1946-1950 YILLARI ARASINDA AYDIN’DA SİYASAL YAŞAM BÖLÜM 18

1946-1950 YILLARI ARASINDA AYDIN’DA SİYASAL YAŞAM BÖLÜM 18

2.11.3. Partilere Gelir Sağlamak İçin Yapılan Etkinlikler 

Demokrat Parti, devlet ödeneklerinden muhalefet yıllarında yararlanamamıstır. 
İktidar Partisi CHP’nin de bu ödeneklerden yararlanmasına ise siddetle karsı çıkmıs ve bunu halka sürekli sikâyet konusu haline getirmistir. Partiler için en önemli gelir kaynagı parti üyelerinin ödeyecegi aidatlardı. Ancak aidatların tahsilâtında yasanan güçlükler ve parti harcamalarına karsılamada çok düsük bir miktar olarak kalması partileri baska gelir arayısları içerisine itmistir. Ekonomik durumu iyi üyelerin partilere yapmıs oldukları teberrular parti gelirlerinde önemli bir yekûn tutmustur. Bunun yanında partiler, çok partili yasama geçis sürecinde gelir temin etmek için çok farklı yollara basvurmustur. Kısıtlı ekonomik olanaklar bu alanda Demokrat Parti’yi öncülük yapmaya zorlamıs, gelir getirmek için parti ilginç buluslar ve yöntemler gelistirmistir. 

Parti adına tertiplenen deve güresleri binlerce kisiyi bir araya getirmis, partiler hem gelir temin etmis hem de kitle iletim araçlarının yaygın olmadıgı bir dönemde bu tip sosyal etkinliklerle binlerce kisiye ulasabilmistir. Yine partiler düzenledigi esya piyangolarıyla üyelerini seçim dönemi dısında bilet satısları gibi nedenlerle faal hale getirmis, istedigi zamanda vatandasa ulasma olanagı bulmustur. Bütün bu etkinliklerin sonucunda partilere önemli gelir elde edildigi görülmüstür. CHP bu alanda DP’den daha iyi bir durumda bulunuyordu. Parti, gayrimenkul, matbaa, sinema salonu gibi yerleri kiraya vererek önemli bir gelir saglamıstır. Demokrat Parti ise kimi yerde vatandasın fitre, zekât ve kurban derisine talip olmustur. Kongre zabıtlarına yansıyacak bir sekilde bu durum CHP tarafından siddetle elestirilmistir.634 

1949 yılının ilk günü DP, Çine’de bir deve güresi düzenledi. Güresler iki gün 
sürmüs, partiye önemli bir gelir elde edilmistir. Uzun süreden beri Çine’de böyle 
organizasyon yapılmamıstı. Kazanan develere halı hediye edilmis ve baspehlivan deveye ise para ödülü verilmistir. Ancak deve sahibi 150 liralık bu ödülü partiye teberru etmistir.635 Deve güresleri artık partiler için iyi bir gelir kapısı haline gelmisti. 5-6 Ocak 1949 tarihinde ncirliova’ya baglı Erbeyli Köyü DP binası yapımı yararına bu köyde deve güresi tertip edilmisti. zmir, Ödemis, Tire ve Salihli’den pek çok pehlivan deve gürese istirak etmistir.636 DP sık sık esya piyangoları düzenlemistir. Ev, arsa, otomobil çekilislerin büyük ödülleri olmustur. DP’nin düzenledigi esya piyangolarında verilecek ödüller zmir Fuarı’nda sergilenmistir.637 Gazetelerde bir süre çekilislerle ilgili ilanlar 
verilmistir. 7 Ocak 1949 günü gecesi Söke DP’nin üçüncü kurulus yıldönümü 
kutlamalarında parti yararına tombala çekilisi yapılmıstır.638 

Partiler birbirinin düzenledigi gelir elde etme amaçlı sosyal etkinlikler 
konusunda da rekabet içinde olmuslardır. Aydın CHP tarafından düzenlenen esya piyangosu ragbet görülmedigi için üç kez ertelenmistir. Demokrat zmir gazetesinin yazdıgına göre bu olay alay konusu olmustur. Gazete CHP’nin iktidar nüfuzunu kullanarak elindeki biletleri sattırmaya çalıstıgını iddia etmistir.639 
Çok partili yasama geçis süreci siyasi partiler arasında rekabet dogurmus, 
siyasetin daha genis tabanda konusulmasını ve yapılmasını saglamıstır. Bu durum atıl hale gelmis ve gevsemis olan CHP teskilatlarına belli bir dinamizm kazandırmıstır. 

1946-1950 yılları arası siyaset dünyası her açıdan Aydın ilinde renkli ve hareketli görüntülere sahne olmuştur. 

2.12. DEMOKRAT PARTİ’NİN PARÇALANMASI 

2.12.1. Demokrat Parti I. Büyük Kongresi 

Demokrat Parti I. Olagan Büyük Kongresi, 7 Ocak 1947 tarihinde Ankara Yeni 
Sinema Salonu’nda 906 delegenin katılımıyla toplanmıstır. Kongre, geceli gündüzlü çalısmak suretiyle bes gün sürmüstür. Basın, kongreyi büyük bir dikkatle takip etmistir. Kongreye sadece delegeler degil, Anadolu’dan gelen pek çok vatandas da katılmıstır. Demokrat Parti I. Büyük Kongresi’ni yaptıgı tarihte, TBMM’de bir guruba sahipti. Kongre, Celal Bayar’ın konusmasıyla baslamıs, yapılan yoklamayla Kenan Öner kongre baskanlıgına seçilmistir.640 Kongrede partinin 1 yıllık faaliyet raporu Celal Bayar tarafından okunmustur. Faaliyet raporunda özetle anayasada yer alan vatandaslık hak ve hürriyetlerini sınırlandıran kanunların kaldırılması, seçim emniyetinin saglanması ve 
bununla ilgili yasal düzenlemenin yapılması, devlet baskanlıgı ile parti baskanlıgı 
sıfatlarının aynı kiside toplamaması esasının uygulanması iktidar partisinden talep edilmistir.641 

Kongrede faaliyet raporunun okunmasının ardından delegeler diledikleri gibi 
konusmuslardır. Bu esnada Egeli delegelerin teklifiyle “Ana Davalar Komisyonu” 
kurulmasını kongre kabul etmistir. Adnan Menderes’in baskan olarak bulundugu 
komisyon Mükerrem Sarol, Kenan Öner, Osman Kapani, Samet Agaoglu gibi 
delegelerden olusmustur. Bu komisyonda yer alan delegelerin pek çogunun Egeli olması dikkat çekmistir. Komisyon üç günlük bir çalısma sonucu ‘Hürriyet Misakı’ adı verilen bir rapor hazırlamıstır. Bu rapor Kongrede oylanıp kabul edilmistir. Hürriyet Misakı’nda faaliyet raporunda dile getirilen talepler tekrar edilmistir. Ancak raporun getirdigi yenilik ise DP’nin söz konusu talepleri iktidar tarafından yerine getirilmedigi takdirde DP’nin Meclis’i terk edip mücadelesini milletin içinde sürdürme tehdidi olmustur. Hürriyet Misakı’nın kongrede kabul edilmesiyle İktidar-Cumhurbaskanlıgı- Muhalefet arasındaki iliskilerde yeni bir döneme girilmistir. İsmet İnönü, gelisen süreçte 21 Temmuz Beyannamesi’ni yayımlayarak iktidarla muhalefet arasındaki gerginligi bitirmek istemistir. Bu durum Recep Peker hükümetinin istifa etmesine neden olmustur. Yine aynı süreç, Demokrat Parti’nin parçalanmasına ve Millet Parti’sinin dogusuna zemin hazırlamıstır.642 

Kongrede Hürriyet Misakı’nın oylanmasının ardından parti Genel dare Kurulu 
seçimleri yapılmıstır. DP Genel dare Kurulu su isimlerden olusmustur: Celal Bayar (Parti Baskanı), Emin Sazak, Adnan Menderes, Refik Koraltan, Fuat Köprülü, Refik Sevket nce, Fevzi Lütfü Karaosmanoglu, Cemal Tunca, Yusuf Kemal Tengirsek, Ahmet Tahtakılıç, Ahmet Oguz, Enis Akaygen, Samet Agaoglu, Celal Ramazanoglu, Hasan Dinçer. Kongre Türk siyasi tarihine yön verecek önemli sonuçlar dogurmustur. 

2.12.2. 12 Temmuz Beyannamesi 

21 Temmuz 1946 tarihinde yapılan milletvekili genel seçimlerinden 12 Temmuz 
1947 tarihinde yayımlanan “12 Temmuz Beyannamesi” ne kadar geçen süre, iktidarla muhalefet arasında gerginliklere sahne olmustur. Muhalefet tarafından ileri sürülen 21 Temmuz seçimlerindeki yolsuzluk iddiaları, daha sonra yapılan seçimleri protesto mitingleri gerginligin baslangıç safhasını olusturmustur. DP tarafından I. Büyük Kongre sırasında yayımlanan Hürriyet Misakı’yla, sine-i millete dönmeyle hükümet tehdit edilmistir. Subat ayı içerisinde yapılan muhtarlık seçimleri iktidarla muhalefeti bir kez daha karsı karsıya getirmistir.643 Basbakan Recep Peker İzmir ziyareti sırasında İstiklal Mahkemeleri’nin henüz kaldırılmadıgını söyleyerek muhalefete gözdagı vermistir.644 
1947 yılı bütçesi Meclis’te görüsülürken Demokrat Parti grubu adına Adnan 
Menderes’in yönelttigi elestirileri, Recep Peker “Kötümser, psikopat, mariz bir ruhun ifadesi” olarak nitelendirince Mecliste çok büyük bir karısıklık meydana gelmistir. Açık oy, gizli tasnif yöntemine ragmen 1946 seçimlerinde Meclise 66 milletvekili sokan Demokrat Parti grubu bu söz üzerine Meclis’i terk etmistir. Bu durum çok partili hayata geçis sürecinde en kritik dönem olarak nitelendirilebilir. Demokrat Parti milletvekillerinin bir süre Meclisteki oturumlara katılmamaları üzerine ortam iyice gerilmistir. Cumhurbaskanı İsmet İnönü bunun üzerine DP Genel Baskanı Celal Bayar ve Fuat Köprülü ile CHP yöneticilerini alarak bir toplantı yapmıstır. Bu toplantılar sonucunda da bir beyanname yayımlamıstır. Siyasi tarihimizde 12 Temmuz Beyannamesi olarak bilinen belge budur. Bu beyanname, “Tek Partili Millî Sef Dönemi’nden” çıkan Türkiye’de çok partili sistemin kalıcı olarak yerlesmesinde önemli bir kilometre tası olmustur.645 

İki parti arasındaki gerginlik ve siyasal mücadele, karsılıklı suçlamalarla her 
geçen gün biraz daha artmıstır. Peker hükümeti, muhalefeti yasa dısına çıkmak ve halkı isyana kıskırtmakla; Celal Bayar ise, Peker’i DP üzerinde sürekli baskı uygulamak ve tek-parti geleneklerini sürdürmekle suçlamıstır. Cumhurbaskanı İsmet İnönü iktidarla muhalefet arasındaki gerginligi gidermek istemistir. Bu nedenle nönü tarafsız bir sekilde iki tarafla da müzakerelerde bulunmustur. Hakem rolünü üstlenen İnönü her iki tarafında haklı ya da haksız yanlarının olabilecegini söylemistir. Ancak nönü, yarar saglamayacagına inandıgı için tarafların haklı ve haksız yanlarını vurgulamaktan kaçınmıstır. 12 Temmuz Beyannamesi’nde nönü yasal sınırlar içinde muhalefet partisinin de iktidar partisi kadar hakları oldugunu ve buna saygı duyulması gerektigini belirtmistir. İnönü’nün söz konusu tespiti DP’nin lehine bir yaklaşım olarak yorumlanmıştır. Siyasal hayatın istikrar kazanması nönü’nün 12 Temmuz Beyannamesi’yle artmıs, DP ve CHP arasında yeni bir dönem baslamıstır. Beyanname 
iktidarı da muhalefeti de derinden etkilemistir. İki partiden de partiler arasındaki gerginligin azaltılması çabalarını olumlu karsılayanlar olmustur. Bununla birlikte, bu beyanname her iki partinin içinde muhalif grupların ortaya çıkmasına neden olmustur. DP içinden Kenan Öner önderliginde bir grup DP’nin artık bir muvazaa partisi haline geldigi tezini savunmustur. 12 Temmuz Beyannamesi’yle CHP’de sertlik yanlıları partilerinin muhalefete boyun egmeye basladıgını iddia etmistir. Böylece her iki parti içerisinde çatısmalar bas göstermistir. lerleyen zamanda partilerin kendi içlerinde muhalif sesler yükselmeye baslamıstır. 
Bu durum partilerden istifa ve ayrılıkları dogurmustur. 
Cumhurbaskanı İsmet İnönü’nün muhalefetle uzlasma yolları arayan yumusak 
politika kullanmayı tercih etmesi, muhalefete karsı tek parti dönemin geleneklerinin sürdürülmesi taraftarı olan Basbakan Recep Peker’i parti içinde zor durumda bırakmıstır. Mevcut durum karsısında Recep Peker, Meclis ve CHP içindeki gücünü belirlemek ve hükümetin gelecegini görmek için bir güvenoyu talep etmistir. Ancak Meclis’te yapılan oylamada Peker hükümeti güvensizlik oyu almıstır. Sonuç olarak daha fazla direnemeyecegini anlayan Recep Peker 9 Eylül 1947’de görevinden istifa etmistir.646 
Sertlik yanlısı Basbakan Recep Peker’in istifası ile çok partili hayata geçis 
sürecine devam edilecegi kesin olarak anlasılmıstır. 12 Temmuz Beyannamesi’yle DP içinde ortaya çıkan muhalefet gerek istifalarla gerekse partiden ihraçlarla parti dısına çıkartılmıstır. Gelismeler bir süre sonra Millet Partisi’nin kurulmasına neden olmustur.647 

2.12.3. Demokrat Parti çinde Bölünme 

12 Temmuz Beyannamesi olumlu yada olumsuz olarak nitelendirilen pek çok 
etki yapmıstır. Dolayısıyla bu durum CHP ve DP’nin iç dengelerini etkilemistir. Bu beyannameyle birlikte CHP içindeki ılımlı kanat parti üzerindeki etkisini artırmıstır. Ancak 12 Temmuz Beyannamesi DP üzerinde daha çok parti örgütünü dagılısın esigini getiren bir etki yapmıstır. Bu beyannamenin niçin DP üzerinde böyle bir etki yarattıgını anlamak için DP’nin yapısına bakmak gerekir. DP, olusum asamasında farklı fikirde ve siyasal kimlikteki kisileri bünyesinde toplamıstır. CHP’de aradıgını bulmayanlar, yâda bu partiye tepki duyanlar, DP çatısına yönelmistir. Çok genis bir kesim özellikle genç kusak siyasetle ilk kez DP’yle tanısmıstır. DP’liler bu karmasık yapıyı bir arada tutmak için uzun süre çaba harcamıstır. Diger taraftan CHP’yi ürkütmemek için devlet baskanlıgı ile parti baskanlıgı kavramlarını birbirinden ayrı olarak ele almıslar ve elestirilerini devlet baskanına degil dogrudan dogruya hükümet baskanına yöneltmislerdir. Ancak DP içindeki muhalefet aynı noktadan hareket ederek dogmustur. 
12 Temmuz Beyannamesi’yle smet nönü muhalefet ve iktidar iliskilerini 
yumusatmak istemistir. smet nönü, 12 Eylül 1947 tarihinde dogu gezisine çıkarken CHP’den Nihat Erim, DP’den Nuri Özsan’ı beraberinde götürmüstür. İsmet nönü bu davranısıyla partilere karsı bir devlet baskanı olarak esit mesafede oldugunu göstermek istemistir. Bazı DP’liler smet İnönü’nün samimiyetine inanmazken, CHP’ye karsı sert muhalefet yapılmasını istemistir. Ancak DP Genel dare Kurulu nönü’nün takındıgı tavırdan hosnut olmustur. nönü’yü bu gezisinden dönüsünde Fuat Köprülü ve bazı DP milletvekilleri karsılamıslardır. Böylece DP’nin kurulma asamasında ortaya atılan DP muvazaa partisidir iddiaları bir kez daha gündeme gelmistir. DP içindeki muhalefet bu asamaya kadar sesini yükseltmemis ve 17 Kasım 1947’de toplanacak olan CHP kurultayına kadar beklemistir. Ancak kurultay DP içindeki muhalif kanadın beklentilerine cevap verecek sekilde karar almamıstır. Örnegin İsmet İnönü’nün hem devlet baskanlıgı hem de parti baskanlıgı görevini birlikte yürütmesi uygulamasına kongreden sonra devam edilmistir. Bunun üzerine Ahmet Tahtakılıç, Yusuf Kemal Tengirsek, Kenan Öner’in basını çektigi muhalif gurup DP’den Hürriyet Misakı kararlarına uyup sine-i millete dönülmesini talep etmistir.648 

Yusuf Kemal Tengirsek defalarca bakanlık görevlerinde bulunmustur. Ahmet 
Tahtakılıç ise CHP’ye yönelttigi elestirilerle DP içerisinde dikkatleri üzerine çekmistir. Kenan Öner ise avukattı. DP’li Kenan Öner kimi Köy Enstitüleri’ni komünistleri himaye etmekle suçlamıstır. Dönemin Milli Egitim Bakanı Hasan Ali Yücel, bunun üzerine Öner hakkında hakaret davası açmıstır. Dava’da Kenan Öner iddialarını ispatlamıstır. Hasan Ali Yücel ise bakanlıktan ayrılmıstır.649 Kenan Öner’in de yıldızı DP içinde iyice parlamaya baslamıstır. Öner, aynı zamanda DP I. Kurultayı’nda kongre baskanı seçilmistir. DP’nin stanbul il baskanıdır. Bu gruba meclis dısından Hikmet Bayur da destek vermistir. Söz konusu bu üç kisinin basa geçtigi grup DP içerisinde sine-i millete dönmeyi dile getirince DP yöneticileri zor durumda kalmıstır. Kenan Öner, DP stanbul kongresi sırasında önce il baskanlıgından sonra DP üyeliginden 18 Ocak 1948 tarihinde istifa etmistir. Öner yaptıgı açıklamalarda Adnan Menderes ve 
Celal Bayar’ı agır bir dille suçlamıstır. Öner’e göre Bayar ve Menderes, smet İnönü’yle pazarlık içine girmistir. Bu yüzden bu iki kisi DP içerisindeki muhalefeti ve İnönü karsıtlarını yasatmamaya karar vermistir. 
Demokrat Parti içinde Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü CHP’ye 
karsı ılımlı kanadı temsil etmistir. Sertlik yanlılarıyla ılımlı kanat arasındaki rekabet Meclis’e de yansımıstır. Demokrat Parti Meclis Gurubu, 7 Subat 1948 tarihinde toplanmıstır. Adnan Menderes ve Celal Bayar’a ragmen gurup baskan vekilligine Fuat Köprülü yerine Fuat Hulusi Demirel seçilmistir. Bu apaçık sertlik yanlılarının Bayar ve Menderes’e bayrak açmasıydı. Buna karsılık Bayar, söz konusu seçimin tüzüge aykırı oldugunu iddia ederek gurup baskanlıgından çekilmistir. Yapılan ikinci seçimde de Fuat Köprülü tekrar seçilmemistir. Gelinen nokta DP içindeki bunalımı iyice derinlestirmistir. Bunun üzerine Demokrat Parti Genel dare Kurulu ihtilafları incelemek üzere 06 Mart 1948 tarihinde toplanmıstır.650 Uzun süren görüsmeler sonucunda Necati Erdem, Kemal Silivrili, Osman Nuri Koni, Sadık Aldogan, Mithat Sakaroglu gibi milletvekilleri parti Haysiyet Divanı’na sevk edilmistir. Haysiyet Divanı da bu milletvekillerinin partiden ihracına karar vermistir.651 Bu karar üzerine Yusuf Kemal Tengirsek gibi milletvekilleri DP’den istifa etmistir. stifa ve ihraçlar nedeniyle DP’nin Meclisteki sandalye sayısı 32’ye düsmüstür. Daha sonra bu sayı Muammer Alakan’ın DP’ye katılımıyla 33’e yükselmistir. DP’den ayrılan milletvekilleri Meclis’te müstakil bir grup olusturmuslardır.652 


BU BÖLÜM DİPNOTLARI;

634 CHP Aydın İl Kongresi Zabıtları (30.12.1949), s.13, Anadolu, 15 Ocak 1947. 
635 Demokrat İzmir, 11 Ocak 1949. 
636 Demokrat İzmir, 22 Ocak 1949. 
637 Demokrat İzmir, 17 Eylül 1948. 
638 Demokrat İzmir, 14 Ocak 1949. 
639 Demokrat İzmir, 9 Mayıs 1948. 
640 Burçak, Rıfkı S. (1979), Türkiye’de Demokrasiye Geçis(1945-1950), s.107. 
641 Orhan, M.(1947), Bütün Tafsilat ve Ayrıntılarıyla DP’nin I. Büyük Kongresi, s.5-16. 
642 Erogul, C. age., ss.24-33. 
643 Erer T. (1966),Türkiye’de Parti Kavgaları, ss.418-419. 
644 Demokrat İzmir, 2 Nisan 1947. Tasvir, 2 Nisan 1947. 

645 Cem Erogul, age., s.30. 

646 Toker, M. (1990) Demokrasimizin İsmet Pasalı Yılları (1944-1973), s.206. 
647 Tunaya, Tarık Z. age., ss.712-715. 
648 Ahmad F.ve Bedia T. Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi (1871-1945), s.37-38. 
649 Bozdağ; İ. (1975) Demokrat Parti ve Ötekiler, s.32. 

650 Erogul, C. age., ss. 151-152. 
651 Demokrat İzmir, 10 Mart 1948. 
652 Demokrat İzmir, 25 Ekim 1948. 

19 CU BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR.,

***