Kuzey Irak - Türkiye İlişkileri: PKK, Güvenlik ve İşbirliği, Ekonomik ve Siyasi Boyutları BÖLÜM 5

 Kuzey Irak - Türkiye İlişkileri: PKK, Güvenlik ve İşbirliği, Ekonomik ve Siyasi Boyutları  BÖLÜM 5

3.4 Türkiye ve Sınır Ötesi Operasyonlar 


ABD’nin Körfez Savaşı hazırlıkları yaptığı tarihlerde Türkiye’de de PKK’nın bölgede güçlenmesine engel olabilmek için Kuzey Irak’ın işgal edilmesinin tartışılması Ankara ve Kuzey Irak arasında önemli bir gerginlik nedeni olmuştur. Bu tartışmaya Kuzey Irak’taki Kürt örgütlerin tepkisi sert olmuş ve Talabani, Türkiye’nin Kuzey Irak’a girdiği takdirde büyük bir Kürt direnişi ile karşılaşacağını açıklamıştır (Özdağ, 2008: 75-76). 

Fakat Mart 1991’de dönemin Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın inisiyatifinde Celal Talabani ve Mesut Barzani’yi temsilen bir kişinin Ankara’ya gizli bir ziyaret gerçekleştirmesi Türkiye’nin o güne kadar izlediği Kuzey Irak Kürtleri ile bağlantı kurmama politikasını sona erdirmiştir. Mahmut Bali Aykan’a göre bu davetin arkasında yatan düşünce şu motivasyonlara dayanıyordu: Kuzey Irak’taki gelişmelere ilişkin ilk elden bilgi edinmek, bağımsız bir Kürt devleti kurulmaması 
için Kürtleri bir nevi ikna edecek şekilde buradaki gelişmelerde söz sahibi olmak ve Kuzey Irak’taki PKK üslerine düzenlenen operasyonları normalleştirmek için PKK’yı diğer Kürt guruplardan izole etmek (Aykan, 1996: 347). Körfez Savaşı sonrası koşulların şekillendirdiği Kuzey Irak’a yönelik bu yeni yaklaşım en açık ifadesini Turgut Özal’ın açıklamalarında bulmuştur: “ Açıkça ortaya konulmalıdır ki, Irak’ın Kürt bölgesinde yaşayanlar Türk vatandaş larının akrabalarıdır. Bu yüzden sınırlar bir ölçüde yapay olan sınırlar aynı halkı iki kesime bölmüştür ” (Gunter, 1993: 302). Özal bu ifadeleri Aralık 1991’de kullanmıştı ve bu yaklaşım Özal’ın ölümüne kadar geçen dönemde Türkiye’nin Kuzey Irak politikasını belirleyen temel dili oluşturmuştur. Özal cumhurbaşkanı olup başbakanlığa Süleyman Demirel geldiğinde de bu politika değişmemiş ve Demirel Çekiç Güç’ün görev süresinin uzatılması 
tartışmaları sırasında Saddam Hüseyin’e karşı kuzeydeki Kürtleri korumanın Türkiye’nin sorumluluğunda olduğunu belirttikten sonra “Yeni bir Halepçe’yi göz yumamayız” ifadelerini kullanmıştır (Gunter, 1993: 303). 

Kuzey Irak’ta Kürt örgütlerin kendi arasında mücadelesi devam ederken Türkiye, 1988’de durdurduğu askeri operasyonlarına tekrar başlamış, Nisan 1991’de bir kere daha havadan ve karadan Kuzey Irak’a girmiş ve buradaki PKK kamplarını hedef almıştır. Bu operasyon Türk ordusunun Kuzey Irak’taki iktidar mücadelesinde kendini hatırlatması şeklinde yorumlanmıştır. Zira Kuzey Irak’ta iktidar boşluğu yaşanmaya başladığı andan itibaren Türkiye hem bölgesel hem de uluslararası düzeyde Kuzey Irak’ta kurulması muhtemel bir Kürt devletine ya da Kürt örgütlerinin petrol bölgelerinde hakim konuma geçmelerine hiçbir şekilde müsamaha göstermeyeceğini ifade etmiştir (Özdağ, 2008: 77-79). Irak yönetimi ise Kürt Devleti iddialarını elçilikler aracılığıyla yalanlayarak Kuzey Irak’taki hareketlenmeyi, devlete karşı ayaklanma olarak nitelemiş ve ordu güçlerinin en kısa sürede ayaklanmayı bastıracağını belirtmiştir.9 

Körfez Savaşı ve ardından 36’ncı enlemin kuzeyindeki Kuzey Irak topraklarının uçuşa yasak bölge ilan edilmesi gibi gelişmeler bölgede ciddi bir güç boşluğu doğurmuş ve bu güç boşluğundan yararlanan PKK’ya manevra kabiliyetini güçlendirmiştir. PKK yine Körfez Savaşı’ndan kalan ağır silahlarla elde ettiği silah gücünden de yararlanarak Türkiye-Irak sınırındaki Türk Jandarma karakollarına sayıları 500’e kadar yükselen gruplarla etkin saldırılar düzenlemeye başlamıştır. PKK’nın amacı, Türkiye sınırında kurtarılmış bölgeler oluşturmak için sınır karakollarındaki Türk askeri varlığını zayıf düşürmekti. 1930’larda inşa edilmiş ve daha çok vadi yolunu izleyerek kaçakçılık yapanları düzenli olarak gözetleme amacı taşıyan bu karakollarda ağır kayıplar verilmiştir. PKK’nın sınır karakolları na yaptığı saldırılardan en fazla ses getireni Hakkari’nin Şemdinli ilçesinde bulunan Samanlı karakoluna yapılan ve 9 erin öldürüldüğü, 7 erin de PKK tarafından kaçırıldığı saldırı olmuştur. Saldırının ardından 5 Ağustos 1991’de Batman, Diyarbakır ve Malatya’dan havalanan savaş uçakları Durji Vadisi ve Hakurk kampını bombalamıştır. Bu operasyona paralel olarak karadan da 
komandolar Kuzey Irak’a girerek 14 gün süren bir operasyon yapmışlardır (Özdağ, 2008: 90). Bu operasyonlarda 24 PKK kampı hedef alınmış ve genelkurmay Başkanlığı’nın resmi açıklamasına göre operasyon derinliğinin 8-10 km olduğu belirtilmiştir (Kısacık, 2007: 57). 

1992’ye gelindiğinde PKK gerek Türkiye içlerinde gerekse de Kuzey Irak’ta ayaklanma hazırlığına başlamıştır. Öcalan’ın çerçevesini belirlediği ayaklanma stratejisine göre Türkiye içinde ve sınırda yoğun silahlı eylemler başlayacak, bir yandan da halk ayaklanması sağlanacak ve böylelikle de Türkiye içlerinde kurtarılmış bölgeler oluşturulacaktır (Öcalan, 2010). PKK’nın ayaklanma hazırlığında olduğu istihbaratını alan Türk ordusu 1 Mart 1992’de 

Kuzey Irak’ı bombalamıştır. Bu operasyonu 10 Mart’ta ikincisi 25 Mart’ta da üçüncüsü izlemiştir. Bu operasyonlardan etkin bir sonuç alamayan Ankara, özellikle Şam yönetimi ile diplomatik görüşmelere başlayarak Suriye’yi PKK’nın en büyük kamplarının yer aldığı Bekaa Vadisi’ndeki kamplarını boşaltması açıklamasını yapmaya ikna etmiştir (Oran, 2005: 556). Bu diplomatik hamlelerin ardından Türk ordusu 6 Mayıs 1992’de kapsamlı bir kara operasyonu başlatmıştır. Türk birliklerinin bir kısmı Metina ve Zap bölgelerine saldırırken 
diğer birlikler de Şemdinli’den Kuzey Irak’a girmişlerdir. PKK, bu operasyona 15 Mayıs’ta Taşdelen sınır karakoluna yaptığı saldırı ile yanıt vermiştir. Buradaki çatışmalara da kobra helikopterleri ile müdahale edilmiş ve 50 PKK’lı militan öldürülmüştür.10 

Öcalan’ın 1992 yılını isyan yılına çevirme politikası bu operasyonlara rağmen kaldığı yerden devam etmiştir. Bu amaçla Öcalan, Türk askeri varlığının daha az olduğunu düşündüğü Şırnak’ı işgal edip kurtarılmış bölge oluşturmayı hedeflemiştir (Öcalan, 2010). Bu amaçla 18 Ağustos’ta 1500 militanı ile Şırnak’ı ele geçirmeye çalışan örgüt iki gün süren çatışmaların ardından geri çekilmek zorunda kalmıştır. Şırnak baskınından hemen sonra Türk Ordusu Cudi ve Gabar’a karadan ve havadan operasyon düzenlemiştir.11 Türkiye-İran 
sınırını geçerek geldiği tespit edilen militanlarla ilgili olarak İran’a nota verilmiştir. İki ülke arasında karşılıklı sert açıklamaların ardından İçişleri Bakanı İsmet Sezgin İran’ı ziyaret etmiş ve iki ülke arasında 19 Eylül 1992’de Güvenlik ve İşbirliği Antlaşması imzalanmıştır. Öte yandan Şırnak’ta ağır bir darbe alan PKK sınır karakollarına saldırılarına devam etmiş ve Alan karakoluna yapılan saldırı sonucunda 20 asker yaşamını yitirmiştir. Bu baskına cevap 
olarak Türk ordusu 1 Eylül’de Kuzey Irak’a Deştan’dan girmiş ve 10 km ilerleyerek PKK kamplarını bombalamıştır. Aynı gün Ankara da Barzani ve Talabani’den PKK’nın Kuzey Irak’ı üs olarak kullanmayacağına dair taahhüt almıştır (Özdağ, 2008: 108). 

Türkiye’nin gerek İran ve Suriye düzleminde yürüttüğü diplomatik girişimler gerekse KDP ve KYB’nin PKK’ya mesafe almaları ve gerekse Kuzey Irak’a yönelik düzenlenen küçük çaplı sınır ötesi operasyonlar PKK’nın Kuzey Irak’ta ciddi bir güç olmasının önüne geçememiştir. Bu durum daha sonra Emekli Korgeneral Hasan Kundakçı tarafından şu ifadelerle ortaya konmuştur: “Türk-Irak sınırının güneyinde, müthiş geniş, mükemmel bir kurtarılmış bölge yarattılar. İçinde rahat rahat eğitim yapma olanağı buldular, içinde rahat rahat lojistik tesislerini geliştirme olanağı buldular, içinde rahat rahat çalışma olanağı buldular. 
Her yönden çalışma olanağı buldular” (Bila, 2007: 134). Bu açmazdan çıkmak isteyen ve PKK’nın isyan politikası karşısında ciddi kayıplar veren Ankara çareyi kapsamlı bir sınır ötesi operasyon gerçekleştirmekte bulmuştur. Bu bağlamda PKK’nın Kürdistani Cephe ile savaş yürüttüğü bir sırada Türk ordusu 12 Ekim 1992’de ağır hava koşullarına rağmen 50 bin kişilik bir güçle Kuzey Irak’a girmiştir (Bila, 2007: 69). Bu operasyon sonucunda 1551 PKK militanı ölürken 1232 militan da yaralanmıştır. Türkiye tarafındaysa 1 subay, 3 astsubay, 22 erbaş ve er, 2 köy korucusu hayatını kaybetmiştir (Özdağ, 2008: 114-115). 
PKK’nın aldığı bu ağır yenilgiyi bir ileri aşamaya taşımak isteyen Ankara, Kürdistani Cephe ile görüşmelere başlamıştır. Bu çerçevede 12 Kasım 1992’de Jandarma Genel Komutanı, Barzani ve Talabani bir araya gelmiş ve sınır güvenliğinin sağlanması için ortak sınır karakolları oluşturulması kararı alarak Şemdinli Mutabakatları’nı imzalamışlardır. 

Buna göre 

Türkiye karakollar inşa edecek peşmergeler de bu karakollara yerleşecektir (Bila, 2007: 92). Bunun üzerine Abdullah Öcalan 20 Mart 1993’te bir basın toplantısı yaparak tek taraflı ateşkes ilan etmiş ancak bu ateşkesin siyasi değil taktik gereği olduğu iki ay sonra Bingöl’de 35 askerin öldürüldüğü saldırıyla anlaşılmıştır (Özdağ, 2008: 122-125). 

Kuzey Irak’taki manevra kabiliyetini yeniden restore etmek isteyen PKK, Kürdistani Cephe içinde yaşanan ayrışmayı fırsat olarak değerlendirmiştir. PKK’nın Kuzey Irak’a yerleşme çabalarını engellemek isteyen Türk Ordusu, Kuzey Irak’a 8 Haziran 1993’te küçük bir operasyon düzenlemiştir. PKK’nın sınır karakollarına yaptığı saldırıların artmasıyla operasyonun kapsamı genişletilmiş, karadan ve havadan operasyon yapılmıştır. Bu operasyonlarda 250 PKK militanı öldürülmüştür. Yaz ayları boyunca başka operasyon olmazken sırasıyla 
1-8 Ekim’de, Kasım ayında ve 13 Aralık’ta PKK’nın Türkiye içindeki saldırılarına karşılık olarak çeşitli sınır ötesi operasyonlar gerçekleştirilmiştir (Özdağ, 2008: 128-131). Fakat bu operasyonlar 1992’deki operasyon kadar etkili olmamış ve PKK Kuzey Irak’taki etkinliğini artırmaya devam etmiştir. Bu nedenle sınır ötesi operasyonlar 1994 yılında da sık aralıklarla devam etmiştir. İlk sınır ötesi operasyon 28 Ocak’ta gerçekleştirilmiş ve 3 PKK’lı öldürülmüştür. 
Bu operasyondan yaklaşık bir ay sonra 27-28 Ocak-3 Şubat 1994 tarihlerinde de Kuzey Irak’ın Alandüzü bölgesinde PKK kamplarına yönelik operasyon düzenlenmiştir. Bu operasyondan üç gün sonra 6 Şubat’ta ve 21 Mart’ta Kuzey Irak’taki PKK kamplarına yönelik hava operasyonları devam etmiş, bu operasyonlarda 31 PKK’lı öldürülmüş 38 PKK’lı de yaralı olarak ele geçirilmiştir (Özdağ, 2008: 145-146). 

Türk ordusunun Kuzey Irak’ta PKK kamplarına yönelik Mart ayında başlayan operasyonları Temmuz ayına kadar devam etmiş ve kapsamı da git gide genişlemiştir. Kaynaklara Çelik 1 Harekatı olarak geçen operasyonun sonucunda PKK “girilmez” ilan ettiği eylem alanlarını terk etmek zorunda kalmıştır (Özdağ, 2008: 148). 

Harita 6: Belli Başlı PKK Kampları 


Bu harekat kapsamında 20 Mart’ta 34 bin asker Kuzey Irak’a girmiştir. Operasyon Ejder Tepesi adı verilen bölgede gerçekleştiğinden operasyona da Ejder Operasyonu adı verilmiştir. Bu operasyon Türk Ordusu’nun Kuzey Irak’a yaptığı en kapsamlı operasyonlardan biri olarak gösterilebilir (Kısacık, 
2007: 104-105). Ayrıca Çelik 1 operasyonu ile hemen hemen aynı dönemde (11-12 Nisan 1994), Türk savaş uçakları Kuzey Irak’a girmiş ve bu harekât karadan da 5 bin kişilik bir birlikle desteklenmiştir. Kara birlikleri 160 km cephe 40 km derinlik ve 600 kilometrekarelik alana kadar girmiştir. Bu harekatta 4 PKK kampı vurulmuştur (Özdağ, 2008: 149-150). 

1995 yılına gelindiğinde ise PKK Türk ordusunun sınır ötesi operasyonlarına rağmen KYB-KDP arasındaki çatışmalardan yararlanarak Kuzey Irak’taki manevra alanını genişletmiştir. PKK buradaki iktidar boşluğundan çok iyi yararlanmış ve yıllar önceki nüfuzunu geri kazanmıştır. Öyle ki 5. Kongresini de Şırnak’tan 20 km uzaktaki Haftanin kampında gerçekleştirmiştir. PKK, bu kongrede Türkiye sınırının Irak tarafında iktidar boşluğundan yararlanarak yerleştiği bölgeleri kurtarılmış bölgeler olarak isimlendirerek devletleşme kararı 
almıştır (Özdağ, 2008: 155-156). PKK’nın Kuzey Irak’ta etkinliğini arttırmasıyla Türk ordusu tekrar sınır ötesi operasyon yapma gereği görmüştür. 20 Mart 1995 tarihinde kayıtlara Çelik Operasyonu olarak geçen ve iki ay süren operasyonla 35 bin asker ve üst düzey 13 generalle birlikte Kuzey Irak’a giriş yapılmış ve sınırın ötesinde 35-40 km kadar ilerlenmiştir. 
Türk ordusunun hedefi, başta Haftanin olmak üzere PKK’nın 13 kampı olmuştur (Bila, 2007: 115). Savaş sırasında PKK ağır kayıplar vermemiştir. Çünkü önceki operasyonlardan edindiği deneyimle Türk Ordusuyla cephe savaşına girmenin ağır bedeli olduğunu fark etmiş ve Irak içlerine doğru çekilmiştir (Özdağ, 2008: 157-159). Ancak Türk ordusunun geri çekilmesiyle birlikte PKK tekrardan Kuzey Irak’a yerleşmek için harekete geçmiştir. Bunun üzerine Türk ordusu bir kez daha 5-11 Temmuz tarihleri arasında Kuzey Irak’a girmiş ve PKK kamplarını bombalamıştır. 1995 yılında gerçekleşen bu iki operasyonla PKK her ne 
kadar Kuzey Irak’a her seferinde tekrardan yerleşse de örgütün önemli bir bölümü Irak içlerine kadar çekilmek zorunda kalmıştır (Özdağ, 2008: 161-162). Yine 1995 yılı içinde 8 Ekim ve 11-13 Ekim tarihlerinde de Türk Ordusu karadan ve havadan Kuzey Irak’a girmiş 114 PKK’lı öldürülmüştür (Özdağ, 2008: 174). 

1996 yılı sınır ötesi operasyonlar bağlamında Haziran ayına kadar göreli olarak sakin geçmiştir. Türk ordusu sınırı birkaç kez geçse de bunlar kapsamlı operasyonlar olmamıştır. Ancak uzun zamandan beri durgun olan Kuzey Irak-Türkiye sınırı 16 Haziran’da tekrardan hareketlenmiş ve sınırdan sızmaya çalışan 28 PKK militanının yakalanmasının ardından Türk Ordusu 5 bin askerle Kuzey Irak’a girmiştir. “Tokat Operasyonu” adı verilen bu operasyon sonucunda 31 PKK militanı öldürülmüştür. Türkiye, bu tür sızmaları engellemek için Temmuz ayı boyunca Kuzey Irak’ı bombalamaya devam etmiştir (Özdağ, 2008: 186187). 
1996 yılının son sınır ötesi operasyonu ise “Baklava Dilimi” adı altında gerçekleşmiştir. Türk ordusunun sınırda gördüğü PKK militanlarını takibiyle başlayıp 12 saat süren bu operasyonda 150 PKK militanı öldürülmüştür (Özdağ, 2008: 201-202). Fakat 1996 yılında Türk ordusu her ne kadar PKK’yı Kuzey Irak’tan atmak için yoğun askeri operasyonlar yapsa da bunda pek başarılı olamamıştır. Zira 1997 yılına girildiğinde Kuzey Irak’taki PKK varlığı açık bir şekilde ortadaydı. 

1997 yılına gelindiğinde PKK 1990’ların ilk yarısındaki etkinliğini önemli ölçüde kaybetmiş olsa da hala bölgede etkin bir güç olarak durmaktaydı ve Kuzey Irak’tan Türkiye içinde yaptığı saldırılarına devam ediyordu. Bu etkinliği ciddi ölçüde kırmak amacında olan Türk ordusunun Mayıs ayında başlattığı Çelik Operasyonu 7 Temmuz’a kadar devam etmiştir. Irak yönetimi saldırıyı kınarken ABD, İngiltere ve KDP Türkiye’ye destek vermiştir (Özdağ, 2008: 207). Operasyonun başlamasının ardından Kuzey Irak’taki KDP’ye bağlı peşmerge güçleri de harekata katılmışlardır. Harekat çerçevesinde birçok PKK kampı 
bombalanırken en önemli gelişme Zap kampında yaşanmıştır. Zap kampını işgal eden Türk ordusu ile PKK arasındaki çatışmalar 3 gün sürmüş ve 750 PKK’lı öldürülmüştür. Harekatın sadece 10 gününde 1445 PKK’lı ölmüş 184 PKK’lı de yaralı olarak ele geçirilmiştir. Ayrıca PKK’ya ait askeri mühimmatlar ele geçirilmiştir. Harekatın Haziran ayında ise 2730 PKK’lı daha öldürülmüştür (Bila, 2007: 185). Türk ordusunun operasyonları sonbaharda da devam etmiştir. 25 Eylül’de Türk birlikleri bir kez daha Kuzey Irak’a girmiş ve PKK kamplarını bombalayarak Şafak Operasyonu’nu gerçekleştirmişlerdir. 15 Ekim’e kadar devam eden bu harekata 25 bin zırhlı birlik destek vermiştir (Bila, 2007: 188-192). Şafak Operasyonu’nun sonucunda 865 PKK militanı öldürülmüş 37’si yaralı 902 PKK’lı ele geçirilmiştir. 7 Şubat’ta 7 bin Türk askeri karadan Kuzey Irak’a girerken 11 Şubat’ta da F-16’lar havadan PKK kamplarını bombalamışlardır (Özdağ, 2008: 215-216). 

Fakat 1997 yılında gerçekleşen bu kapsamlı sınır ötesi operasyonlara ve KDP ile de savaşmasına rağmen PKK’nın askeri olarak işlevsiz hale getirilemediği fark edilmiştir. Bunun da en önemli sebebi PKK’nın Suriye’den ciddi ölçüde destek almasıydı. 1992 yılında Türkiye ile Güvenlik Protokolü imzalayan Suriye, Türkiye’nin “su meselesi” ile ilgili protokole uymadığını gerekçe göstererek PKK konusunda Türkiye’ye verdiği sözü tutmamış ve Türkiye’nin iadesini talep ettiği Abdullah Öcalan’ı son ana kadar sınırları içinde tutmuştur (Oran, 2005: 554-557). Dolayısıyla 1997 deneyimi Ankara’yı PKK sorununu çözme konusunda Şam’a baskı yapmaya yönelten en önemli nedenlerden birisi olmuştur. 1998 
yılına gelindiğinde dikkatini Şam’a yönelten Ankara Kuzey Irak’a yönelik sınır ötesi operasyonlarda ciddi bir kısıntıya gitmiştir. 7 Kasım’da Barzani ve Talabani’nin görüşme yapmak için Ankara’ya geldiği tarihlerde Türk Ordusu Kuzey Irak’a 350 km’lik bir hat boyunca, 10 farklı bölgeden Kuzey Irak’a girmiştir. KDP ise Haftanin bölgesinde PKK’ya karşı başka bir operasyon başlatmıştır. Türk birliklerinin operasyonu 9 Kasım’da Gare Dağı’na kadar 
genişletilmiştir. Baskı altında kalan PKK, İran’a doğru kaçmaya başlamıştır. Genelkurmay Başkanlığı, 14 Kasım’da operasyon kapsamında 53’ü ölü 54 PKK’lının ele geçirildiğini duyurmuştur (Özdağ, 2008: 247-248). Bu operasyon aynı zamanda 90’lı yılların kapsamlı son operasyonu olmuştur. 


4. 2000’ler: Kuzey Irak ve Türkiye 

4.1 İkinci Irak Savaşı ve Kuzey Irak 

2000’li yılların başında Kuzey Irak, PKK ve Türkiye denklemini etkileyen en önemli unsur ABD’nin Irak’ı işgali ve ardından Saddam Hüseyin rejimini devirmesi olmuştur. Irak’ın iç dinamikleri bağlamında düşünüldüğünde bu yeni durumdan en fazla kazançlı çıkan grup savaş boyunca ABD’nin yanında yer alan Irak Kürtleri olmuştur. Irak’ın yeniden yapılandırılması bağlamında Kürtler bir taraftan merkezi yönetim karşısında özerk konumlarını güçlendirirken, 
diğer taraftan da bu özerk yönetim içinde kalan toprakları genişletme imkanına 
kavuşmuşlardır. İşgal sırasında ABD askerleri ile işbirliği içinde çalışan Kürt peşmergeler Kerkük ve Musul’a kadar ilerleyerek ABD askerlerine büyük kolaylıklar sağlamıştır. Üstelik bu işbirliği sayesinde Irak’ın geri kalanına kıyasla Kürt Bölgesi savaşı çok daha az hasarla atlatmıştır. Savaştan hemen sonra Kürtler lobi çalışmalarına girişmiş ve Temmuz 2003’te Geçici Yönetim Konseyi’nin kurulmasından itibaren Irak’ın geleceğinde söz sahibi olmaya 
başlamışlardır. Bu politika sayesinde geçiş dönemi hükümetlerinde ve Irak seçimlerinde kilit bir konuma yükselen Kürtler bu dönemde yapılan Irak’ın geleceği ile ilgili müzakerelerden güçlenerek çıkmıştır (Galbraith, 2007: 149-151). 

Geçici Yönetim Konseyi’nde Irak Dış İlişkiler Bakanlığı’nı Kürt siyasetçi Hoşyar Zebari üstlenmiş ve Haziran 2004’te kurulan Irak Geçiş Hükümeti’nde de bu görevine devam etmiştir. Yine Irak Geçiş Hükümeti’nde Başbakanlığı Kürt siyasetçi Berham Salih yürütmüş ve ayrıca birçok Kürt de Irak yönetiminde üst düzey pozisyonlarda yer almaya başlamıştır. Geçiş döneminde yürürlüğe giren Geçici Yönetim Yasası da Kürtlerin, 1992’de elde ettikleri de facto yönetimi, Federal Irak Devleti’nin “Kürdistan Bölgesel Yönetimi” olarak tanımıştır. 
Kürtçe Irak’ın ikinci resmi dili olmuş ve peşmerge güçleri de Kürdistan Bölgesi’nin yasal güvenlik gücü olarak kabul edilmiştir. Söz konusu yasa aynı zamanda Kürdistan Bölgesi’ne ulusal güvenlik ve ulusal dış politika haricindeki birçok konuda Irak’ta yürürlüğe giren yasaları reddetme veya değiştirme hakkı tanımıştır. Bölge ayrıca merkezi bütçeden %17’lik pay alma hakkına da kavuşmuştur. Bütün bu kazanımları, 15 Ekim 2005 tarihindeki referandumda 
kabul edilen Irak Anayasası’nda da koruyan Irak Kürtleri, Kerkük ve diğer tartışmalı bölgeler12 konusunu ise ileri bir tarihe ertelemişlerdir. Kerkük’ün ve tartışmalı bölgelerin Kürt Bölgesi’ne mi yoksa Irak’a mı dahil olacağı sorununa ise anayasanın 140. Maddesinde yer verilmiş ve en geç 2007 yılının sonuna kadar söz konusu yerlerde yapılacak referandumla buraların çözüme kavuşturulması hedeflenmiş tir (Galbraith, 2007: 153-159). 

Harita 7: 2003 İşgalinin Ardından Kürdistan Bölgesel Yönetimi 
Zaxo Semel Dihok Hewler Rewandiz Ranye  Silemani Helebce

Kabul edilen anayasaya göre ilk seçimler hem Irak genelinde hem de Kürdistan 
Bölgesi’nde 15 Aralık 2005 tarihinde yapılmıştır. Saddam sonrası Kürdistan Bölgesi’nde seçimler ilk kez yasal bir şekilde yapılmış ve seçimlerde birçok yenilik göze çarpmıştır. 1992’de kurulan parlamentonun ilk çıkardığı yasa olan seçim yasası seçimlerin 4 yılda bir tekrarlanmasını öngörmekteydi. Fakat 1992 yılından 2005 yılına kadar süren siyasi kriz ve iç savaş yüzünden seçimler yapılamamıştı. Ekim 2005’te kabul edilen yeni Irak Anayasası Kürdistan 
Bölgesel Yönetimi’ne yasal statü kazandırmış13 ve böylece seçimler de hukuksal zemine oturmuştur. Kürdistan Bölgesi seçim yasasını merkezi hükümetin seçim yasasıyla uyumlu hale getirmek için yapılan değişikliklerle parlamentodaki sandalye sayısı 111’e çıkarılmış ve bölge başkanlığı seçiminin yapılması kararlaştırılmıştır.14 Bölge başkanlığı konusunda KYB ve KDP kendi aralarında anlaşmış ve Irak cumhurbaşkanlığı için Celal Talabani’nin, Kürdistan 
Bölgesi Başkanlığı için ise Mesut Barzani’nin desteklenmesi kararı alınmıştır. 
Buna uygun olarak KYB ve KDP’nin Kürdistan Ulusal Demokratik Listesi adıyla ortak liste oluşturarak girdiği ve neredeyse bütün oyları aldıkları seçim sonucunda kurulan meclis Mesut Barzani’yi Kürdistan Bölgesi Başkanı olarak seçmiştir (Katzman,2010: 3).

Tablo 3: Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi Parlamento Seçimlerinde Partilerin Aldığı Oylar 


Partiler Yüzde Oy Sayısı Milletvekili 

Kürdistan Ulusal Demokratik Listesi %89.55 1.570.663 104 
Irak Kürdistanı İslami Hareketi %4.86 85.237 6 
Emek Partisi ve Bağımsızlar %1.17 20.585 1 

Irak genelinde yapılan seçimlerle de etkin bir güç haline gelen Kürtler, seçimlerden sonra oluşturulan koalisyonda Cumhurbaşkanlığı, Başbakan Yardımcılığı ve Dışişleri Bakanlığı makamlarına sahip olmuşlardır. Seçim sonrasında geçiş döneminde elde ettikleri anayasal kazanımları da koruyan Kürdistan Bölgesi bu tarihten itibaren şiddet sarmalına teslim olan 
Irak’ın aksine güvenli ve tam da bu nedenle ekonomik gelişmeye açık bir görüntü ortaya koyabilmiştir. Fakat bütün bu olumlu gelişmelere rağmen, merkezi hükümetle sorunlar da devam etmiş ve tartışmalı bölgeler ve Kerkük sorunu anayasanın öngördüğü şekilde çözüme kavuşturulamamıştır. Dolayısıyla bu tarihten sonra Iraklı Kürtler siyasi güçlerini ve bölgesel ittifak arayışlarını bu sorunlarını çözecek şekilde geliştirmeye çalışma stratejisi izlemeye başlamışlar dır. Kürt Bölgesi’ne Irak’ın geri kalanından daha otonom bir şekilde hareket etme imkanı sağlayan gelişme 2006 yılında yürürlüğe konulan petrol yasası olmuştur. Bu yasayla birlikte Kürt bölgesi petrol şirketlerinin dikkatini çekmiş ve bölgede hızlı bir petrol arama faaliyeti başlamıştır. Söz konusu yasa Erbil ile petrol şirketleri arasında imzalanan sözleşmelerin anayasaya aykırı olduğunu savunan merkezi hükümetle yeni bir çatışma alanı doğurmuş olsa da bu yasa ve beraberinde getirdiği petrol antlaşmaları Erbil’i hızla Bağdat’tan otonom bir 
yapıya doğru kaydırmıştır. Petrol anlaşması imzalama yetkisinin bulunduğunu ve bunun anayasal bir hak olduğunu savunan Erbil, yeni anlaşmalar imzalamaya devam etmiş ve bu anlaşmalar sayesinde ekonomik bir özerkliğin adımlarını atmıştır.15 

Petrol yasasının yanı sıra Bağdat ve Erbil arasındaki bir başka önemli sorun ise 2007 yılına gelindiğinde tartışmalı bölgeler ve Kerkük özelinde yeniden gündeme gelmiştir. Irak Anayasası’nın 140. maddesine göre Kerkük dahil tartışmalı bölgelerin Kürdistan Bölgesi’ne mi yoksa Irak merkezi hükümetine mi bağlanacağına karar verilmesi için 2007 yılı sonuna kadar referandum yapılması gerekmekteydi. Fakat söz konusu referandumun belirlenen tarihte yapılamayıp ertelenmesi Erbil ile Bağdat’ın arasının açılmasına neden olmuştur. Er-
bil önemli petrol rezervlerine sahip Kerkük’ün Kürtlerin eline geçmesinin önüne geçmek için Bağdat’ın bu durumu bilinçli olarak ortaya çıkardığını iddia ederek çözümsüzlükten Bağdat’ı sorumlu tutmuştur (Ferris ve Stoltz, 2008: 12). 

2009 yılına gelindiğinde Bölgesel Kürt Yönetimi için iki önemli dönüm noktasından bahsedilebilir. İlki Gulf Keystone’un Ağustos 2009 yılında kuzeyde Türkiye sınırına yakın Şekhan’da keşfettiği büyük petrol rezervinin Kürdistan Bölgesel Yönetimi’ni enerji piyasasının en önemli aktörlerinden biri haline getirmiş olmasıydı (Balcı, 2014). Dolayısıyla bu tarihe kadar büyük enerji şirketleri ile bir antlaşma yapmayı başaramamış olan Kürdistan Bölgesel Yönetimi, hızla enerji piyasasının güçlü aktörlerini bölgeye çekerek, Bağdat karşısında önemli bir koz elde etmeye başlayacaktır. 2009 yılının ikinci önemli gelişmesi ise yapılan seçimlerde KDP ve KYB dışında bir başka siyasal hareketin Kürt siyasetine güçlü bir aktör olarak dahil olmasıdır. Nisan 2009’da Celal Talabani’nin yakın çalışma arkadaşlarından Noşirvan Mustafa KYB’den ayrılıp Goran Hareketini (Değişim Hareketi) kurmuş ve bu parti temel siyasetini KYB’nin KDP ile olan ortaklığını eleştirmek ve ekonomik ve politik şeffaflık vaadi üzerine kurmuştur (Danly, 2009: 6-7). Parlamento seçimlerinin galibi KDP ve KYB’nin oluşturduğu Kürdistani Liste olmuştur. 1 milyondan fazla oy olan liste 
%57.34 oy oranıyla 59 sandalyeye sahip olmuştur. Böylece hükümet kurmak için gerekli olan 56 sandalyeyi kazanabilmiştir. Fakat seçimlere ilk kez katılan Goran Hareketi de %23.75 oy oranıyla 25 sandalye kazanmış16 ve böylece KDP-KYB ikilisi dışında yeni bir parti bölge siyasetine talip olmuştur. 

Tablo 4: Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi Parlamento Seçimlerinde Partilerin Aldığı Oylar 

Partiler Yüzde Oy Sayısı Milletvekili 
Kürdistani Liste %57.34 1.076.370 59 
Goran Listesi %23.75 445.024 25 
Hizmet ve Reform Listesi %12.8 240.842 13 
Kürdistan İslami Hareketi %1.45 27.147 2 
Sosyal Adalet ve Özgürlük Listesi %0.82 15.028 


4.2 Türkiye’nin Bölgesel Kürt Yönetimi Politikası 


ABD’nin Irak’ı işgali öncesinde Türkiye göreli olarak kolay bir işgal için Washington’un planlarında önemli bir yer tutmaktaydı ve bu bağlamda taraflar arasında bir pazarlık süreci yaşanmıştı. Olası bir işbirliğinde Ankara, Türk askerlerinin Irak’ın kuzeyine girmesi ve yaklaşık 30 km derinliğinde bir alanı kontrol altına almasını planlamaktaydı. Böylesi bir planlama PKK’ya yönelik sık sık sınır ötesi operasyon düzenleyen Türkiye’nin elini rahatlatacağı gibi diğer yandan da Ankara Kuzey Irak’ta bağımsız bir Kürt devlet yapılanmasını 
engelleyecek ve Irak’ın geleceği ile ilgili söz sahibi olabilecekti.17 
1 Mart 2003’de TBMM’de tezkerenin reddedilmesi Ankara’nın 1990’lar boyunca Kuzey Irak üzerinde elde ettiği stratejik kazanımları sona erdirmekle kalmamış aynı zamanda bu tarihe kadar sürdürdüğü kırmızı çizgilerinin de ihlal edilmesi ile sonuçlanmıştır. Irak Savaşı sırasında ABD’nin en önemli müttefiki olan kuzeydeki Kürtler, Amerikalılardan önce Kerkük’e girmiş ve savaştan kısa bir süre sonra Irak’ın merkeziyetçi devlet yapısı federal yapı olarak değiştirilmiştir (ICG, 2008: 2). 

Bu tarihe kadar Irak’a yönelik politikasını önemli ölçüde Kerkük’ün “Türk ağırlıklı” etnik yapısı üzerine kuran Ankara, savaş sonrası süreçte Kerkük’ün Kürdistan Bölgesel Yönetimi’ne dahil olması karşısında etkisiz kalmıştır. Benzer bir şekilde Irak’ın bütünlüğünü koruma ve Kürtlerin gelecekte bir devlet oluşturacak şekilde otonom bir yapı kazanmasını engelleme politikaları da sekteye uğramıştır. 

Irak genlinde 30 Ocak 2005’te yapılması planlanan geçici parlamento seçimleri hızla Türkiye ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi arasındaki ilişkilerin en önemli gerginlik alanlarından birisine dönüşmüştür. Seçimden önce Baas rejimi döneminde yerlerinden edilen vatandaşların eski yerlerine dönmesini sağlayan yasanın onaylanmasıyla birlikte birçok eski Kerkük yerleşimcisi de Kerkük’e dönmeye başlamıştır. Türkiye Dışişleri Bakanlığı sözcüsü bu demografik hareketlilik karşısında Kerkük’ün demografik yapısının değiştirildiğini ve 
Kerkük’e Kerküklü olmayan yüzbinlerce yerleşimci kaydırıldığını bu yerleşimlerin de “belli siyasi parti ve oluşumlarca” madden ve siyasi olarak teşvik edilip ve desteklendiğini ifade ederek Kürtlerin şehrin demografisini kendi lehlerine değiştirdiklerini savunmuştur.18 Yine benzer bir şekilde dönemin Genelkurmay İkinci Başkanı İlker Başbuğ 26 Ocak 1995’te yaptığı bir açıklamada “Kerkük’teki durumun bir iç savaşı tetikleyebileceğini” ve “böyle bir durumda Türkiye’nin seyirci kalmayacağını” söylemiştir (İnat, 2006: 3). Türkiye’den gelen 
bu eleştirilere Kürdistan Bölgesel Yönetimi, yapılan düzenlemelerin Saddam döneminde uygulanan Araplaştırma politikası nedeniyle Kerkük’ten zorla çıkarılanların geri getirilmesinden ibaret olduğu şeklinde cevap vermiştir. Bu açıklama Ankara’yı ikna etmediği gibi, Türkiye iddialarına özellikle Iraklı Türkmenlerden alınan bilgiler doğrultusunda yapılan seçimlere hile karıştırıldığı Kerkük’e kayıtlı olmayan Kürtlerin şehre getirilerek oy kullandırıldığı gibi suçlamalarla devam etmiştir (İnat, 2006: 7). 

Kerkük için yapılması gereken referandum tarihi yaklaştıkça Türkiye ile Kürdistan Bölgesel Yönetimi ilişkileri de gerilmeye başlamıştır. Türkiye şehirdeki Türkmen nüfusu üzerinden şehrin tarihsel kimliğinin Türk olduğunu ve bilinçli bir şekilde demografik yapısının değiştirildiğini bundan dolayı referandumun ertelenmesi gerektiğini savunmuştur. Türkiye ayrıca Kerkük’ün özel bir statüyle yönetilmesini önermiştir. Bunun üzerine Nisan 2007’de KDP lideri Mesut Barzani’nin “Türkiye Kerkük’e karışırsa biz de Diyarbakır’a karışırız”  açıklamasın da bulunması Ankara’nın sert tepkisine neden olmuş ve Türkiye Irak’a nota 
vermiştir (Özcan, 2009: 52). Fakat aynı yıl Kerkük üzerinde yaşanan gerilimle eş zamanlı olarak Ankara ve Erbil ilişkilerinde olumlu bir seyrin ilk işaretleri de verilmeye başlanmıştır. İlerleyen yıllarda Bağdat’ın gittikçe merkezileşen bir politika izlemeye başlaması ve İran’ın Irak üzerindeki etkisini artırması Kürdistan Bölgesel Yönetimi’ni Türkiye’ye yakınlaştırırken, PKK’nın şiddet eylemlerine yeniden ivme kazandırması da Ankara’yı Erbil ile yakınlaşarak PKK’nın Kandil’deki mevcudiyetini sınırlandırma yönünde motive etmiştir (Balcı, 
2014). Dolayısıyla, henüz 2007 yılının ilk aylarında Türkiye Başbakanı Erdoğan Kuzey Irak’taki Kürt liderlerle görüşebileceğini açıklamıştır.19 

Resim 2: Davutoğlu-Barzani Görüşmesi, Erbil 


2008 ve 2009 yılları ise Türkiye’nin Kürt Bölgesi ile ilişkilerinde yeni bir sayfanın açıldığı yıllar olmuştur. Türkiye iç siyasetinde güvenlikçi politikanın temel kaynağı olan askerin siyasi alandan tasfiyesi ile dış politikada hükümetin daha etkin hareket edip karar alabilmesi mümkün olmuş ve böylelikle taraflar arasında yakınlaşma ve diyalog imkanlı hale gelmiştir. Bu zamana kadar Irak Kürtleriyle inişli çıkışlı fakat sürekliliği olan gerilimler yaşayan Türkiye, 
artık Kürt Bölgesi’yle ilişkilerini ekonomik entegrasyon ve enerji ilişkileri üzerine tesis etmeye başlamıştır (Balcı, 2013b). 2008’den itibaren başlayan yakınlaşma ekonomik açıdan değerlendirildiğinde tablo daha da netleşmektedir. Örneğin 2004 yılında Irak ile olan ticaret hacmi 1,8 milyar dolar iken 2008 yılına gelindiğinde 3,9 milyar dolara ulaşmıştı.20 Hızlı bir biçimde yükselişe geçen ticaretin %75 gibi büyük bir payı Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile yapılmaktaydı. Fakat olumlu ekonomik göstergeler siyasi gerginlikler yüzünden yavaş 
ilerlemekteydi. Bundan dolayı siyasi gerginlikler de ekonomik yakınlaşmayla tezat oluşturmakta ve sürdürülebilir görünmemekteydi. 

Yakınlaşma resmi ziyaretlerle ilerletilmiş ve Mayıs 2008’de Ahmet Davutoğlu’nun da yer aldığı Türk heyeti Bağdat’a gitmiştir. Cumhurbaşkanı Talabani ile görüşmesinin ardından ilk kez Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile açıktan ve resmi temas gerçekleşmiştir.21 Bu tarihten itibaren karşılıklı ziyaretler daha da sıklaşmış, ekonomik ve siyasi ilişkiler derinleşmeye başlamıştır. Dönemin Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu 1 Kasım 2009’da Erbil’e giderek Mesut Barzani ile görüşmüştür.22 Davutoğlu “daha iki sene önce Türk dışişleri ve ticaret bakanları Erbil’e gidecekler ve bu kadar kapsamlı görüşmeler yapacaklar denilseydi, kimse buna pek ihtimal vermezdi”23 ifadeleriyle ziyaretin önemini vurgulamıştır. Aynı gün Kürt Bölgesi’nde Devlet Bakanı Zafer Çağlayan’ın da katıldığı Türkiye-Kürt Bölgesi 

İş Forumu gerçekleştirilmiştir. Forumda Bölgesel Yönetimin Ticaret Bakanı Sinan Çelebi bölgede kayıtlı bulunan 450 Türk şirketinin bulunduğunu teşvik ruhsatlarının ise %70’inin de Türk şirketlerine ait olduğunu açıklamıştır.24 

Yine Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nde büyük enerji kaynaklarının keşfedilmesi de 
enerji bakımından dışarıya bağımlı olan Türkiye’yi Irak Kürtlerine yakınlaştıran bir diğer unsur olmuştur. Bu konuda siyasi adımlardan çok önce örneğin 2002 yılından beri Kürt Bölgesi’nde petrol sahaları bulunan Türkiye menşeili Genel Enerji, 2007 ve 2008’de Tawke ve Tak Tak alanlarında petrol üretimine başlamıştı.25 Haziran 2009’da ise Kürt bölgesi Kerkük-Yumurtalık petrol hattına petrol vermeye başlamış ve böylece Kürt Bölgesi’nden çıkan petrol ilk kez Türkiye üzerinden dünya pazarlarına ulaşmıştır. Boru hattına ilk petrolü 
de Çukurova holding bünyesindeki Genel enerji vermiştir. Barzani petrol ihracı için yapılan töreni Kürt tarihinde bir milat olarak nitelendirmiştir.26 Yeni keşifleri dışa bağımlılık karşısında kaynak çeşitliliğini sağlamak ve enerji transfer merkezi olmak gibi hedeflerine ulaşmak için bir fırsat olarak değerlendiren Türkiye Kürt bölgesi ile ilişkilerini geliştirmeye başlamıştır. Böylece Kürt Bölgesi ile gelişen ekonomi ve enerji ilişkileri siyasi ilişkilerin de yumuşamasına yardımcı olmuştur. 

6 CI BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR,


****