1946-1950 YILLARI ARASINDA AYDIN’DA SİYASAL YAŞAM BÖLÜM 11

1946-1950 YILLARI ARASINDA AYDIN’DA SİYASAL YAŞAM BÖLÜM 11

Demiryolları üzerindeki pek çok istasyon’da ısınma, tuvalet ve aydınlatma 
sorunu oldugu iddiaları geldigi zaman329 Demiryolları Bölge Müdürlügü sorunlu yerlere müfettis göndermistir. Müfettislerin hazırladıgı raporlar dogrultusunda gerekli önlemler alınmıstır.330 Gerekli incelemeler sonucunda Hamzalı, İmamköy, sabeyli, Güzelköy gibi yerlere 18.000 lira harcanarak birer istasyon binası yaptırılmıstır.331 

İl Genel Meclisi, İller Bankası’ndan gönderilen 200 bin lira ile Güllübahçe’de sehir yollarının yeniden yapılması, sehre su tesisatı dösenmesi ve sehirde bir buzhane ve elektrik fabrikası kurulmasına karar vermistir.332 

Türkiye genelinde oldugu gibi II. Dünya Savası sonrası Amerika’dan siparis 
yoluyla Aydın’a araba getirilmistir. Döneminde halk arasında seytanarabası olarak bilinen cip bunların içerisinde en yaygın olanıdır. Bu dönemde Aydın ilinde cip kullanmak önce, Amerika’ya tahsile gitmis ve Türkiye’ye döndüklerinde önemli görevler üslenmis ya da seçkin tüccar veya fabrikatör olmus kisiler arasında görülmüstür.333 

1946 senesinden sonra yavas yavas hava ulasımı bölge halkının yasamına 
girmeye baslamıstır. zmir-Ankara, zmir- stanbul uçak seferlerinin baslaması Aydın ilini de ilgilendirmistir. Söz konusu uçaklara vatandasın yetisebilmesi için Devlet Demir Yolları, Nazilli-Aydın- zmir hattındaki trenlerin kalkıs zamanlarını yeniden düzenlemistir.334 

Çok partili yasama geçis sürecinde iktidar partisi eliyle imar ve bayındırlık 
yatırımlarına hız verilmistir. Yapılan çalısmalarla Aydın ilinin çehresi degismistir. 

2.1.10. Aydın İlinde Devlet Hizmetleri ve Güvenlik 

II. Dünya Savası sırasında savasın etkilerini en aza indirmek için çıkartılan kimi 
kanunlar, bazı memur ve uygulayıcıların istismarı, kimilerinin ise duyarsızlıgı 
sebebiyle diger etkenlerle birleserek amaçlananın tam tersi bir sonuç dogurmustur.335 

Savas yıllarında pek çok bölgede ilan edilen sıkıyönetim savas bitmesine ragmen İstanbul’u içine alan bir bölgede süresi uzatılmıstır.336 Bu durum çok partili yasama geçis sürecinde muhalefet tarafından baskı olarak nitelendirilmis tir. Polis Salahiyet Kanunu’nun iktidar tarafından yeniden düzenlenmemesi muhalefeti rahatsız etmistir. Bu kanun polise, mahkeme kararı olmadan süpheli kisilerin ev ve üstünü arama ve kisiyi sınırsız bir süre gözaltına alabilme yetkisi vermekteydi.337 Çok partili yasama geçildikten sonra bu durum bazen keyfilige sebebiyet vermistir. Ancak muhalefet bunu yaygın oluyor seklinde kamuoyuna sunmus ve propaganda aracı olarak kullanmıstır. 

Devlet dairelerinde isler alabildigince uzamıs, bitmek bilmemistir. Bunda devlet 
memurların tutumu kadar kimi zamanda personel ve teçhizat eksikligi etkili olmustur. 

Yukarıda sözü geçen aksaklıkları mikro ölçekte Aydın’da da görmek mümkün 
olmustur. Germencik adliyesinde personel azlıgına ragmen günde 15–20 dava görülecek sekilde is yükü olusmustur. Bu nedenle davalar bir türlü bitirilememistir. Sabah’ın erken saatlerinden itibaren adliyenin önünde davası görülen insanlar büyük bir kalabalık olusturmustur. Özellikle görülen davaları için Germencik’e 5-6 saatlik at ve esek yolculugundan sonra gelen köylüler uzayan davalar nedeniyle magdur olmuslardır.338 

Vergi suçundan pek çok insan aynı dönemde hapse girmis ve kimi zaman vergi tahsilatı için insan onuruna yakısmayan yöntemler uygulanmıstır.339 

Çok partili yasama geçis sürecinde kimi zaman ortaya çıkan jandarma ve polis 
baskısı, karakollarda yapılan insanlık dısı muameleler hep sikâyet konusu olmustur. Demokrat İzmir gazetesine göre Kusadası’nda jandarma kumar oynadıkları gerekçesiyle bazı kisileri çarsı ortasında elleri baglı bir sekilde dövmüstür. Savcılık ise jandarmanın tutumuyla ilgili sikâyetleri dinlememistir. Yine jandarma altı kisinin ardından yaylım atesi açmıstır. Olay yerinde incelemelerde bulunan Denizli Milletvekili Resat Aydınlı savcı, jandarma komutanı ve kaymakamın görevden alınmasını İçisleri ve Adalet 
Bakanlıgı’ndan talep etmistir.340 

Anadolu gazetesi ise Kusadası’nda jandarmaların vatandaslara yapmıs oldukları muamelenin hem idari hem adli yönden sorusturuldugunu duyurmustur. Habere göre tütün isleyen kisiler paralarını aldıktan sonra bahçe arasında kumar oynamıslardır. Yapılan ihbarla olay yerine jandarma’nın gelmesi üzerine kumar oynayan vatandasların kimisi dur ihtarına uymayarak kaçmaya baslayınca, jandarma kaçan sahısların ardından korkutma amacıyla ates açmıstır. Süphelilerden bazıları kaçmıstır. Ele geçen kimselerin kaçmasına engel olmak için vatandaslar elleri baglı sekilde sehre getirilmistir. Vatandaslar karakola götürülürken yol üzerindeki DP binası önünden geçerken bagırıp çagırıp taskınlık yapınca, jandarma dipçikle olaya müdahale etmistir. Buna sahit olan DP’liler süphelilerin yaptıkları taskınlıkları aldırmadan adliyeye gelerek sikâyetçi olmuslardır. Yapılan inceleme sonucunda jandarmalar kısmen kusurlu bulunmus,341 ve dört jandarma ve bir gediklinin görev yerleri degistirilmis tir. 342 
İzmir Valiligi Kusadası’ndaki olayda herhangi bir idari zaafın yasanmadıgını, olay duyulur duyulmaz hem adli hem idari sorusturmanın açıldıgını açıklamıstır. Ayrıca vatandasa kötü muamele yapan erlere ve çavusa idari ceza verilmistir. Cumhuriyet Savcısı ilgili kisiler hakkında kamu davası açmıstır.343 

1948 yılında açılan pek çok dava dosyası söz konusu yıl içerinde bitirilmedigi için bu 1949 yılına devredilmistir Kusadası’nda vergi tahsildarları yanlarında emniyet görevlileriyle beraber sokakta yoldan çevirdikleri vatandasların vergi borçlarının olup olmadıgı kontrol etmisler ve borcu olanlar vatandasları o esnada borcunu ödemeye mecbur tutmuslardır. Kimi siyasi kurulusların Kusadası ilçe örgütleri hiçbir medeni toplumda rastlanmayacak olan bu tahsilât seklinin kaldırılmasını istemislerdir. 

Kusadası’nda jandarma olayıyla ilgili olarak ilçe Cumhuriyet Savcısı smail Kural 
hakkında, Adalet Bakanlıgı’na görevi ihmal ve kötüye kullanmak iddiasıyla DP İlçe Baskanı Dr. Hulusi Buyral tarafından suç duyurusunda bulunulmustur. Yapılan sorusturma neticesinde savcının kusursuz oldugu anlasılmıstır.344 Çok kısa bir zaman sonra aynı kent, karakollarda polisin vatandasa kötü muamelesiyle tekrar gündeme gelmistir. Haklı haksız gözaltına alınan kimi vatandaslar karakollarda siddet görmüstür.345 Aydın ilinde diger karakollarının çogunda da degisen bir sey olmamıstır. Kapalı kapılar ardında uygulanan siddet ve kötü muamele kimi zaman basında yer almıstır. Bunlardan bir tanesi de Koçarlı’daki karakollardır.346 Surası bir gerçektir ki çok partili yasama geçiste yukarıda sözü geçen kimi olaylar, muhalefet tarafından iktidara karsı sürekli siyasi koz olarak kullanılmıstır. Polis ve jandarma baskısını reddetmemekle birlikte münferit olan olaylar dahi abartılarak iktidarı yıpratma aracı haline getirilmistir. 

Aydın ilinde cinayet, adam yaralama, kavga, hırsızlık, zina ve iffetsizlik gibi 
olaylarda artıs oldugu 1947 yılındaki CHP kongrelerinde ifade edilmistir.347 
Kongrelerde suçları önlemek için cezaların artırılması önerilmistir. Hatta yüz kızartıcı suç isleyen kisilerin nüfus cüzdanlarına özel isaret konması dahi teklif edilmistir.348 

Bazen Karakollara yakın evlerin soyuldugu bile görülmüstür.349 Söke’de cinayet ya da yaralama olaylarında artıs olmustur. Özellikle Halkevi’nde çıkan kavgada meydana gelen yaralama olayı döneminde Halkevlerini bir kez daha muhalefet tarafından tartısma haline getirmistir.350 ktidar yanlısı Anadolu gazetesi Söke’de ırza geçme, cinayet gibi suçlarda geçen yıllara göre artıs meydana geldigine dair görüsü paylasmıstır.351 Asayis olaylarının bozulmasının nedenlerinden bir tanesi güvenlik hizmetlerinde görevli personel yetersizligi idi. Emniyet Genel Müdürü, zmir, Aydın ve Denizli illerini kapsayan gezisi kapsamında Aydın ziyareti sırasında Aydın ve Nazilli emniyet teskilatlarının takviye edilecegini ifade etmistir.352 

Aydın Memleket Hastanesi’nde yaslı hastaların yatılı olarak kabul edilmedigiyle 
ilgili sikâyetlerde artıs görülmüstür.353 Doktor muayene ücretleri köylüye çok pahalı gelmis, hükümet doktorları ise köylüye karsı isteksiz hizmette bulunmuslardır.354 

Vatandaslar, çesitli nedenlerle saglık kuruluslarından tam anlamıyla 
yararlanamamıslardır. Devletle iliskilerinde sorun yasayan vatandaslar bunlardan dönemin iktidar partisini sorumlu tutmuslardır. Çok partili yasama geçis sürecinde vatandasın siyasi tercihlerinin sekillenmesinde devlet görevlilerinin hukuk dısı eylemleri önemli bir etken olmustur. 

2.2. CUMHURİYETİN İLK YILLARINDAN ÇOK PARTİLİ YAŞAMA GEÇİŞE KADAR KISACA AYDIN İLİNDE SİYASİ YAŞAM (1924–1946) 

I. Dönem TBMM’si, kurucu meclis görevini üslenmistir. Bu Meclis’te Aydın 
vilayeti, Cami (Baykurt), Mehmet Emin (Arkut), Ahmet Sürü, Yavuz (Yılmaz), Dr. Mazhar (Germen), Mahmut Esat ( leri), Sadık (Ünver), Tahsin (San) Bey adlı milletvekilleri tarafından temsil edilmistir. 
Milli Mücadele’nin tamamlanmasıyla seçimler yenilenmis ve II. Meclis görevine baslamıstır. Atatürk öncülügünde Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Cumhuriyet Halk Fırkası’na dönüstürülmüstür. 1924 yılında Terakkiperver Fırkası, ise CHF karsısına bir muhalefet partisi olarak ortaya çıkmıstır. 
Bu fırkanın Aydın ilindeki faaliyetleri konusunda ciddi bir bilgiye ulasamadık. 1930 yılında Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kurulusuna kadar Aydın ili 
siyaset dünyasında Sahinzade Fuat (Erlaçin), Ahmet Emin (Arkayın), Raif (Aydogdu), Mazhar (Germen), Tahsin (San), Dr. Resit (Galip), Mithat (Aydın), Neset (Akkor), Emin Fikri355 Bey gibi isimler etkili olmuslardır. Ancak Serbest Cumhuriyet Fırkası sonrası bu isimlerden kimisi hem CHF’de hem de Aydın ili siyasi yasamında etkisini kaybederek yerlerini Adnan(Menderes) ve Etem (Menderes) Bey isimlerine bırakmıstır. Serbest Cumhuriyet Fırkası varlıgı kısa sürmüs ancak Türkiye’nin demokrasi geçmisinde önemli iz bırakmıs bir muhalefet hareketidir. Serbest Cumhuriyet Fırkası ile Demokrat Parti hareketinin arasında 15 yıllık bir süre vardır. Ancak Serbest Fırka’da ortaya çıkan muhalefet bir süre sonra Demokrat Parti’nin bünyesinde tekrar ortaya çıkmıstır. Diger bir ifadeyle Demokrat Parti’yi olusturacak alt yapıyı Serbest Fırka deneyimi olusturmustur. Örnegin Serbest Cumhuriyet Fırkası İzmir İl Baskanı Dr. 
Ekrem Hayri (Üstündag), Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasından sonra 
Cumhuriyet Halk Fırkası’na geçmistir. Çok partili yasama geçis sürecinde bu kisi 
Demokrat Parti’nin de kurucularından olacak ve parti’nin İzmir teskilatlanmasın da önemli görevler üstlenecektir.356 Yine Adnan (Menderes) ile Etem (Menderes)’in Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Aydın örgütünü olusturdukları ve Adnan Menderes’in Aydın il örgütü baskanlıgını yaptıgı daha sonra ise Demokrat Parti’nin kurucularından oldugunu bilmekteyiz. Bundan dolayıdır ki “Demokrat Parti Olayı” ve 1946 senesinde Türkiye’de çok partili demokratik yasama geçisin açıklanmasında “Serbest Cumhuriyet Fırkası olayı” bir çıkıs noktasıdır.357 Bu nedenle çok partili yasama geçis sürecinde Aydın ilindeki siyasi yasamı dogru biçimde algılayabilmek için Aydın ilindeki Serbest Cumhuriyet Fırkası deneyimine bakmak gerekmektedir. 

Serbest Fırka’nın Aydın’da Örgütlenmesi 

Aydın, Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın ilk örgütlendigi dördüncü kent olmustur. 
Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın diger illerde örgütlenmesi sürecinde sert olaylar ortaya çıkmıstır. Fakat bu fırka Aydın’da örgütlenirken kendisine daha uygun bir zemin bulabilmistir.358 Henüz Yunan isgalinin yaralarını saramayan Aydın’ı 1929 Dünya ekonomik buhranı derinden etkilemistir. Bu yüzden bir muhalefet partisi olarak Serbest Cumhuriyet Fırkası Aydın’da kolayca teskilatlanmıstır. Serbest Cumhuriyet Fırkası lideri Fethi Okyar zmir ziyaretinden sonra Aydın’a gelmistir. Ancak Fethi Okyar henüz İzmir’deyken burada çıkan olaylar nedeniyle kendisine Aydın Merkez, Germencik, Söke, Nazilli, Bozdogan, Çine, Karacasu ve Kösk halkından destek ve baglılık telgrafları çekilmistir.359 9 Eylül 1930 tarihinde Serbest Cumhuriyet Fırkası lideri, Aydın’a gelmistir. Aydın’a gelinceye dek pek çok istasyonda davul zurnalarla ve büyük kalabalıklarca karsılanmıstır. Fethi Okyar buralarda yaptıgı konusmalarda uygulanan sıkı ekonomi politikalarını siddetle elestirmistir.360 Serbest Fırka liderinin Aydın konusmasını 25.000 kisinin Hizmet gazetesi tarafından takip ettigi iddia edilmistir.361 

Baslangıçta SCF’nin Aydın teskilatını olusturacak isim olarak Eski Aydın 
Belediye Baskanı Sahinzade Fuat Bey’in (Fuat Sahin Erlaçin) adı geçerken daha sonra bu isim Fethi Okyar’ın Aydın seyahati sırasında degiserek yerini otuzlu yaslarda bulunan Adnan Bey’in(Menderes) ismine bırakmıstır. Fethi Bey Aydın’ı ziyaretinde büyük bir ilgiyle karsılanmıs ve herhangi bir taskınlık yasanmamıstır. Aydın’da çok fazla sayıda insan kısa zamanda SCF’ye üye olmustur. SCF, çok kısa bir siyasi yasama sahip olmasına karsın Atça, Söke, Çine, Kuyucak, Bozdogan, Yenipazar, Karacasu ve Nazilli’de örgütlenebilmistir.362 Aydın Ticaret Odası idare heyeti toplu olarak istifa etmis ve SCF’ yi destekleyeceklerini duyurmustur. Aydın’da çiftçi, tüccar ve esnaf gurupları SCF saflarında yer almıslardır.363 Ancak bu arada önemli bir gelisme olmus ve SCF Genel Kurul Üyesi ve Aydın Milletvekili Resit (Galip) Bey zmir olaylarını gerekçe göstererek bu partideki görevinden istifa etmistir.364 
CHF, Aydın’da SCF’nin etkinligini kırmak ve kan tazelemek için alternatif bir 
miting tertip etmistir. Bu mitinge Adalet Bakanı Mahmut Esat Bey(Bozkurt), Anadolu gazetesi sahibi Haydar Rüstü Bey ve de Denizli ve Mugla illerinden Halk Fırkası’nın ileri gelenlerinden pek çok kimse davet edilmistir. Miting, mitinge katılımı saglamak için Aydın pazarının kuruldugu Salı gününe denk getirilmistir. Buna ragmen mitinge fazla katılım saglanamayınca miting iptal edilmistir.365 

Belediye Seçimleri 

SCF, kısa süre siyasi yasamında yalnızca 1930 belediye seçimlerine 
katılabilmistir. Bu seçimler öncesi Serbest Fırka çok kısa bir sürede teskilatlarını 
kurarak seçimlere hazır hale gelmistir. Seçimlere kadar CHF ile SCF arasında karsılıklı suçlamalar devam etmistir. Aydın’da yapılan seçim çalısmalarında Halk Fırkalı Belediye Baskanı Ahmet Emin Bey(Arkayın) muhalif basın tarafından siddetle elestiriye tabi tutulmustur. İktidar yanlısı Anadolu gazetesi ise buna karsılık Ahmet Emin Bey’in hizmetlerini övücü yayınlar yapmıstır. Seçimler saglıklı sekilde yapılamamıstır. Serbest Fırka üyeleri, seçimlere hile karıstırıldıgı nı ileri sürmüstür. 

Aydın’da baslatılan belediye seçimleri usulsüzlükler nedeniyle durdurulmustur.366 

Suçlamalar karsılıklı olarak devam etmistir. Halk Fırkalılar, Serbest Fırkalıların sandık basına gelen seçmenleri Halk Fırkası’na oy verme konusunda çesitli tehditlerle engellediklerini söylemislerdir.367 

2 Ekim 1930 tarihinde Belediye seçimleri tekrar edilmistir. Ancak SCF’nin 
Aydın merkezde seçimi kazanacagı inancı yerlesmisken seçimlerin iki gün daha 
uzatıldıgının ilan edilmesi hosnutsuzlugu artırmıstır. SCF’liler Seçim Kanunu’nun ihlal edildigi gerekçesiyle durumu protesto etmistir.368 Gerginligin artmasına neden olan olaylardan digeri SCF il idare heyeti üyelerinin tutuklanması olmustur.369 Seçimlerde oy verme islemi bittiginde, CHF ve SCF baglı gazetelerin her biri seçimin galibi kendilerinin oldugunu ilan etmislerdir. Ancak açıklanan kesin sonuçlarla pek çok yerde seçim galibi Halk Fırkası olmustur. Bunun üzerine Serbest Fırka, seçim sandıklarından oylarının çalındıgı ve pek çok usulsüzlük yapıldıgı iddiasıyla seçimlerin iptalini istemistir.370 Aydın seçimlerinde usulsüzlük yapılmasıyla ilgili bes bin imzalı telgraf Mustafa Kemal Pasa’ya iletilmek üzere Cumhurbaskanlıgı makamına gönderilmis tir. 

Dâhiliye Vekâleti ise Ahmet Emin Bey’in belediye baskanlıgı adaylıgını 
onaylamamıstır.371 Bütün bunlara karsı CHF, SCF’nin hile ya da cebirle oy topladıgını ileri sürmüstür. Halk Fırkası’na göre Serbest Fırkalılarca vatandas kimi yerlerde tehdit edilmis, kimi yerlerde ise vergi indirimi gibi sözlerle kandırılmıstır. Nazilli’de seçimi SCF kazanmıstır. Ancak bu, CHF tarafından elestirilmistir. Onlara göre Serbest Fırkalılar tarafından oy pusuları degistirilmistir.372 

Seçim yolsuzluklarıyla ilgili Aydınlıların yapmıs oldukları müracaatlar Dâhiliye 
Vekâleti tarafından kabul görmüstür. Dâhiliye Vekâleti bu iddiaları incelemek üzere Aydın’a müfettis göndermistir.373 Ancak bu süreçte gerginlesen ortam nedeniyle Serbest Fırka’nın 17 Kasım 1930 tarihinde kendisini fesh ettigi haberi Aydın’a ulasmıstır. Aydın’daki muhalifler, bu durumu saskınlıkla karsılamıs ve bu olaydan CHF’yi sorumlu tutmuslardır. 
SCF deneyimi kavga ortamını körükleyen, milli bayramlarda bile ayrılıgı  derinlestiren bir zemin hazırlamıstır. 29 Ekim 1930’da yapılan Cumhuriyet Bayramı halkta bölünmüslügü ve kırgınlıkları ortaya koyan apaçık gösterge olmustur.374 

Bu deneyim sonucunda demokratik hakların kullanılmasındaki eksikliklerin tam anlamıyla giderilemedigi ve çogulcu sistemin henüz özümsenemedigi anlasılmıstır. 

Serbest Cumhuriyet Fırkası Sonrası 

Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasıyla birlikte Cumhuriyet Halk Fırkası 
örgütlenme dokusunu yeniden gözden geçirmek zorunda kalmıstır. Cumhurbaskanı Gazi Mustafa Kemal ise durum degerlendirmesi yapabilmek için yurt gezisine çıkmıstır. 

Bu gezi yalnız sorunların tespiti ile sınırlı kalmamıs, aynı zamanda yeni kisilerin 
tanınmasına olanak saglamıstır. Bu yolla CHF içinde Türk siyasal yasamına 
katılanlardan birisi de SCF’nin Aydın il baskanlıgını yapmıs olan Adnan Menderes 
olmustur. 3 Subat 1931 tarihinde Atatürk’ün Aydın’ı ziyaretinde bir toplantı sırasında Adnan Menderes kendisiyle tanısmıs ve Atatürk’ün tavsiyesi üzerine Halk Partili olmustur. Daha sonra CHF Aydın il baskanlıgı görevine getirilmistir. Atatürk’ün “Sayan-ı dikkat bir genç” diye nitelendirdigi Menderes, bu partiden 1931 yılı genel seçimlerinde IV. Dönem Aydın milletvekili seçtirilmistir. 
Adnan Menderes’in milletvekilli seçilmesiyle birlikte CHF Aydın il teskilatının 
basına Adnan Menderes’in etkisiyle Etem Menderes getirilmistir. 1945 yılının sonuna kadar diger bir deyisle kesintisiz 15 yıl Etem Menderes, Cumhuriyet Halk Partisi Aydın il baskanlıgını yapmıstır. 1938–1945 yılları arasında aynı zamanda Aydın belediye baskanlıgı görevinde bulunmustur. Bu arada Etem Menderes’in il daimi encümen üyeligine seçildigini hatırlatmalıyız. Etem Menderes, aynı zaman içerisinde sadece parti il baskanlıgı ve belediye baskanlıgı yapmamıs, il ekonomisini yakından ilgilendiren Aydın Zirai Satıs Kooperatifleri baskanlıgı ve Aydın Tarım Kredi Kooperatifleri İdare Kurulu üyeligi görevlerini üslenmistir. Adnan Menderes’in Ankara’ya milletvekili olarak gitmesinin ardından Aydın’da neredeyse tüm kurumların kontrolü Etem Menderes’in eline geçmistir.(*) 
(*) Bu süreçte Adnan Menderes ile Etem Menderes arasındaki iliskiler güçlü bir sekilde devam etmistir. 

19 Kasım 1942 tarih ve I/2376 sayıyla yayımlanan genelgede ise kesin ihtiyaç 
hissedilmedikçe belediye baskanlıgı ile parti il baskanlıgı görevlerinin aynı sahısta toplanmaması CHP Genel Sekreterligi’nden istenmistir. Ancak Etem Menderes 1945 yılına kadar belediye baskanlıgı ve parti il baskanlıgı görevlerini birlikte yürütmüstür. 1944 yılının sonunda yapılan Halk Partisi Aydın il kongresinde il baskanlıgına tekrar Etem Menderes seçilmistir. Ancak o bu kez tıpkı Halk Partisi Nazilli ilçe baskanı seçilen aynı yerin belediye baskanı Emin Bilgen’in belediye baskanlıgından istifa edip sadece parti baskanı olarak kalmak istemesi gibi 30 Aralık 1944 tarihinde belediye baskanlıgı’ndan istifa edip sadece parti il baskanlıgı görevini tercih etmistir. 

Etem Menderes’in görev yaptıgı süre içerisinde Aydın’dan CHP Genel 
Sekreterligi’ne kendisi hakkında zaman zaman yolsuzluk ve usulsüzlük yaptıgı 
iddialarını içeren isimsiz ve imzasız mektuplar gönderilmistir. Genel Sekreterlik bu mektupları, parti Aydın il baskanı aleyhinde olanların bir düzeni olarak degerlendirmis ve parti müfettislerinden bu mektupların kimin tarafından yazıldıgını gizlice sorusturmalarını istemistir. 1945 senesinin sonuna dogru Etem Menderes’in parti nüfuzunu kullanarak sahsi menfaat temin ettigi iddialarını içeren mektuplar Genel Sekreterlige tekrar gelmeye baslamıstır. Bu kez mektubu gönderenler hakkında bir sorusturmaya gerek görülmemistir.375 Ancak 8 Kasım 1945 tarihinde toplanan CHP Genel İdare Kurulu görülen lüzum üzerine(hiçbir gerekçe göstermeden) Etem Menderes’i Aydın l Baskanlıgı görevinden almıstır. lgili kararda Etem Menderes’e, Genel dare Kurulu olarak on bes yıldan beri Aydın’da Halk Partisi’ne yaptıgı hizmetlerden dolayı tesekkür edilmistir. Bu görevden almanın, Etem Menderes’in Ankara’da son zamanlarda muhalif çıkıslarıyla gündeme gelen ve 21 Eylül 1945 tarihinde Halk Partisi’nden ihraç edilen Adnan Menderes ile olan yakın iliskilerinden kaynaklandıgını tahmin etmek zor degildir. Etem Menderes, kendisinin il baskanlıgı görevinden alınmasından sonra 02 Aralık 1945 tarihinde Halk Partisi üyeliginden istifa etmistir. Yazmıs oldugu istifa dilekçesinde ‘kendisinin on bes yıldan beri Aydın halkının oylarıyla CHP il baskanlıgına seçildigini ancak Parti Genel dare Kurulu’nun geçerli bir sebep göstermeksizin kendisini görevden almasını kendisine duyulan itimatsızlık olarak gördügünü ve bu sartlarda bu partide üye olarak dahi kalamayacagını’ belirtmistir. Bunun üzerine Etem Menderes’in CHP Aydın Köprülü Ocagı’ndaki kaydı silinmistir. Ancak Etem Menderes’in istifası ilde ciddi sonuçlar  dogurmus tur. Partideki etkinligi de göz önünde bulundurularak Yeni Asır gazetesi Etem Menderes’in istifasından sonra evinin sevenleriyle dolup dolup bosaldıgını yazmıstır. 

Kimi Halk Partililer, gazetenin bu haberini tekzip etmistir. Kentte oldukça iyi bilinen bir sima olan sinemacı Hakkı(Darcan)(*), Emekli Yüzbası Salih (Kalaycıoglu) gibi pek çok kimsenin imza attıgı bir yazı CHP Genel Sekterligi’ne gönderilmistir. Bu yazıda Etem Menderes’in istifasının Aydın halkı tarafından dogal karsılandıgı belirtilmistir. Genel Sekreterlige gönderilen baska bir yazıda ise Etem Menderes’in eski bir Serbest Fırkacı oldugu belirtilmis, kendisi Serbest Fırka kapanınca koltuk temin edebilmek için maske takarak Halk Partisi’ne geçmekle suçlanmıstır. Yazıda ilçe, belde ve köy parti ocaklarında Etem Menderes’in etkisiyle basa gelmis insanların yerinde durdugu, bunların Etem Menderes’in yanına gelip gittikleri, özetle CHP’de temizlik yapılarak Etem Menderes ekibinin de tamamen degistirilmesi gerektigi belirtilmistir. 

Bundan sonra yapılacak Aydın ilindeki Halk Partisi kongrelerinde Etem Menderes etkinligini kırmak için kongrelerin bir süre gözetim altında yapılması istenmistir. Bütün bunlardan dolayı Halk Partisi Aydın l Baskan Vekili Neset Akkor durum degerlendirmesi yapmak üzere Genel Sekreterlikçe derhal Ankara’ya çagrılmıstır.376 Etem Menderes daha sonra Demokrat Parti’nin Aydın örgütlenmesinde rol oynamıs ve bu partinin il baskanlıgı görevini üslenmistir. 

(*) CHP Eski Aydın Milletvekili Mustafa Kemal Yılmaz, Aydın Eski Senatörü Sadettin Demirayak ve Ünal Uyguç belirttigine göre; Hakkı Darcan’ın sineması Aydın Merkezde Bey Camii ile Sehitler Abidesi arasında yer almaktaydı. Hakkı Darcan, Adnan Menderes ile çok iyi arkadastı. Adnan Menderes CHP Aydın milletvekilli oldugu dönemde, her Aydın’a gelisinde Hakkı Darcan’ı ziyaret ederdi. Hakkı Darcan ve Adnan Menderes birlikte tavla oynamayı çok severdi. Demokrat Parti kurulduktan sonra Hakkı Darcan CHP üyesi olarak kalmayı sürdürdü. Ancak Adnan Menderes ile arkadaslıkları devam etti. Adnan Menderes, özellikle tavla oynarken Hakkı Darcan’ı kızdırmaktan çok hoslanırdı. Hakkı Darcan kızınca küfürlü konusurdu. Bu durum karsısında Adnan Menderes kızmaz, tersine bundan keyif alırdı. Hatta Adnan Menderes, basbakanlıgı döneminde Aydın’ı ziyaretleri sırasında Hakkı Darcan’la oyun oynarken onu kızdırınca, Darcan biraz küfürlü konusunca, o esnada Adnan Menderes’in yanında bulunan İçisleri Bakanı Namık Gedik, bir basbakana karsı böyle konusulması hosuna gitmemis, bu nedenle Darcan’ı tutuklatmaya çalısmıstır. Ancak Menderes buna biz iki arkadas arasında oyun oynuyoruz diyerek engel olmustur.(Görüsme Tarihi: 15.05.2007) 

Türk Ocakları’nın kapatılmasıyla birlikte 19 Subat 1932 tarihinde Halkevleri 
kurulmayla baslanmıstır. İlk olarak 14 Halkevi faaliyete geçmistir. Halkevi açılan 14 ilin içinde Aydın’da bulunuyordu. Aydın Halkevi’nin kurulmasında ilin milletvekili olarak Adnan Menderes’in emegi geçmis ve bu durum Halkevince hazırlanan bir brosürde belirtilmistir.377 

Daha sonra Halkevleri müfettisligine getirilen Adnan Menderes ismini yurt çapında yavas yavas duyurmaya baslamıstır.378 

Atatürk’ün kesfi olan bu genç siyaset dünyasında hızla yükselmistir. 
Adnan Menderes daha sonra 1935, 1939, 1943 yıllarında olan milletvekili genel seçimlerinde de Cumhuriyet Halk Partisi Aydın milletvekili seçilmis ve sırayla V, VI ve VII dönemlerde de Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin bir üyesi olmustur. Diger bir ifadeyle onbes yıl, aralıksız dört dönem CHP Aydın milletvekili olarak Mecliste bulunmustur.(*) 
(*) Milletvekilligi seçimleri söz konusu dönemde 4 yılda bir yapılmıstır. 
Adnan Menderes 4 Dönem CHP Aydın milletvekili seçilmistir. Ancak 1946 senesinin baslarında Demokrat Parti’nin kurulmasıyla birlikte 
İktidar tarafından Genel Seçimler bir yıl öne alınınca 7. dönem meclisi üç yıl görev yapmıs oldu. 

Bu yüzden Adnan Menderes’in toplam CHP Aydın Milletvekilligi süresi on altı degil on bes yıl olmustur. 

1945 senesinin sonuna dogru CHP’den ihraç edilen Adnan Menderes, DP kurucularından birisi olmus ve 1950 senesine kadar muhalefet partisi milletvekili olarak Meclis’te bulunmustur. Aynı yıl mensubu bulundugu DP’nin seçimleri kazanmasıyla birlikte basbakan olmus ve 1960 senesine kadar da kesintisiz on yıl basbakan olarak kalmıstır. 


BU BÖLÜM DİPNOTLARI;


325 Anadolu, 3 Aralık 1948. 
326 Anadolu, 27 Mart 1949. 
327 Anadolu, 2 Ocak 1946. 
328 BCA, 490.01/233.918.2, Yol vergisi, çok partili yasama geçis sürecinde halk tarafından ‘süs yolu vergisi’ nitelendirilmistir. 
329 Anadolu, 7 Ocak 1949. 
330 Anadolu, 12 Ocak 1949. Bazen yapılan inceleme sonucunda müfettisler Genel Müdürlüge sorun yoktur seklinde rapor sununca bu rapora bölge insanları ve gazeteler itiraz etmistir. 
331 Anadolu, 18 Temmuz 1948. 
332 Anadolu, 24 Eylül 1946. 
333 Anadolu, 1 Eylül 1946. 
334 Anadolu, 21 Mart 1947. 
335 Günes, G. (2002). Türkiye’de Savas Ekonomisi ve Toplumsal Yasama Etkileri, s.618–619. 
336 Ulus, 05 Aralık 1946. 
337 Karpat, K. age., s.133. 
338 Demokrat İzmir, 30 Ocak 1949. 
339 Demokrat İzmir, 17 Eylül 1948. 
340 Demokrat İzmir, 2 Mayıs 1948. 
341 Anadolu, 5 Mayıs 1948. 
342 Demokrat İzmir, 4 Mayıs 1948. 
343 Anadolu, 7 Mayıs 1948. 
344 Anadolu, 18 Agustos 1948. 
345 Demokrat İzmir, 19 Mayıs 1948. 
346 Demokrat İzmir, 7 Nisan 1948. 
347 Demokrat İzmir, 8 Ocak 1948. 
348 CHP Aydın İl Kongresi 30.12.1949, lçe Kongrelerinden Gelen stekler, s.1. 
349 Demokrat İzmir, 30 Ekim 1947. 
350 Demokrat İzmir, 8 Ocak 1948. 
351 Anadolu, 20 Agustos 1948. 
352 Anadolu, 3 Subat 1950. 
353 Anadolu, 23 Mart 1949. 
354 BCA, A/490.01/233.918.2. 
355 Günes G. (2006) Atatürk ve Aydın, s. 7. 
356 Çolak F. (1995) agt., s.65. 
357 Bayazıt, M. T. (1992) İzmir Basınında Demokrasi Mücadelesi (1923–1950), s.93. 
358 Günes, G. (2006) Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Aydın’da Teskilatlanması ve 1930 Belediye Seçimleri Üzerinde Olusan Tartısmalar, s.121. 
359 Hizmet, 7 Eylül 1930. 
360 Hizmet, 10 Eylül 1930. 
361 Hizmet, 10 Eylül 1930. 
362 Günes, G. agm., s.125-126. 
363 Hizmet, 21 Eylül 1930. 
364 Anadolu, 9 Eylül 1930. 
365 Günes Günver, agm. s.126-127. 
366 Anadolu, 26 Eylül 1930. 
367 Anadolu, 25 Eylül 1930. 
368 Hizmet, 16 Ekim 1930. 
369 Cumhuriyet, 18 Ekim 1930. 
370 Cumhuriyet, 25 Ekim 1930. 
371 Anadolu, 27 Ekim 1930. 
372 Anadolu, 29 Ekim 1930. 
373 Serbes Cumhuriyet, 9 Kasım 1930. 
374 Serbes Cumhuriyet, 31 Ekim 1930. 
375 BCA, 490.01/245.973.1. 
376 BCA, 490.01/139.560.1. 
377 Aydın Halkevleri Brosürü(1933), İzmir Nesafet Matbaası, , s.5. 
378 Tünay, B. (Tarih Belirtilmemistir) Menderes Devri Anıları-Gördüklerim Bildiklerim-Duyduklarım, s.79. 

12 Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR.,

***