KIBRIS AB GÖRÜŞÜMÜZ, Rumları da Alın Bizi de..
Kıbrıs ta AB Referandumuna doğru, “ Rumları da Alın Bizi de ”
2000 yılının ilk aylarıyla birlikte Türkiye ve AB arasında çeşitli komisyonlar aracılığıyla yoğun bir çalışmalar dizisi başlar. 24 Ocak 2000’de AB Genel İşler Konseyi, Türkiye için katılım öncesi stratejisinin ayrıntılarını belirlemek üzere toplanır. 1 Şubat 2000’de İsmail Cem ile AB Genişlemeden Sorumlu Komiseri Günter Verheugen bir araya gelerek Türkiye’nin Topluluk programlarına, teknik komitelere ve diğer ajanslara katılımı konusunda görüşürler. Görüşmenin sonunda Türkiye için Katılım Ortaklığı’nın kabul edilmesi konusunda anlaşmaya varılır. 14 Şubat 2000’de kurumsal reforma ilişkin Hükümetler Arası Konferans (HAK) başlar. Bu arada Türkiye ile Gümrük Birliğini daha da geliştirme konusunda bazı adımlar atılır. 11 Nisan 2000’de de 1997’den beri toplanmayan Türkiye-AB Ortaklık Konseyi toplantısı gerçekleştirilir. 5-6 Haziran 2000’de
de Türkiye-AB Karma Parlamento Komisyonu üç yıl aradan sonra yeniden toplanır217. 1999 Helsinki Zirvesi’nde alınan karardan sonra 1997 sonunda kesintiye uğrayan Türkiye- AB ilişkilerinin yeniden ivme kazandığı görülmektedir.
Bu arada AB’nin Kıbrıs’la yürüttüğü müzakereler de büyük bir hızla ilerlemektedir. 13 Mart 2000’de Kıbrıs için Katılım Ortaklığı Belgesi yayınlanır. AB ile 1998-1999 yıllarında yirmi dokuz müzakere faslından on tanesinin müzakerelerini tamamlamış olan Kıbrıs, 2000 yılının ilk yarısında dört başlık üzerinde daha müzakereleri kapatır218. Santa Maria de Feira Zirvesi, 19-20 Haziran 2000 tarihlerinde gerçekleşir. Zirvenin sonunda yayınlanan Başkanlık Bildirgesi’nde219 “Genişleme” başlığının altında, Kıbrıs ile yürütülen müzakerelerde çok ciddi mesafe kaydedildiği ve “Kurumlar” faslı dışındaki bütün fasıllarda müzakerelerin başladığı belirtilmektedir. Türkiye ise hem “Avrupa
Güvenlik ve Savunma Politikası” hem de “Genişleme” başlığı altında ele alınmaktadır. AGSP başlığı altında, Türkiye’nin Avrupa Birliği liderliğindeki operasyonlara vereceği destek önerisinin memnuniyetle karşılandığı ifade edilmektedir220. “Genişleme” bölümünde Türkiye’nin katılım kriterlerini yerine getirmek için insan hakları, hukukun üstünlüğü ve yargı konularında somut adımlar atması istenmektedir. Aynı zamanda Türkiye için bir mali çerçeve programı ve Katılım Ortaklığı Belgesi hazırlanması için Komisyon’a çağrıda bulunulmaktadır. Türkiye ile ilgili paragrafta Kıbrıs meselesi ile ilgili herhangi bir ibare yer almadığı görülmektedir. Feira Zirvesi’nin sonuçları Türkiye’de çok
ciddi yankı bulmamıştır221.
16 Mayıs 2000’de göreve başlayan Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer, 22-23 Haziran tarihlerinde Denktaş’ın daveti üzerine ilk yurtdışı ziyaretini KKTC’ye düzenler. Denktaş ve Sezer, ziyaret sırasında düzenledikleri basın toplantısında Kıbrıs’ta bulunacak çözümün iki devletli konfederasyona dayalı olması gerektiğini vurgularlar. Sezer’in ziyareti Feira Zirvesi’nden hemen sonra gerçekleşmiş olmasına rağmen Denktaş ile yaptıkları ortak açıklamada, Kıbrıs’ın AB üyelik süreci ile ilgili herhangi bir ifadeye yer verilmediği dikkati çekmektedir222.
8 Kasım 2000 tarihi aynı anda pek çok gelişmenin yaşandığı bir tarihtir. AB Komisyonu bu tarihte aday ülkeleri için hazırladığı İlerleme Raporlarını ve Karma Belge’yi yayınlamıştır. Aynı gün Türkiye için ilk Katılım Ortaklığı Belgesi açıklanmıştır. Türkiye için hazırlanan İlerleme Raporu223 bundan önce hazırlanan raporlara benzerlik göstermektedir. “Kıbrıs konusu” yine “Siyasi Kriterler” başlığı altında ele alınmakta, Türkiye’ye bir garantör ülke olarak kapsamlı çözüm için her türlü gayreti gösterme çağrısında bulunulmaktadır. Bunun yanı sıra Loizidou davası sonucu Türkiye’nin şimdiye dek Mahkemenin kararını yerine getirmeyen tek ülke olduğu belirtilmekte ve Türkiye’den uluslararası yükümlülüklerini yerine getirmesi istenmektedir. “Genel Değerlendirme” bölümünde Türkiye’nin atılan bazı olumlu adımlara rağmen Kopenhag kriterlerini karşılamaktan hala uzak olduğu söylenmektedir. Dolayısıyla Türkiye ile müzakerelerin başlatılmasına dair herhangi bir tavsiyede bulunulmamıştır.
Kıbrıs için hazırlanan İlerleme Raporu’nda 224 da “Kıbrıs”, “Siyasi Kriterler” altında değerlendirilmiştir. G8 Zirvesi kararı sonrasında başlayan müzakere sürecinde Kıbrıs sorununun çözümü açısından kaydedilen bazı ilerlemelerin yanı sıra “Kıbrıs Türk toplumunun”, “Cumhurbaşkanı Klerides”in AB müzakerelerine birlikte katılma önerisini geri çevirmelerinden duyulan üzüntü dile getirilmiştir. KKTC yine “Ada’nın kuzeyi” olarak tanımlanmaktadır.
Aynı zamanda Türkiye’nin Kıbrıslı Rum Loizidou’nun kuzeydeki gayri menkulüne dönmesini engelleyerek haklarını ihlal etmeye devam ettiği vurgulanmıştır. Raporda Kıbrıs’ın Kopenhag kriterlerini yerine getirmeye devam ettiğinin de altı çizilmektedir. Kıbrıs ile yirmi dokuz müzakere faslından on altısının kapatıldığı,
2001 yılında kalan fasılların önemli bir bölümünde müzakerelerin tamamlanacağı duyurulmaktadır.
Karma Belge225 ilerleme raporlarının bir özetidir. Türkiye’nin geçen yıl olduğu gibi bu yıl da Kopenhag siyasi kriterlerini karşılamaktan uzak olduğu belirtilmektedir. Müzakerelerin açılabilmesi için Türkiye’nin atması gereken adımların açıklandığı bölümde, “Helsinki AB Konseyi sonuçlarına göre siyasi diyalogun sürdürülmesi” koşulu da yer almıştır. Hatırlanacağı üzere Helsinki’de siyasi diyalog kapsamında değerlendirilen konular Kıbrıs sorunu ve Yunanistan ile olan sınır uyuşmazlıklarıdır. Biraz üstü kapalı bir biçimde dile getirilmiş olsa da, Türkiye’nin adaylık statüsünü aşan bir konum için Kıbrıs sorununun çözümünde aktif bir rol oynaması gerektiği anlaşılmaktadır. Kıbrıs ile ilgili
bölümlerde ise raporda olduğu gibi müzakere fasılları açısından gelinen nokta özetlenmektedir.
Aynı tarihte Türkiye için ilk taslağı yayınlanan Katılım Ortaklığı Belgesi226, aday ülkelerin tam üyelik doğrultusunda atacakları adımların bir yol haritası niteliğindedir. Kopenhag kriterleri ışığında her aday devlet için saptanmış olan temel öncelik alanlarını ortaya koyan “İlkeler” başlığının altında AB’nin, Helsinki Zirvesi’nin 9(a) paragrafına atıfta bulunularak Türkiye’yi Kıbrıs’ta çözüm konusunda katkıda bulunmaya davet ettiği görülmektedir. Buna paralel olarak “Kısa Vadeli Hedefler: Siyasi Kriterler” başlığı altında, “Siyasi diyalog çerçevesinde, Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri’nin Kıbrıs sorununa kapsamlı bir çözüm bulunması sürecinin başarılı bir sonuca ulaştırılması yönündeki
çabaların kuvvetle desteklenmesi” gerekliliği vurgulanmaktadır.
8 Kasım 2000 tarihinde yayınlanan bütün bu belgelere bakıldığında Kıbrıs’ın AB’ye üyelik yolunda hızla ilerlemeye devam ettiği, müzakere fasıllarının büyük bir bölümünün kapatıldığı görülmektedir. Türkiye ise Kopenhag kriterlerini yerine getirmekten hala uzaktır. Bunun yanı sıra çözüme katkıda bulunmak 1998 ve 1999 belgelerinde olduğu gibi burada da Kıbrıs’ın değil Türkiye’nin önüne bir şart olarak getirilmektedir. “ Kıbrıs Şartlı ” KOB, Türk basınında bu yönüyle yankı bulur227.
Dışişleri Bakanlığı 8 Kasım 2000’de KOB ile ilgili bir yazılı açıklama yayınlar228.
Bakanlığın açıklamasında “Amaç ve İlkeler” bölümünde atıfta bulunulan Helsinki Zirvesi’nin 9(a) paragrafının “siyasi diyalogun” unsurları arasında olduğu, diğer bir deyişle Kıbrıs’ta çözümü düzenleyen bu maddenin Türkiye için siyasi kriter olmadığı ifade edilmeye çalışılmaktadır. Aynı zamanda Türkiye’nin “Kıbrıs meselesine çözüm bulma arayışları ile AB adaylığı arasında bir bağlantının varlığını hiçbir zaman kabul etmediği”, Kıbrıs meselesinin “KKTC ile GKRY arasında bir sorun” olduğu belirtilmektedir. KOB’da Kıbrıs konusuna ilişkin gözlemlerin bu temel tutumla uyumlu olduğu sürece dikkate alınacağı, “Türkiye’nin kendini Helsinki Zirvesi sonuçlarına ve AB ile arasındaki yazışmalar ve görüşmeler ışığında bağlı sayacağı” ifade edilmiştir. Bu açıklama, basında Dışişleri’nin, AB’nin “son dakika golünü bertaraf etme” girişimleri olarak
değerlendirilir229. 9 Kasım’da yayınlanan Hükümet Bildirgesi’nde de Kıbrıs meselesini “siyasi diyalog” bağlığı altında tanımlayan Helsinki kararlarına atıfta bulunulmakta ve “Belge’de hedefler bölümünde yer verilen Kıbrıs’ın Ada’daki iki tarafı ilgilendirdiği” vurgulanmaktadır230. Hükümetin açıklaması, Ankara’nın Kıbrıs’ı “koşul değil, “diyalog” kapsamında ele alma konusundaki ısrarını bir kez daha ortaya koymaktadır231 .
15 Kasım 2000 tarihinde Başbakan Bülent Ecevit, DSP grup toplantısında KOB konulu bir konuşma yapar232. “KOB’da Kıbrıs konusunda verilen sözlerden dönülüyormuş gibi bir eğilim ortaya çıktığını, buna izin verilmeyeceğini” kaydeden Ecevit, “Kıbrıs’ta iki ayrı devletin varlığı göz ardı edildikçe bir uzlaşmaya varılamayacağını herkesin içine sindirmesi gerektiğini” bildirir. Aynı zamanda “Kıbrıs’ın Kıbrıs Türkleri ve Kıbrıslı Rumlar arasında bir konu” olduğunu, bunun “Türkiye’nin AB adaylığı ile bağlantılı olmadığını” vurgular. Başbakan Ecevit, 22 Kasım’da TBMM’de grubuna hitaben bir konuşma daha yapar233. Burada Ecevit’in tonu son derece serttir. “Avrupa Komisyonu’nun
8 Kasım günü Türkiye için açıkladığı KOB, bende derin hayal kırıklığı yaratmıştır” diyen
Ecevit, “AB, bu belge ile 10 Aralık 1999 günü Helsinki Doruğu’nda Türkiye’yi üye adaylığına kabul ederken Kıbrıs ve Ege konularında bize verdiği sözü çiğnemiştir. Yani bizi aldatmıştır” açıklamasını yapar. Aynı zamanda Kıbrıs ve Ege konularında Türkiye’nin beklentilerine uygun bir sonuca varılmadığı durumda Türkiye’nin tepkisinin “sözde kalmayacağını” ifade eder234.
Ankara’nın itirazları da dikkate alınarak düzenlenen KOB’un son şekli 4 Aralık’ta yayınlanır 235. Esasen 8 Kasım’daki belgeyle hemen hemen aynı olduğu görülen KOB’da dikkati çeken tek fark, Kıbrıs konusunun yer aldığı maddenin “Siyasi Kriterler” başlığı altında değil, “Genişletilmiş Siyasi Diyalog ve Siyasi Kriterler” adı altında değerlendirilmiş olmasıdır. Ancak Kıbrıs sorununun Türkiye’nin AB süreci ile ilişkilendirilmesi konusunda bu küçük format değişikliğinden başka herhangi bir değişiklik olduğunu söylemek mümkün değildir. Nitekim Kıbrıs yine “Kısa Vadeli Öncelikler” altında ele alınmış, Ankara’dan sorunun Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri’nin çabaları doğrultusunda 2001 yılı sonuna kadar çözülmesine destek vermesi istenmiştir. Ankara yeni KOB’u büyük bir memnuniyetle karşılar. İsmail Cem, belgenin Türkiye’nin endişelerini karşılayacak şekilde değiştirildiğini, Kıbrıs’ın bir önşart olmaktan çıkarılarak Helsinki’deki formül, yani “siyasi diyalog kapsamında bir öncelik” olarak
değerlendirildiğini ifade eder236. KOB’un yarattığı olumlu hava sonrasında Başbakan Bülent Ecevit, AB Nice Zirvesi’ne gitmeye karar verir237.
8 Kasım 2000 belgelerinin yayınlanması ile başlayan bu süreçte Türkiye’nin tutumunu çeşitli açılardan incelemek gerekir. Herşeyden önce Ankara’nın 8 Kasım 2000’de yayınlanan belgelerden yalnızca KOB konusunda açıklamalarda ve itirazlarda bulunduğu, Karma Belge ya da İlerleme Raporu hakkında hiçbir yorum yapmadığı dikkatlerden kaçmamaktadır. Oysa KOB, doğrudan bu belgelere atfen ve onların bir yansıması şeklinde düzenlenmiş olan bir belgedir. Kıbrıs meselesi 1998 ve 1999’da olduğu gibi 2000 yılı İlerleme Raporu’nda da “Siyasi Kriterler” başlığı altında bir önkoşul olarak sunulmaktadır. Karma Belge’de ise Türkiye’nin katılım müzakerelerine başlayabilmek için
yapması gerekenler sıralanırken “Helsinki AB Konseyi sonuçlarına uygun bir şekilde siyasi diyalogun sürdürülmesi”nden, yani Kıbrıs sorununun çözümüne katkıda bulunulmasına ilişkin 9(a) paragrafından söz edilmektedir. Dolayısıyla ister “Helsinki doğrultusunda siyasi diyalog” olarak nitelendirilsin ister “siyasi kriter” olarak adlandırılsın, Ankara’nın müzakerelere geçebilmesi için Kıbrıs sorununun çözümüne katkıda bulunması gerektiği her iki belge de açıkça ortaya konmaktadır. Nitekim hükümetten KOB’da Kıbrıs ile Türkiye’nin AB üyeliğinin ilişkilendirildiği yönünde gelen sert eleştirilere, AB yetkilileri bunun yeni bir durum olmadığını söyleyerek yanıt vermiştir238.
Bu bağlamda 4 Aralık’taki KOB’un Ankara’yı memnun etmesi şaşırtıcıdır. Zira Kıbrıs’a ilişkin beklentiler içerik olarak hiç değiştirilmemiştir. Kıbrıs meselesi yine “İlkeler” başlığı altında, “kısa vadeli öncelikler” arasında sayılmaktadır. Taslak metinden tek farkı, “Siyasi Kriterler” başlığına bir de “Genişletilmiş Siyasi Diyalog” ibaresinin eklenmiş olmasıdır. Bu ince diplomatik manevra ile Yunanistan ve Türkiye’nin uzlaşması sağlanmıştır. Yunanistan bu kozmetik değişikliğe rağmen Kıbrıs’ın bir siyasi kriter olduğunu ve bunun yeni bir durum olmadığını vurgulamakta, Türkiye ise Kıbrıs’ın “siyasi kriter” değil “siyasi diyalog” kapsamı altında değerlendirileceğini savunmaktadır. Aslında her iki formülde de Kıbrıs’ta çözümün Ankara için bir AB şartı olarak ortaya konduğu bir gerçektir239. Üstelik 8 Kasım belgelerinde olduğu gibi 4 Aralık’ta da Türkiye’nin
desteklemesi istenen çözüm çabaları Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri’nin çabaları doğrultusunda olmalıdır. Oysa birinci bölümden de hatırlanacağı üzere Ankara, BMGS Kofi Annan’ın Kıbrıs’ta çözüme ilişkin olarak yayınladığı “Sözlü İfadeler” belgesini şiddetle reddetmiş, hatta Denktaş’ın müzakerelerden çekilmesi kararı Ankara’nın bu sert tutumu üzerine alınmıştır240. Bu durumda Ankara, bir ay önce müzakerelerden çekilme kararı alacak kadar karşı çıktığı çözüm formülüne de rıza göstermiş olmaktadır.
Dikkat çeken bir diğer özellik ise Ankara’nın Güney Kıbrıs’ın AB’ye yakınlaşması konusundaki itirazlarını tamamen rafa kaldırmış olmasıdır. Oysa bu süreçte gerek Karma Belge, gerekse Kıbrıs için İlerleme Raporu, “Kıbrıs Cumhuriyeti”nin müzakereler konusunda kaydettiği ilerlemeleri açıkça taktir etmekte ve 2002 yılında bu ülkenin Birliğe üye olabileceğinin” işaretlerini vermektedir. Bu tablo karşısında Ankara’nın hukuki itirazlarını ve KKTC ile bütünleşme tehditlerini bir kenara bırakmış olması ve sadece Kıbrıs meselesinin Türkiye’nin üyeliğinin önüne bir şart olarak getirilmesine karşı çıkması, özellikle 1997 Lüksemburg sonrasında yaşanan gelişmelerle kıyasladığında ciddi bir politika değişikliği anlamına gelmektedir241.
7-9 Aralık 2000 Nice Zirvesi böyle bir hava içinde gerçekleşir. Zirvenin Başkanlık Bildirgesi’nde242 Türkiye’nin KOB ile ortaya konmuş olan yol haritasını hayata geçirmek üzere Ulusal Programını bir an önce hazırlaması gerektiğinin altı çizilir243. Aynı zamanda “bütün tarafların” Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararları çerçevesinde belirlenmiş çözümü desteklemesi gerektiğine vurgu yapılır. Zirve sonrasında AB’nin 2010 yılına kadar genişleme süreciyle ilgili bir yol haritası kabul edilir. Kıbrıs bu yol haritasına göre 2002 yılında müzakereleri tamamlayarak tam üyeliğe hak kazanacak ilk ülkeler arasında gösterilmektedir. Türkiye ise 2010 yılına kadarki genişleme takviminde yoktur244. Ankara’nın, buna tepki olarak reformlar ve Ulusal Programın hazırlanması konularını ağırdan alacağına dair yorumlar yapılır245.
12 Ocak 2001’de bir buçuk yıllık bir aradan sonra TC-KKTC dördüncü Ortaklık Konseyi toplantısı gerçekleştirilir. Toplantıda KKTC’nin ekonomik yapısını
güçlendirmeye yönelik olarak Ekonomi ve Maliye İşbirliği Protokolü imzalanır. Protokole göre Türkiye, KKTC’ye 3 yıl içinde 350 milyon dolar kredi tahsis edecek ve bu kredilerin nasıl kullanıldığını sürekli olarak denetleyecektir. Bunun yanı sıra Türkiye ile KKTC arasında ortak ekonomik alan kurulması amacıyla bazı yatırımların teşvik edilmesi, turizmde işbirliği yapılması ve limanların onarılması gibi çeşitli kararlar alınır246. TC-KKTC Ortaklık Konseyi’nin uzun bir aradan sonra yeniden toplanması zamanlaması bakımından ilginçtir247. Türkiye ile AB arasında ilişkilerin yoğunlaştığı 2000 yılı boyunca hiç toplanmayan Konsey, Türkiye’nin 2010 yılına kadar AB genişlemesine dahil edilmeyeceği kararının alındığı Nice Zirvesi’nden kısa bir süre sonra bir araya gelmiştir248.
Oysa 2000 yılı yalnızca Türkiye’nin değil, Kıbrıs’ın da AB’ye üyelik konusunda çok önemli adımlar attığı ve müzakerelerin önemli bir bölümünün sonuçlandırıldığı bir yıldır. Buna rağmen Türkiye ile KKTC arasında taahhüt edildiği gibi “karşı-bütünleşme” gerçekleştirme yolunda herhangi bir adım atılmamıştır. Ankara’nın bu tavrından, TC-KKTC bütünleşmesinin, resmi açıklamalarda ifade edildiği gibi Kıbrıs-AB bütünleşmesine değil, Türkiye-AB bütünleşmesine bağlandığı anlaşılmaktadır. Türkiye için Ulusal Program, 19 Mart 2001’de Bakanlar Kurulu tarafından kabul edilir249 ve 26 Mart’ta Dışişleri Bakanı İsmail Cem tarafından Komisyonun Genişlemeden Sorumlu Üyesi Günter Verheugen’e sunulur. UP’de Kıbrıs meselesine “Siyasi Kriterler” başlığı altında değil, “Giriş” bölümünde yer verilmiş, “Türkiye Kıbrıs’ta tarafların egemen eşitliğine ve ada gerçeklerine dayalı karşılıklı olarak kabul edilebilir bir çözüm kapsamında, yeni bir ortaklık kurulması için BM Genel Sekreteri’nin iyi niyet misyonu çerçevesindeki çabalarına destek vermeye devam edecektir” demekle yetinilmiştir.
DİPNOTLAR;
217 Bu dönemde Türkiye ile AB arasında yaşanan gelişmelerin ayrıntılı kronolojisi için,
http://www.ikv.org.tr/kronoloji2.php?ID=900.
218 Kıbrıs için Katılım Ortaklığı Belgesi’nin ayrıntıları için, http://eurlex.
europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32000D0248:EN:NOT.
219 19-20 Haziran 2000 AB Santa Maria de Feira Zirvesi’nin Başkanlık Bildirgesi için,
www.europarl.europa.eu/summits/fei1_en.htm - 56k
220 Sovyetler Birliği’nin dağılması ve Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından, NATO bünyesinde Avrupa askeri kanadının güçlendirilmesi tartışmaları yoğunluk kazanmaya başlar. Bu tartışmaların sonucu olarak Avrupa Topluluğu’nda gündeme gelen Ortak Dış ve Savunma Politikası kurumu, 1993’te imzalanan
Maastricht Antlaşması ile işlerlik kazanır. Avrupa’nın güvenliğini artırmak ve uluslararası barışı korumak gibi görevler üstlenmesi öngörülen ODSP, AB’nin uluslararası alanda nüfuzunun artırılması hedefini de gütmektedir. Ancak bunun için Birlik’in kendi askeri imkanlarını geliştirmesi zorunluluğu liderler arasında
en çok tartışılan konulardan biri haline gelir. Böylelikle bir ortak savunma politikası oluşturmaya yönelik olarak, ODGP’nın güvenlik boyutu ön plana çıkartılmaya başlanır. 1990’ların ilk yarısında Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimliği olarak adlandırılan bu yapılanma, 1990’ların sonlarına doğru Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası olarak isim değiştirir. AGSK, ilk olarak AB’nin Batı Avrupa Birliği (BAB) aracılığıyla NATO komutasındaki operasyonlara daha fazla katılımını öngören bir proje olarak ortaya çıkmıştır. Böylelikle Türkiye gibi NATO üyesi olan ancak AB üyesi olmayan ülkelerin de ortak üye statüsünde katılım sağladığı BAB’ın AB’nin savunma kanadını oluşturması öngörülmüştür. Bu dönemde NATO bünyesinde Avrupa’nın askeri açıdan güçlendirilmesi projesi, BAB ortak üyeliği nedeniyle karar alma süreçlerine etkin bir şekilde katılabildiği için Türkiye’yi kaygılandırmamıştır. Nitekim 1997 yılında imzalanan Amsterdam
Antlaşması’nda Ortak Dış ve Savunma Politikasının NATO’ya bir alternatif olmayacağı, NATO üyelerince belirlenmiş olan savunma ve güvenlik politikalarıyla uyumlu olacağı kayda geçirilmiştir. 1998 yılına kadar
AGSK konusundaki tartışmaların odak noktası, Avrupa’nın güvenliğinde NATO’nun merkezi rol üstlenmeye devam etmesi gerektiği yönündedir. Ancak 3-4 Aralık 1998 tarihinde Fransa’nın St Malo kentinde bir araya gelen İngiliz ve Fransız devlet başkanları yayınladıkları ortak bildiride, AB’nin ortak savunma politikası arayışları konusunda yeni bir döneme girildiğinin işaretlerini verirler. Güvenlik alanında AB’nin “özerk” bir yapı geliştirmesi gerektiği fikri, ilk kez burada ortaya atılır. AGSK’nın özerk biçimde oluşturulması gerekliliği, 1999 baharında yaşanan Kosova kriziyle birlikte daha net bir biçimde gözler önüne serilir. Zira Kosova krizi sırasında ABD ile Avrupa arasında askeri imkanlar açısından muazzam bir uçurum olduğu bir kez daha görülmüştür. Haziran 1999’da gerçekleşen Köln Zirvesi ve Aralık 1999’da gerçekleşen Helsinki
Zirvesi yoğun AGSK tartışmalarına sahne olur. Köln Zirvesi’nde, St Malo bildirgesi üyeler tarafından kabul edilir ve Avrupa’nın mevcut askeri imkanlarının geliştirilmesi ve güçlendirilmesi gerektiği Başkanlık Bildirgesi’nde vurgulanır. Bu süreçte, BAB’ın işlevlerinin AB’ye aktarılması, diğer bir deyişle BAB’ın yerine getirmesi öngörülen savunma ve güvenliğe ilişkin görevlerin AB üyeleri tarafından üstlenilmesi kararlaştırılır. Helsinki Zirvesi’nde ise ODSP çerçevesinde, üye ülkelerin 2003 yılına kadar, 60 gün içinde, en az bir yıl görevde kalmak üzere, 50.000-60.000 kişilik bir askeri gücü her an konuşlandırılmaya hazır
bulundurmaları gerektiği kayda geçirilir. Bu “başat hedefi” gerçekleştirmek için AB çatısı altında bazı kurumların ve birimlerin oluşturulması yine Helsinki’de karara bağlanmıştır Bu karara istinaden, Mart 2000’de Avrupa Askeri Komitesi ve Avrupa Askeri Kurmayı gibi birimler oluşturulur. Bu arada Köln ve
Helsinki Zirvelerinin ardından AGSK isim değiştirmiş, AGSP olarak anılmaya başlanmıştır. AGSP konusunda ayrıntılı bir analiz için, Howorth, John ve John T. S. Keeler (der.), Defending Europe: The EU, NATO and the Quest for European Autonomy (New York:Palgrave Macmillan, 2003); Krause Joachim,
Andrea Wenger ve Lisa Watanabe (der.), Unraveling the European Security and Defense Conundrum (Bern: Peter Lang, 2003). AGSP konusuna ilerleyen sayfalarda yeniden dönülecektir.
221 AB’nin daha çok kendi içindeki sorunlara odaklanan Feira Zirvesi’nin, Türkiye’de gündem oluşturduğunu söylemek mümkün değildir: “AB’den nafile zirve: AB'nin Feira zirvesi, Avusturya'ya uygulanan yaptırımlar,
İngiliz holiganlar, vergi anlaşmazlığı gibi konularla gölgelendi. Zirveden somut olarak çıkan tek karar Yunanistan'ın EMU üyeliği”, Radikal, 20 Haziran 2000; “AB işleri Nice'e bıraktı”, Radikal, 21 Haziran 2000. Zirve’den sonra özellikle basına yansıyan yorumların, daha çok AGSP’yle ilgili olduğu görülmektedir.
Zira Başkanlık Bildirgesi yayınlandıktan sonra, Türkiye’de Avrupa Birliği’nin Türkiye’yi AGSP’den dışladığı izlenimi oluşmuştur. Bu nedenle basında AB üyesi olmayan ancak NATO üyesi olan Türkiye’nin AGSP’nin dışına itilip itilmeyeceği tartışılmıştır. “Türkiye Dışarıda”, Milliyet, 20 Haziran 2000; “AB
Zirvesi’nde Türkiye’yi hayal kırıklığına uğratan Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimliği Oylanacak”, Cumhuriyet, 20 Haziran 2000; “AGSP: AB dönem başkanı Portekiz Dışişleri Bakanı, Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimliği konusunda endişeleri gidermek için İsmail Cem'e mektup gönderdi”, Sabah, 20 Haziran
2000; “AGSK Endişesi Giderilemedi”, Radikal, 20 Haziran 2000; Mümtaz Soysal, “Avrupa’yı Anlama Sorunları”, Hürriyet, 23 Haziran 2000. Dolayısıyla Feira Zirvesi, Kıbrıs’ın AB’ye üyelik konusunda kaydettiği somut ilerlemelerin altını bir kez daha çizmiş olmasına rağmen, Türkiye’de bu boyutuyla dikkati çekmemiştir.
222 Zamanlama açısından AB Zirvesi’nin hemen ardından gerçekleşmesine karşın, Sezer’in ziyareti AB’ye değil, Birleşmiş Milletler’e bir yanıt niteliğindedir. 14 Haziran 2000’de Ada’daki Birleşmiş Milletler Barış Gücü’nün süresinin uzatılmasına dair bir karar alan Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, karar metninde Rum yönetiminden, “Kıbrıs Hükümeti” olarak söz etmektedir. Aynı zamanda geleneksel uygulamanın dışına çıkarak Barış Gücü’nün görev süresinin uzatılması konusunda yalnızca “Kıbrıs Hükümeti”nden müsaade
istemiş, KKTC’nin görüşünü almaya gerek görmemiştir. UN S/RES/1303 (2000). Karar, Türkiye’de tepkiyle karşılanır, hatta 1999 sonundan bu yana aralıklı olarak yürütülen barış görüşmelerinin bu gelişmeden dolayı sekteye uğrayabileceği konuşulmaya başlar: “Kıbrıs’taki Barış Gücü sorgulanıyor”, Cumhuriyet, 17 Haziran 2000; “Ankara’dan De Soto’ya Güçlü Tepki”, Radikal, 20 Haziran 2000; “Kıbrıs görüşmeleri Tehlikeye giriyor”, Radikal, 21 Haziran 2000; “Sezer Denktaş’a destek götürdü: BM kararına tepki”, Milliyet, 23 Haziran 2000. “Sezer’den Rumlara: Zihniyetleri Çarpık”, Hürriyet, 24 Haziran 2000. “Kıbrıs’ta ödün yok”, Cumhuriyet, 24 Haziran 2000. Güney Kıbrıs’tan “Kıbrıs Hükümeti” olarak söz eden Birleşmiş Milletler’e Sezer’in ziyareti ile sert bir cevap veren Türkiye’nin, Kıbrıs Hükümeti’nin AB konusunda attığı adımlara Helsinki’den bu yana herhangi bir tepki vermemesi dikkat çekicidir.
223 8 Kasım 2000 tarihli Türkiye İlerleme Raporu’nun tam metni için,
http://www.deltur.cec.eu.int/!publishdocs/tr/duzenlirapor2000tr.rtf.
224 8 Kasım 2000 tarihli Kıbrıs İlerleme Raporu’nun tam metni için,
http://ec.europa.eu/enlargement/archives/pdf/key_documents/2000/cy_en.pdf. 225 8 Kasım 2000 tarihli Karma Belge’nin tam metni için, http://www.belgenet.com/arsiv/ab/kb00.html.
226 Türkiye için Katılım Ortaklığı Belgesi’nin 8 Kasım 2000’de yayınlanan taslak metni için
http://www.belgenet.com/arsiv/ab/kortak_2000.html.
227 “Son dakika gölü”, Milliyet, 9 Kasım 2000; “Kıbrıs kısa vadeli öncelik”, Radikal, 9 Kasım 2000
228 Dışişleri Bakanlığı’nın taslak KOB metni ile ilgili resmi açıklaması için,
http://www.belgenet.com/arsiv/ab/kob2000_01.html.
229 “AB: Koşul çok yardım yok”, Cumhuriyet, 10 Kasım 2000; “İsmail Cem: Kıbrıs maddesi bizim için hükümsüz”, Milliyet, 10 Kasım 2000; “Dışişleri: Gol Değil ofsayt”, Radikal, 11 Kasım 2000.
230 Hükümetin taslak KOB metni ile ilgili resmi açıklaması için,
http://www.belgenet.com/arsiv/ab/kob2000_02.html.
231 “Hükümette AB fırtınası”, Milliyet, 10 Kasım 2000; Fikret Bila, “Ankara’nın bakışı”, Milliyet, 10 Kasım
2000; “Hayırlı olsun”, Radikal, 11 Kasım 2000.
232 Bülent Ecevit’in 15 Kasım 2000 tarihli Grup konuşması için,
http://www.belgenet.com/2000/be1511.html.
233 Bülent Ecevit’in 15 Kasım 2000 tarihli Meclis konuşması için,
http://www.belgenet.com/2000/be2211.html
234 KOB’un yayınlanmasının ardından iki haftaya yakın zaman geçmesine rağmen Başbakan Ecevit’in yaptığı bu sert açıklamaları yalnızca Kıbrıs meselesi ile ilişkilendirmek eksik bir yaklaşım olacaktır. Zira KOB’un yayınlandığı gün aynı zamanda Fransa Parlamentosu’nda Ermeni soykırımını inkar etmenin suç
sayılmasına ilişkin yasa tasarısı kabul edilmiştir. “Paris’te son ayıp”, Milliyet, 9 Kasım 2000; “Ermeni yasa tasarısını kabul eden Fransa kınandı”, Cumhuriyet, 9 Kasım 2000. “Sözde soykırım tasarısına rekor oy”, Sabah, 9 Kasım 2000. Bu gelişmenin ardından Avrupa Parlamentosu 14 Kasım 2000’de Morillon’un “AB’ye
tam üyelik yolunda Türkiye’nin attığı adımlar” başlıklı raporundaki önerilere dayanarak bir karar almış ve Türkiye’ye Ermenilere yapılan soykırımı resmen tanıma çağrısında bulunmuştur. Kararda aynı zamanda Türkiye’nin Leyla Zana ve Kürt kökenli diğer milletvekillerinin serbest bırakması, Kıbrıslı Rum Loizidou’ya Mahkemece kararlaştırılan tutarın bir an önce ödemesi ve işgal kuvvetlerini Kıbrıs’tan çekmesi gerektiği vurgulanmıştır. AP’nin raporla ilgili kararı için, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-
//EP//TEXT+PRESS+DN-20001114-1+0+DOC+XML+V0//EN#top. Raporun tam metni için,
http://www.belgenet.com/arsiv/ab/ap_morillon.html. Ankara’nın AB’ye yönelik tutumunun sertleşmesinde, peşpeşe yaşanan bu gelişmelerin kamuoyunda yarattığı yankının etkisini göz ardı etmek mümkün değildir.
235 Türkiye için Katılım Ortaklığı Belgesi’nin 4 Aralık 2000’de yayınlanan son şekli için, http://www.belgenet.com/arsiv/ab/kob_2000.html.
236 “Orta yol bulundu: Cem’den yeşil ışık”, Milliyet, 5 Aralık 2000; “Türkiye “yeterli” buldu”, Radikal, 5 Aralık 2000.
237 “Türkiye istediğini aldı: Ecevit’in Nice uçağına rezervasyonu”, Hürriyet, 5 Aralık 2000; “Ecevit Nice
Yolcusu: Ankara’dan formüle onay”, Milliyet, 5 Aralık 2000.
238 “Fogg: AB yeni koşul getirmedi, Kıbrıs bölümünde zaten mevcut olan bir durum vurgulanıyor”, Radikal, 11 Kasım 2000.
239 Şahin Alpay, “Kıbrıs ve Kob”, Milliyet, 5 Aralık 2000; Yalçın Doğan, “Kıbrıs’ta bir şey değişmedi”, Milliyet, 6 Aralık 2000; “Kıbrıs ve Ege’de adres AB: Bakış değişmedi”, Cumhuriyet, 6 Aralık 2000; Cüneyt
Arcayürek, “Paket aynı, Ambalaj Değişik. AB şartları “diyalog” altında KOB’a yerleşiyor. İstek ve rızamızla!”, Cumhuriyet, 6 Aralık 2000; Erol Manisalı, “Yeni Katılım Ortaklığı Belgesi’nin Anlamı”, Cumhuriyet, 6 Aralık 2000; Erdal Güven, “Kıstas, diyalog ne fark eder?”, Radikal, 8 Aralık 2000, “Kıbrıs’ta
çözüm şart!”, Sabah, 9 Aralık 2000; İ. Raşat Özkan, “Son AB belgesini iyi anlamalıyız”, Cumhuriyet, 9 Aralık 2000; Oktay Akbal, “Kimdir ‘Kıbrıs Fatihi’, Kıbrıs fatihi kimdir?”, Cumhuriyet, 10 Aralık 2000.
240 8 Kasım 2000 tarihi aynı zamanda BMGS Kofi Annan’ın Kıbrıs’ta çözüme ilişkin gözlemlerini ve önerilerini ortaya koyan Sözlü İfadeler’i yayınladığı tarihtir. Ankara, “bırakın konfederasyonu federasyon temelli bir çözüm önerisi bile getirmediği” gerekçesiyle Annan’ın önerilerini kesin bir dille reddetmiş, hatta Denktaş’ın görüşmelerden çekilmesi gündeme gelmiştir. Bu gelişmenin ayrıntıları için, bkz. Birinci bölüm, s. 35.
241 Bu süreçte dikkati çeken gelişmelerden biri de AB-Kıbrıs bütünleşmesine tepki olarak kurulan ve 16 Ağustos 1998 tarihli anlaşma gereği altı ayda bir toplanması öngörülen TC-KKTC Ortaklık Konseyi’nin 19 Temmuz 1999’dan beri toplanmamış olmasıdır. Türkiye’ye adaylık statüsü verilmesini öneren 1999 İlerleme Raporu ve Helsinki Zirvesi’nin ardından Konseyin hiçbir toplantı düzenlenmemiş olması ilginçtir. Oysa Kıbrıs için hazırlanan İlerleme Raporunda da ifade edildiği üzere Kıbrıs ile müzakere başlıklarının çoğu kapatılmış durumdadır ve Kıbrıs, AB ile bütünleşme doğrultusunda en hızlı ilerleyen aday ülke konumundadır.
242 7-9 Aralık 2000 Nice Zirvesi Başkanlık Bildirgesi için,
http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/ docs/pressData/en/ec/00400-r1.%20ann.en0.htm
243 “Türkiye’ye ‘hızlananın’ çağrısı”, Radikal, 9 Aralık 2000; “AB Doruk Bildirge Taslağı: Türkiye elini çabuk tutmalı”, Cumhuriyet, 9 Aralık 2000; “Programı hızlandırın”, Sabah, 9 Aralık 2000.
244 “Türkiye’nin adı yok”, Radikal, 9 Aralık 2000; “Yine Pas Geçtiler”, Milliyet, 9 Aralık 2000; “Tam üyeliğe hazır görülmedi: Türkiye’ye AB yolu 2010’a kadar kapalı”, Cumhuriyet, 10 Aralık 2000; “Türkiye
2010’a kadar yok”, Sabah, 10 Aralık 2000.
245 “Ulusal Program sarkabilir”, Cumhuriyet, 9 Aralık 2000; “Avrupa’ya iki tavır”, Milliyet, 13 Aralık 2000.
246 “Türkiye, Kıbrıs’ın IMF’si olacak”, Cumhuriyet, 13 Ocak 2001; “İlişkiler Derinleşecek”, Radikal, 13
Ocak 2001; “KKTC ile IMF usulü anlaşma”, Milliyet, 13 Ocak 2001.
247 Dördüncü TC-KKTC Ortaklık Konseyi toplantısı, hükümet ile asker arasında iki konudan ötürü çok gergin günlerin yaşandığı bir döneme denk gelmesi bakımından da önemlidir. Bunlardan ilki Beyaz Enerji yolsuzluğuna askerin de adının karışması sonucu asker ile hükümet arasında karşılıklı atışmalara kadar varan gerilimdir: “Enerji Yolsuzlukları dün Ankara’yı birbirine kattı: Beyaz Karanlık”, Radikal, 9 Ocak 2001; Taha Akyol, “Türlü Kuşkular”, Milliyet, 9 Ocak 2001; Melih Aşık, “Beyaz Alerji!”, Milliyet, 10 Ocak 2001; “Mesut Yılmaz: Askeri rejim=Yolsuzluk”, Milliyet, 10 Ocak 2001; “Yılmaz Askere yüklendi”, Cumhuriyet, 10 Ocak 2001; “Ecevit: Dikta Özlemcileri”, Radikal, 11 Ocak 2001. Ancak Genel Kurmay, hükümet cephesinden gelen eleştirilere derhal karşılık verir. “Kıta Dur! Genelkurmay "Enerji Operasyonu" tartışmalarına sert bir açıklamayla nokta koydu, hükümete yanıt verdi”, Milliyet, 12 Ocak 2001; “Askerden ağır yanıt”, Radikal, 12 Ocak 2001. “Askerden hükümete sert yanıt”, Cumhuriyet, 12 Ocak 2001. Asker ve hükümet arasındaki bu gerginlik, KOB ve Nice Zirvesi kararları doğrultusunda Ulusal Programın hazırlanması çalışmalarına da yansımıştır. Bu dönemde, Genel Kurmay’dan azınlık hakları ile ilgili bazı
reformların ve Kıbrıs ile Ege konularının UP’ye dahil edilmemesi, aksi taktirde bunun Türkiye’yi bölünmeye sürükleyeceği konusunda sert uyarılar gelmektedir: İsmet Berkan, “Asker-Sivil Siyaset”, Radikal, 11 Ocak 2001. Böyle bir dönemde üst düzey generallerden gelen AB karşıtı açıklamalar ve Kıbrıs’ın AB’ye feda
edilemeyeceğine dair sözler, hükümeti kamuoyu nezdinde iyice zor durumdabırakır: “AB Türkiye’ye önyargılı”, Cumhuriyet, 12 Ocak 2001; “İki Komutandan Avrupa’ya Sert Çıkış: AB’de Türkiye’yi isteyen yok”, Milliyet, 12 Ocak 2001; “Orgeneral Şenoğul: AB Karşıtları Haklı Çıkacak”, Radikal, 12 Ocak 2001; “AB üyeliğine Paşa direnişi”; “Askerden siyasi demeç: Çağdaşlık Avrupa demek değil”, Milliyet, 13 Ocak 2001. “Askerle AB Polemiği”, “Askerin AB Tepkisi: Kıbrıs’ta ödün yok”, Radikal, 13 Ocak 2001; “Avrupa
Birliği yoluna asker taşı”, Radikal, 15 Ocak 2001. Bu gelişmelerin yaşandığı bir dönemde, hükümetin, KKTC ile imzalayacağı bir işbirliği anlaşması ile hem asker ile olan gerilimi azaltacağını hem de AB’ye Kürtler ve Kıbrıs konusunda taviz veriliyor izlenimini ortadan kaldıracağını hesaplamış olması ihtimali yüksektir.
***
