4.8. 14 MAYIS 1950 MİLLETVEKİLİ SEÇİMLERİ
4.8.1. 1950 Seçimlerinin Genel Özellikleri
14 Mayıs 1950 genel seçimleri Türk Demokrasi tarihinin en önemli
seçimlerinden birisidir. Avrupa’da özgürlükler ve demokrasi kanlı ihtilaller sonucunda elde edilmisti. Ancak “Türkiye’de 1946 yılında tek parti iktidarından çok partili yasama barısçı yollarla geçilebilmis, iktidar ise dört yıl sonra yine aynı barısçı yolla devredilmistir”.988
CHP, dürüst ve saibesiz yapılacak 1950 genel seçimlerinde halkın
oylarıyla iktidarda kalmayı istemisti. Bu nedenle 1950 genel seçimleri öncekilerine oranla çok farklı geçmistir. Bu seçim digerlerinden ayıran iki önemli özelligi olmustur.
Bu seçime iktidar ve muhalefetin uzlasarak çıkardıgı güvenilir bir seçim kanunuyla gidilmistir. Bu Türk demokrasi tarihinde ilktir. İktidarı da muhalefeti de 1950 seçimleri öncesinde ilk kez seçim çalısmalarını kapalı salonlardan çıkarmıslar ve alanlara tasımıslardır. Ömürlerinde hiç milletvekilli görmemis köylüler bu kisilerin köylerine kadar gelip kendileriyle temasa geçtiklerine sahit olmuslardır. Bu konuyla ilgili görüslerine basvurdugumuz, Saadettin Demirayak, Mustafa Kemal Yılmaz ve Ünal Uyguç; 1950 genel seçimlerinde Aydın Milletvekili Adayı Fevzi Lütfü Karaosmanoglu’nun sıska ve kambur bir fizige sahip oldugunu; bu nedenle parti çalısması için gittigi yerlerde ‘milletvekili olacak adam buymus mu!?’ seklinde özellikle zihinlerinde çok farklı bir vekil imajı olan köylüler tarafından hayret edildigini; ancak Lütfü Karaosmanoglu’nun yaptıgı konusmalarla insanları kendisine hayran bıraktıgını, sasırttıgını söylemislerdir.989
4.8.2. Seçim Sathı Mahalli ve Parti Faaliyetleri
Demokrat Parti Faaliyetleri
Demokrat Parti köy gezilerine ülke seçim sathı mahalline girerken çok büyük bir
önem vermistir. Yapılan miting ve toplantılar sıklastırmıstır. Yeni parti ocakları açmıs, var olan teskilatlar için açılıs yıl dönümü kutlamaları yapmıstır.
Horsunlu Mitingi
Nazilli’ye baglı Horsunlu köyünde DP yapılan DP mitinginde Nazilli’ye baglı
köy bucaklardan ve Nazilli ve Aydın merkezden gelen pek çok kafile katılmıstır.
Mitingde Burhaniye DP Baskanı Avni Sarıoglu, Sultanhisar DP Baskanı Süleyman
Kaya, Sultanhisar’dan Hasan Erdogan, Nazilli DP Baskanı Sevki Hasırcı, Nail Geveci, Resat Özer birer konusma yapmıstır.
Nail Geveci konusmasında: “ (Baslayan yagmuru isaretle) Görüyorsunuz ki DP’nin girdigi yerde yagmur duasına ihtiyaç hissedilmiyor. Cevdet Kerim İncedayı koltugunda oturup vatandasları hakir görmekte; hasso, memo ve hamal olarak nitelendirmektedir.
Biz hamalız. Çünkü bugüne kadar açlık, sefalet ve haksızlıkların yükünü tasıdık.
CHP’liler görecek ki seçim sandıklarından Cevdet Kerim ncedayı degil ama Ahmedi, Hassoyu, Memoyu çıkaracagız.” derken, Nazilli dare Kurulu kinci Baskanı Resat Özer de: “Atatürk’ün mezarı hala yapılmamıstır. Peygamberlere layık bir hürmetle anılması gereken Atatürk’ün resimleri mahzenlere kaldırılmıstır.” 990 diyerek iktidar partisi CHP’ye inanılmaz agır saldırılarda bulunmuslardır.
Nazilli Mitingi
19 Mayıs 1949 günü Nazilli’de Cumhuriyet Meydanı’nda DP çok büyük bir
miting düzenlemistir. Mitingi özel muhabiriyle takip eden Demokrat İzmir gazetesi, mitinge binlerce vatandasın katıldıgını söylemistir. Mitinge Aydın DP İdare Kurulları’nın tamamı katılmıs, eglenceli geçen mitingde davul zurnalar çalınmıstır.
Mitingde DP’de önemli konuma sahip pek çok kimse konusma yapmıstır. Günün en önemli konusmasını DP Genel İdare Kurulu Üyesi Muammer Alakat yapmıstır. Alakat konusması’nda “ Bugün Nazilli’de iki bayramı birden kutluyoruz. Bu iki bayramın bir güne denk gelmesi, bu iki davanın birbiriyle olan yakınlıgını pek güzel anlatmaktadır.
Bunlardan birisi İstiklal davasıdır, digeri hürriyet davasıdır. Anayasa hukukunu, insan haklarını her Türk’ün kullanacagı sekilde hâkim kılmak bir demokrasi meselesidir. Bu mesele hala hal edilmemistir. stiklal Mücadelesinde saltanatı isteyenler, bu mücadeleyi baltalamak için ugrastılar ama basarılı olamadılar. Bugünde bu tip insanlar karsımıza çıkmaktadır. Fakat bu mankafalar milletin azmi karsısında mutlaka yıkılacaklardır.
CHP milletin dertlerine çare bulamadıgı ve demokrasiyi benimseyemedikleri için
tutunamadı. 3 yıldır güç kaybediyor. Bundan 4 ay evvel Semsettin Günaltay Kabinesi kuruldu. Bu kabine kurulurken milletin dertlerine çare bulacaklarına esasen inanmıstık. Bu kabine programına vatandaslara esit muamele etmek, demokratik prensipleri geregi gibi tatbik etmek, seçim kanununu meclise sevk etmek gibi pek çok konuyu almıstı. Aradan bunca zaman geçti vaatlerin hiçbiri yerine gelmedi. Ümitlerimiz bosa çıktı. Simdi bu kanun 1950’de çıkar diyorlar. Dün ile bugünkü zihniyet aynıdır. Sadece ifadeler degismistir. Seçim Kanunu istenirse 1 ayda çıkarılabilir. Basbakan seçimlerde adli teminatının saglanması ilkesini kabul ettirecegini söylüyor. Bunu yerine getirmek bir borçtur. Vadesi gelmis borçları ödemeyenler milletin itimadını kaybeder. DP, dıs politikada CHP’yle birliktedir. Dıs politikamızın esası, yurtta sulh cihanda sulh ve
kolektif emniyet sistemi içinde, Dünya demokrasilerinin safında sanlı bir demokrat olarak yer almaktır. Birkaç seneden CHP dıs politika konusunda basarısızlık göstermektedir. Bu konuda hükümeti tenkitten dıs dünyaya zayıf görünmemek adına çekiniyorduk. Bu meseleler dünya ve Türk matbuatında yer aldıktan sonra yarın ülke mukadderatını ele almaya aday bir parti olarak görüslerimizi açıklamak bir borç olmustur. Dısisleri Bakanı Necmettin Sadak Amerika’dan eli bos dönmüstür. Meclis’e bununla ilgili ciddi bir açıklama yapmadı. Biz yine bazı hassasiyetleri düsünerek sükût ettik. Dıs siyasette iktidarın beceriksizligi, 1945 yılında düsünülen Marshall planında kendisini göstermistir. Amerika, Türkiye ve Avrupa’ya yapılacak yardımlar konusunda
planlarınızı hazırlayınız dedi. Ancak 1946’da Paris’te yapılan 16’lar toplantısına esaslı plan ve programlar göndermediler. Onun için bize 10 para bile Marshall yardımı yapmadılar. 2 yıl sonra faiziyle ödünç olarak 42 milyon lira verildi. Bir zaman düsman safında bulunan talya dahil bütün Avrupa bu yardımlardan yararlanmıstı. Bugün dıs dünyada tecrit edilmis durumdayız. Bunun sebebi iktisadi planlarımızı hazırlamamız ve iç siyasetimizdeki aksaklık ve bozukluktur. Hala Demokrasi meselesi memlekette halledilmemistir. Dünya iki bölüme ayrılmıstır. Bir tarafta demir perde, diger yanda demokrasi âlemidir. Biz demokratik âlemde yer almak istiyoruz. Davamızı halletmedikçe demokratik milletler camiasında hak ettigimiz itibarı görmememiz mukadder bir akıbettir. 1950 senesinin bir pazar günü milletimiz için tarihi bir gün olacaktır. 18 milyon, millet iradesinin tecellisi için sandık basına gidecektir. Bunu engellemeye çalısmak beyhude harekettir. Bunu bir gün iktidar partisi de anlayacaktır.
O zaman her vatandas demokrasinin bahsettigi meyveleri görecektir.”991 diyerek özellikle DP’nin iktidara gelmesi durumunda nasıl bir dıs politika ortaya koyacagını açıklamıstır.
Cumhuriyet Halk Partisi Faaliyetleri
1946 seçimleri kadar kolay bir zafer kazanamayacagını düsünen CHP 1950 yılı
seçimlerini oldukça önemsemis, seçim çalısmalarına çok erken bir tarihte baslamıstır.
CHP Aydın ilinde mitingler yapmıs, yeni parti ocakları açmıstır. Aydın
milletvekillerinin tamamını Aydın’a göndermistir. Bu milletvekilleri köy köy, bucak bucak dolasıp halkla temaslarda bulunmustur. CHP Aydın vilayetinde ‘Türk Kadınlar Birligi’ gibi yeni örgütlenmelerin subesini açmıstır. Devlet kurumlarındaki ya da kooperatiflerdeki etkinligini devam ettirmek istemistir.
Kusadası’nda bes yeni mahallenin parti ocak binalarının açılısı adeta siyasi
gövde gösterisine dönüstürülmüstür. Kusadası’nda CHP Kaleiçi Mahallesi, Dag
Mahallesi, Alaca Mescit Mahallesi, Cami Kebir Mahallesi, Hacı Feyzullah Mahallesi ocak açılısına CHP İzmir İl Baskanı Nazif Çagatay, İl İdare Kurulu’ndan Av. Baha Nasuh Yörük, Av. Hulusi Selek, Av. Kerim Bese de katılmıslardır. Katılımcı CHP İzmir İdare Kurulu üyeleri ve Kusadası Belediye Baskanı Hasmet Akdogan açılıslarda birer konusma yapmıslardır. Hasmet Akdogan konusmasında: “ CHP tarih çapında milletine hizmet etmistir. Demokrasimiz degisik safhalardan geçmistir. Fakat su anki muhalefette zararlı ve fena bir mücadele sistemi vardır. Demokrat Parti’nin milli hâkimiyet davalarına ragmen bu parti kendi bünyesinde bir tahakküm zihniyeti ve buna muvazi olan ihtiras hâkimdir.
DP Genel Merkezi Fuat Köprülü diktatörlügünü parti içinde saglayabilmek için kendi elemanlarıyla kavga etmeye göze aldı. Bu da DP’nin parçalanmasına yol açmıstır. Bu DP’nin memleket meselelerinde ne kadar verimsiz, bilgisiz ve kof bir muhalefet seviyesine düstügünü bize göstermektedir.”992 diyerek DP’nin söylemlerinin aksine milli egemenligi içine sindiremedigini belirtmistir.
CHP öncülügünde Kusadası’nda Kıbrıs konusu’nda da büyük bir miting
düzenlemistir. Miting de yapılan konusmalarda ‘Ön Asya’da Komünizme karsı
koyabilecek tek devletin güçlü bir Türkiye oldugu vurgulanmıstır. Bunun için Kıbrıs’ın Türkiye’ye terk edilmesi gerektigi söylenmistir. Türk hükümeti tarafından Türkiye’nin güvenligi için Kıbrıs’ın Türkiye’ye katılması üzerinde durulmustur. Bununla ilgili olarak TBMM Baskanlıgı’na bir telgraf çekilmistir.993
Kusadası Çocuk Esirgeme Kurumu’nun yıllık kongresi yapılmıstır. Yeni yapılan
idare kurulu seçimini DP Baskanı Hulusi Buyral kaybetmistir. Yeni seçilen dare
Kurulu’nun çogunlugu CHP’li üyelerden olusmustur. Yeni dare Kurulu Süleyman
Kaplan, Dogan Tanyeri, Naci Akdogan, Hüseyin Bilgin, Kamil Turan, Mustafa
Berberoglu isimlerinden olusmustur. Anadolu gazetesi Hulusi Buyral döneminde Çocuk Esirgeme Kurumu’nun çok kötü idare edildigini iddia etmistir.994 Aynı gazetenin haberine göre; Kusadası’nda devlete teslim edilen çocukların yüzleri yeni seçilen idare kuruluyla yeniden gülmeye baslamıstır. Çocuklara yemek takviyesi ve giysi takviyesi yapılmıstır.995 Yönetim degisikligine giden Kusadası Çocuk Esirgeme Kurumu İlçede ilkokulda okuyan fakir çocuklara ögle yemegi saglamaya ve giyecek temin etmeye baslamıstır. Bu okullar Mahmut Esat Bozkurt Okulu’yla, Yedi Eylül ilkokullarıdır. Bu harcamaların giderleri ada sakinlerinden Mehmet Erdem, Mustafa Adalı, Kazım Adalı, İbrahim Ünüvar, Hüseyin Bilgin, Naci Akdogan gibi kisiler ayni ve nakdi olarak karsılamakta dır.996 Yapılan bütün bu çalısmalar Anadolu gazetesine göre; CHP’nin halk
nezdinde itibarını artırmıstır. Bu çalısmalarla Halk CHP ile DP yönetimi karsılastırma imkânı bulmustur.
CHP, seçim sathı mahallinde Aydın vilayetindeki yatırımlara hız vermistir. Bu
yatırımlarda halkın beklentileri dikkate alınarak sekillendirilmistir. Aydın Nazilli
arasına yapılan sose yol Sultanhisarlıların yolun portakal bahçelerinden geçmesine itiraz etmeleri üzerine durdurulmus, planlar yeniden gözden geçirilmisti.997 Bu dönemde Aydın ilinde Ortaokulu olan ilçe sayısı hızla artırılmıstır.998
Aydın Milletvekilleri Dr. Mazhar Germen, Av. Neset Akkor, Mithat Aydın, Nuri
Göktepe, General Refet Alpman Aydın’da mahallelerde kahve toplantıları yapıp halkla temasta bulunmuslardır. Milletvekilleri Aydın’a baglı bucakları da ziyaret etmislerdi.999
1950 yılına girilirken CHP’nin tüm Aydın milletvekilleri Aydın vilayetinde
neredeyse gidilmedik köy bırakmamıstır. Milletvekilleri Aydın Merkez’e baglı
Baltaköy, Gölhisar ve Merkez Dalama bucagı, Kösk bucak merkezi ve buraya baglı Basçayır, Çiftekahveler, Salavatlı, Yavuz köylerde temaslarda bulunmuslardır. Milletvekillerine merkez İlçe CHP idare kurulu üyelerinden İbrahim Uzunç, Kazım Aydınel, Hakkı Darcan, Halit Tezer de istirak etmistir. Milletvekillerinin gezilerde halkın istek ve sikâyetlerini tek tek not aldıgı gözlemlenmistir. Köylüler milletvekilleriyle yapılan toplantılarda su dileklerde bulunmustur:
- Menderes Nehri ıslah edilmelidir.
- Ziraat makine ve aletlerinin dagıtımı hızlandırılmalı ve daha genis alanlarca
kullanılması saglanmalıdır.
- Komünistlere verilen cezalar artırılmalıdır.
- Hayvan hırsızlarına verilen cezalar agırlastırılmalıdır.
- Hayvan tasıyan vagonların merkez istasyonlarda çok bekletilmemesi saglanmalıdır.
- Veremle savas hızlandırılmalıdır.
- Vakıf isleri düzene konmalıdır (Kimi köylerde vakıflara ait çok büyük zeytinlikler olmasına
ragmen Vakıflar İdaresi’nin söz konusu köylere hiçbir yatırımda
bulunmaması, camileri ve suyollarını tamir ettirmemesi elestiri konusu olmustur.)
- Kimi yollar devlet yolları kapsamına alınıp gerekli tamirat yapılmalıdır.
Milletvekilleri istek ve dileklerin takibi için kendi aralarında isbölümü
yapmıslardır.Yol islerine Mithat Aydın, hukuk islerine Nese Akkor, Zirai ve iktisadi meselelere Nuri Göktepe ve Dr. Sabri Akın, Toprak Kanunu uygulamasıyla ilgili sorunlara Refet Alpman, vakıf islerine Dr Mazhar Germen bakmıslardır. Milletvekilleri vakıflarla ilgili köylü sikâyetlerini haklı bulmuslar ve konunun takipçisi olacaklarını söylemislerdir. Ancak milletvekilleri o günlerde kullanılan büyük tarihi eserlere ait vakıf mülklerinin pek çogunun Aydın vilayeti sınırları dısında kaldıgını, bunun üzerine bölgedeki vakıf gelirlerinin bu eserlerin yasatılması için transfer edildigini, köylü bundan magdur oluyorsa buna bir çözüm bulunacagını söylemistir. Yine milletvekilleri vaatte bulunmanın devleti idare etmekten daha kolay oldugunu, muhalefetin de sadece laf ürettigini ancak kendilerinin devleti idare etme sorumlulugunda olduklarını söylemislerdir. Ülkemizde yasanan kuraklıgı dahi hükümet için kusur sayacak bir
muhalefet anlayısı olmaması gerektigini vurgulamıslardır.1000 Aydın milletvekilleri Söke ve buraya baglı bucakları da ziyaret etmislerdir. Yapılan toplantıda vatandaslar su dileklerde bulunmustur:
- İhtiyaca cevap vermeyen Çiftçi Mallarını Koruma Kanunu esaslı bir sekilde yeniden düzenlenmelidir.
- Zaman zaman meydana gelen av malzemeleri buhranı önlenmeli ve bu malzemeler
birer karaborsa metaı olmaktan kurtarılmalıdır.
- Söke ortaokulu insaatına baslanmalı ve okul biran önce bitirilmelidir.
- İnsası süren köy okullarının tamamlanması için acilen yardım yapılmalıdır.
- Köylerin mera sorunları çözümlenmelidir.
- Ziraatın makinelesmesi sonucunda eski ortakçılık sistemi bittiginden köylerde issizlik ortaya çıkmıstır. Bunun çözümü olarak Toprak Kanunu’nun uygulaması
hızlandırılmalıdır.
- İl, ilçe, bucaklar arası yolların yapımı hızlandırılmalıdır.
- Didim, Milet ve Priene gibi yerler biran evvel turizme kazandırılmalıdır.
- Akköy Bucagındaki liman tekrar ithalat ve ihracata açılmalıdır.1001
Aydın milletvekillerinin tamamı Çine, Karpuzlu, Akçova, Çaltı ve Karakullar’ı
ziyaret ederek halkla temasta bulunmuslardır.1002 Aydın Milletvekilleri Karacasu ve tekrar Nazilli’yi ziyaret etmistir. Nazilli’de Aydın milletvekillerine CHP’nin kadın milletvekillerinden Ankara Milletvekili Av. Mebrure Aksoley, Seyhan Milletvekili Dr. Makbule Dıblan da katılmıstır. Bu heyet Salâvatlı CHP köy ocagı kongresine katılmıstır. Bu milletvekilleri konusmalarında II. Dünya Savası’nın çok büyük bir yıkıma yol açtıgını söylemislerdir. Hollanda’da bile bir müddet ekmek ve diger temel iase maddelerinin karneyle dagıtıldıgını, bunlara bakarak benzer sıkıntıların Türkiye’de de yasanmıs olmasının normal oldugunu, ancak simdi her seyin normale döndügünü ve Türkiye’nin CHP ile kalkınabilecegini belirtmislerdir.1003 Adı geçen CHP’nin iki kadın milletvekili Türkiye Kadınlar Birligi’nin kurucu üyelerindendir.1004
Anlasılan o ki kadınlar 1950 genel seçimlerinde listelerde fazla yer almasa da partilerin seçim çalısmalarında ön plana çıkmaya baslamıslardır.
Halkevi üyeleri CHP politikaları çerçevesinde tercih kullanmak istemistir. Bu
nedenle Halkevleri CHP tarafından yapılan etkinliklere ev sahipligi yapmıs, yaklasan genel seçimlerle ilgili konusmaların gerçeklestigi mekanlardan birisi olmustur. Germencik Halkevi’nde nönü zaferleri’nin yıl dönümü bir etkinlikle kutlanmıstır. Ancak bu kutlama daha çok CHP lideri olarak nönü’nün yüceltildigi bir toplantı olmustur.1005
Seçimlere aylar kala CHP’nin düzenledigi etkinliklerde ciddi bir artıs
görülmüstür. Nazilli’de CHP Sümer Ocagı 19 Mart 1950 günü aksamı çay toplantısı yapmıs, toplantıya CHP İl ve İlçe idare kurulu üyelerinin tamamı katılmıstır. İsçiler de bu toplantıya istirak etmislerdir. Toplantıda yapılan konusmalarda muhalefetin elestirilerine cevap verilmis ve yaklasmakta olan milletvekili seçimlerinde CHP’nin her zaman oldugu gibi birlik ve beraberlikle Türk tarihindeki bu muazzam sınavı serefle verecegi ifade edilmistir.1006 İncirliova’da CHP’liler tarafından çok büyük bir toplantı tertip edilmistir. Germencik’e baglı Mursallı Köyü’nde, Germencik, Ortaklar, Üzümlü,
Reis, Karaagaçlı köylerinden gelen kalabalıkla CHP ocagı levha asma töreni bando esliginde yapılmıstır. Törende önemli konusmalar gerçeklestirilmis tir.1007
BU BÖLÜM DİPNOTLARI;
988 Zürcher, E. J. Age., s. 317.
989 Mustafa Kemal Yılmaz, Sadettin Demirayak, Ünal Uyguç ile 15 Mayıs 2007 tarihinde görüsülmüstür.
990 Demokrat İzmir, 15 Mayıs 1949. Demokrat İzmir, 16 Mayıs 1949.
991 Demokrat İzmir, 20 Mayıs 1949.
992 Anadolu, 22 Ocak 1949.
993 Telgraf metni için bkz; Anadolu, 29 Ocak 1949.
994 Anadolu, 11 Subat 1949.
995 Anadolu, 16 Subat 1949.
996 Anadolu, 25 Subat 1949. Çalısmamızda bu bilgileri teyit edebilecek baska bulgulara rastlanmamıstır.
997 Anadolu, 6 Temmuz 1949.
998 Anadolu, 11 Temmuz 1949.
999 Anadolu, 24 Eylül 1949.
1000 Anadolu, 28 Eylül 1949.
1001 Anadolu, 7 Ekim 1949.
1002 Anadolu, 12 Ekim 1949.
1003 Anadolu, 16 Ekim 1949.
1004 Anadolu, 19 Ekim 1949. Bu iki kadın milletvekili Aydın’ı ziyaretleri sırasında bu birligin Aydın teskilatını kurmuslardır. Yine bu teskilatın ilk kongresine katılmıslardır. Teskilatın İl İdare Heyeti su kisiler olusmustur: Fikret Yetkiner, Hümeyra Çiftçi, İkbal Germen, Mesküre Turhan, Dr. Dürdane
Taylan, Melahat Bibioglu, Saffet Alpan, Nevzat Çiftçi, Piraye Levent, Meliha Özgirgin, Nilüfer Arıkan, Meliha Özgirgin, Nilüfer Erkan, Meliha Tokay, Mebrure Yatagan, Tevhide Yar, Ayten Koçak, Yasar Aksan, Sıdıka Besan, Nefise Arınç, Mürüvvet Kutbay, Necmiye Erkan, Razan Orhun, Nadire Darcan, Feyziye Mutlu, Fatma Gürel.
1005 Anadolu, 15 Ocak 1950.
1006 Anadolu, 19 Mart 1950.
1007 Konusmaların tamamı için bkz.; Anadolu, 20 Nisan 1950.
39 CU BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR.,
***
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder