet Başkanı 10, MBK 18, Bakanlar Kurulu üyeleri, il temsilcileri 75; siyasi partiler temsilcileri: CHP 49, CKMP 25; diğer teşekküller ve kurumlar temsilcileri: baro temsilcileri 6, basın temsilcileri 12, Eski Muharipler Birliği temsilcileri 2, esnaf teşekkülleri temsilcileri 6, gençlik temsilcisi 1, işçi
sendikaları temsilcileri 6, odalar temsilcileri 10, öğretmen teşekkülleri temsilcileri 6, tarım teşekkülleri temsilcileri 6, üniversite temsilcileri 12, yargı organları temsilcileri 12 olmak üzere toplamda 256 kişidir.602
Böylece DP dışında kalan sivil kamuoyunu geniş ölçüde temsil eden korporatif nitelikte bir meclis oluşturulmak istenmiştir. Yeni anayasayı ve yeni seçim yasasını hazırlama görevi bu meclise verilmiştir.603
CHP’den Temsilciler Meclisine katılan 49 üyeden 29’u eski CHP milletvekilidir. Geriye kalan 20 üyeden l5’i 1961 genel seçimlerinde aday olmuşlardır. Böylece 49 üyeden 44’ünün partisi ile parlamento düzeyinde ilişkisi olmuştur. CHP kontenjanından Temsilciler Meclisine üye olarak girdiği halde parlamento üyeliği düzeyinde ilişkisi olmayan 5 üye Doğan Avcıoğlu, Enver Ziya Karal, Atıf Ödül, Mümtaz Soysal ve Cafer Tüzel’dir.604
Devlet Başkanı ve MBK tarafından atanan temsilcilerin, bilim, sanat, eğitim, askerlik, diplomasi, siyaset, iktisat ve ticaret gibi alanlarda başarı göstermiş kimseler arasından seçilme zorunluluğu (m.3). İllerin temsilci adedi ise nüfuslarına göre belirlenmektedir. Buna göre nüfusu 750 bine kadar olan iller 1; 750 bin 1 milyon 250 bin arası iller 2; 1 milyon 250 bin’den 1 milyon 750
bin arası iller 3; 1 milyon 750 binden fazla nüfusu olan iller ise 4 üyeyle temsil edileceklerdir (m.5).
Kanunun ayrıntılarında, Temsilciler Meclisine üye verecek teşekküllerin bu üyeleri nasıl seçecekleri detaylandırılmış; sadece bir kişi ismi zikredilerek gençlik temsilcisi olarak belirlenmiştir. Bu isim İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi talebelerinden olup, 28 Nisan Öğrenci olaylarının önde gelenlerinden biri olan Hüseyin Onur’dur (m. 11).605 Seçilme yeterliliğine ilişkin olarak 25 yaş; tarım, işçi ve esnaf kurullarınca seçilenler hariç en az lise ve dengi okul mezunu olmak; 27 Mayıs Devrimine kadar geçen süre içinde anayasaya ve insan haklarına aykırı ticaret ve siyasete bulaşmamak koşulları getirilmiştir (m.18). Seçimler yapılıp
Temsilciler Meclisi nihayet 6 Ocak 1961’de açılmıştır. Açılış esnasında Temsilciler Meclisine eski bir gelenekle en yaşlı üye Yusuf Kemal Tengirşenk başkanlık etmiştir. Kâtipliklere ise Şevki Aysan ile yine öğrenci hareketleri esnasında liderliğiyle sivrilen Alev Coşkun memur edilmişler; alfabetik sıraya göre üyeler ant içmiştirler. 606
Öngörülen usule göre Temsilciler Meclisinin kabul ettiği metinler MBK’ya sunulur. Kurucu Meclisin iki dalı arasında anlaşmazlık çıktığı takdirde iki Meclisten eşit sayıda üyenin katılacağı bir Karma Komisyon oluşturulur. Karma Komisyonun hazırlayacağı uzlaşma metni, Kurucu Meclisin birleşik toplantısında üçte iki çoğunlukla karara bağlanır.607
Kurucu Meclis, 6 Ocak 1961’de, Cemal Gürsel’in mesajıyla darbeden 225 gün sonra, Gürsel adına MBK’den emekli Orgeneral Fahri Özdilek tarafından açılmış, Meclis Başkanlığına emekli General Kazım Orbay seçilmiştir. Orbay seçimi kazanması üzerine, bunun Türk Silahlı Kuvvetlerine güvenin devamı olduğunu söylemiştir.608
İki meclisin olduğu bu sistemde yine MBK’nin çalışmaları gizli kalmıştır. Demokrasiye yeniden geçiş sürecinde MBK’nin yetkileri de azaltılmıştır. Ancak MBK partilere dayanmayan milli bir organ niteliğini daima korumak istemiyle “meclisteki çalışmaları ve kullanacakları oylar bakımından hiçbir yerden direktif almazlar ve yalnız yeminlerine, vicdanlarına bağlıdırlar”609 şeklinde bir maddeyle kendi uygulamalarını güvence altına almışlardır.
1950’li yıllardan itibaren yoğunlaşan anayasa tartışmaları, Kurucu Meclis sürecinde göz önünde bulundurulacak esaslar daha da belirginleştirilerek ayrı bir boyuta taşınmıştır. Buna göre yeni anayasa, bir çoğunluk baskısını, daha kuruluşunda önleyecektir. Bunun için nispi temsil sistemi ile siyasal iktidarın herhangi bir yol ile bir kişide toplaması önlenecektir. Bu uygulamanın sürekli olarak anayasa alanı içine olması için de çift meclis, Anayasa Mahkemesi ve parlamento içi denetleme araçları daha iyi işler halde tutulacaktır.610
1961 Anayasası hazırlanırken iki tasarıdan yararlanılmıştır. Bunlardan birincisi “İstanbul Öntasarısı ”, ikincisi ise “Ankara Öntasarısı” olarak anılır. İstanbul Ön tasarısı, İstanbul Hukuk Fakültesi’nden Sıddık Sami Onar, Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, Hüseyin Nail Kubalı, Ragıp Sarıca, Naci Şensoy, Tarık Zafer Tunaya ve İsmet Giritli’den oluşan bir gruba hazırlatılmıştır. Bu komisyona daha sonra Ankara Üniversitesi’nden de üç öğretim üyesi (İlhan Arsel, Bahri Savcı ve Muammer Aksoy) katılmışlardır.
İstanbul Komisyonu ilk iş olarak Haziran 1960’da 31 soruluk bir anket hazırlayarak, anketi sayıları 2000’i bulan kişi, kurum ve kuruluşa göndermiştir.611
1961 Anayasası’nın hazırlık sürecinde İstanbul Komisyonunun hazırladığı Öntasarı 18 Ekim 1960’da MBK Başkanlığına sunulmuştur. Bu tasarı, 191 maddeden oluşan çok ayrıntılı bir anayasa taslağıdır. Tasarıda devlet iktidarı çeşitli organlar arasında bölünmüş, birçok özerk kurul ve kurumlar oluşturulmuştur. (Devlet Şurası, Milli Savunma Şurası, Milli İktisat Şurası,
Türkiye Milli Bankası, üniversiteler, TRT, müzeler, milli kütüphane, devlet konservatuarı, opera ve tiyatrolar vb).612
Kurucu Meclis 6 Ocak 1961’de toplanmış ve hızlı bir şekilde çalışmaya başlamıştır. Meclis, 9 Ocak 1960’ta Temsilciler Meclisi içinden 20 kişilik bir “Anayasa Komisyonu” seçmiştir. Anayasa Komisyonu, anayasa tasarısını hazırlamada, “etüt metni” olarak İstanbul Bilim Komisyonunun Öntasarısı’nı, “yardımcı metin” olarak da Siyasal Bilgiler Fakültesi’nin Ön tasarısı’nı esas almıştır. Komisyon; yabancı anayasalar olarak ise Fransız, İtalyan ve Federal Alman anayasalarından yararlanmıştır. Komisyon sonunda bir tasarı hazırlamış ve tasarıyı 9 Mart 1961’de Temsilciler Meclisi Başkanlığına sunmuştur. Bu tasarı, İstanbul Öntasarısı’ndan çok, Ankara Öntasarısı’na yakındır.613
Kurucu Meclis yasada öngörülen süre içinde yeni anayasa ve seçim yasalarını tamamlamıştır. 27 Mayıs 1961’de kabul edilen yeni anayasa tasarısı, 9 Temmuz 1961 tarihinde halkoyuna sunulmuş ve % 61,5 evet oyu alarak kabul edilmiştir.614
1961 Anayasası, birey hak ve hürriyetleri ile ilgili olarak sosyal ve iktisadi haklar dışında, 1924 Anayasası’nın ana hatlarını almasına karşılık, devletin temel organlarının kuruluşuna tamamen yenilik getirmiştir. Yasama ve yürütme kuvvetlerinin statüsünü değiştirmiş, yine statüsünü büyük ölçüde değiştirerek bağımsızlığını sağlamaya çalıştığı yargı kuvvetine “kazai murakabe” yolu ile her ikisini denetleme yetkisini tanımıştır. Denilebilir ki; yeni sistemin başarıya ulaşması, yargı kuvvetinin fonksiyonunu gerçekleştirmesine doğrudan bağlı
olmaktadır.615
BÖLÜM DİPNOTLARI;
601 1924 Tarih Ve 491 Sayılı Teşkilatı Esasiye Yasasının Bazı Hükümlerinin Kaldırılması ve Bazı Hükümlerinin Değiştirilmesi Hakkındaki
12 Haziran 1960 Tarihli ve 1 Sayılı Geçici Kanuna Ek “Kurucu Meclis Teşkili” Hakkında Kanun, Resmi Gazete, 16.12.1960, No:10682.
602 Temsilciler Meclisi Seçimi Kanunu, Resmi Gazete, 16.12.1960, No: 10682.
603 Eroğul, “Çok Partili…”, s.137.
604 Milliyet, 29.12.1960, s.5.
605 Temsilciler Meclisinin 6 Ocak 1961’deki and içme merasiminde bulunamayan Onur, o esnada Londra’da tedavidedir. Sol bacağı kesilmiştir. Bkz. Birgit, Evvel Zaman İçinde, s. 284. Yeminini 22 Şubat 1961 tarihli birleşimde yapabilmiştir. Bkz. “BAŞKAN — Muhterem arkadaşlar İstanbul'daki Hürriyet Mücadelesi esnasında bir uzvunu kaybetmiş olan Hüseyin Onur arkadaşımız gelmiştir. Müsaade ederseniz 'evvelâ kendilerine yemin ettirelim ve bunu takiben Emniyet Umum Müdürlüğü bütçesinin bölümlerine geçelim. (Hüseyin Onur alkışlar arasında kürsüye geldi, yemin etti, alkışlar arasında kürsüden indi.)” TC Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi, Dördüncü Birleşim (22.2.1961 Çarşamba), s.187.
606 TC Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi, Birinci Birleşim (6.1.1961 Cuma), ss.2–5.
607 Temsilciler Meclisi Seçimi Kanunu, Resmi Gazete, 16.12.1960, No: 10682.
608 Feroz Ahmad ve Bedia T.Ahmad, Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi (1945-1971), İstanbul, Bilgi Yayınevi, 1976.s.228.
609 1924 Tarih Ve 491 Sayılı Teşkilatı Esasiye Kanunu’nun Bazı Hükümlerinin Kaldırılması Ve Bazı Hükümlerinin Değiştirilmesi Hakkındaki
12 Haziran 1960 Tarihli Ve 1 Sayılı Geçici Kanuna Ek “Kurucu Meclis Teşkili” Hakkında Kanun, Resmi Gazete, 16.12.1960, No:10682.
610 Bahri Savcı, “Yeni Bir Anayasa Rejimine Doğru Gelişmeler-I”, AÜSBF Dergisi, C:XVI, No:1, 1961, s.81.
611 Sıddık Sami Onar, İdare Hukukunun Umumî Esasları, C:I, İstanbul, 1966, s.172.
612 Tanör, “Osmanlı-Türk…”, s.371.
613 İsmet Giritli, Kısa Türk Anayasa Hukuku, İstanbul, Der Yayınları, 1991, s.80.
614 Cumhuriyet, 10.7.1961, s.1.
615 Aldıkaçtı, “Anayasa Hukukumuzdaki…”, s.166.
***
