İran’ın Türkiye ve Ortadoğu Programı BÖLÜM 2

İran’ın Türkiye ve Ortadoğu Programı 

BÖLÜM 2

80’lerin en önemli özelliği terördür. Terörün de iki boyutu var. Birincisi, dışarıdan, rejim karşıtı terör, ikincisi ise, rejimin uyguladığı terör. Rejim 
karşıtı terör, soldan geldi. Halkın Mücahitleri isimli, Sosyalist-İslamcı bir örgüt vardı. Bunlar Beni Sadr’ı destekliyorlardı İslamcılara karşı son çare olarak. İslamcılar adım adım her alanda kontrollerini arttırdıkları için, bütün muhalifler Beni Sadr’a destek vermeye başladılar. En son Beni Sadr da sistemden tasfiye edilince, Halkın Mücahitleri örgütünün 10-15 bin kadar silahlı milis gücü vardı. Bunlar tasfiye edilememişlerdi ve üniversitelerde etkinlerdi, orta sınıf içerisinde etkindi. Rejime karşı sokak savaşı vermeye başladılar. Silahlı mücadele vermeye başladılar, bombalı eylemler yapmaya başladılar. İki tane büyük bombalı eylem var. Birisi 28 Haziranda, birisi Ağustos’ta. Bu eylemlerde, İslam Cumhuriyeti 
Partisi’nin merkezine konulmuş bir bomba ile partinin önde gelen 72 üyesi hayatını kaybetti. İkinci büyük bombalı eylemde, Beni Sadr’dan sonra Cumhurbaşkanı olan Recai ve dönemin başbakanı birlikte öldü. Yani çok etkili bombalı eylemler ve sokak savaşları olduğunu görüyoruz. 

Halkın Mücahitlerinin uyguladığı teröre karşı da, devletin uyguladığı terör oldu. Bu çerçevede örgüt üyesi olduğundan şüphelenilen herkesi direk sokakta vurmaya başladılar. Mahkeme, yargılama filan olmadan. O süreç içerisinde çok kan döküldü. 1-2 yıl sürdü aşağı yukarı bu çatışmalar. 

Ama iki yıl sonunda, Halkın Mücahitleri örgütünün bütün hücreleri çökertildi. Kalanlar da, İran’dan gitmek zorunda kaldılar. Merkez yönetim, Paris e gitti. Milisler Irak’a çekildi, daha sonra Irak’ta tekrar toparlandılar. Hala Irak’ta Halkın Mücahitleri Örgütü’nün milisleri var ama silahları alınmış, bir kampta yaşıyorlar. 

80’ler boyunca İran dış politikasını belirleyen en önemli unsur Iran-Irak savaşı oldu. İran-Irak savaşının sebeplerinin başında Devrimin Irak üzerindeki 
olumsuz etkileri gelmektedir. Çünkü Irakta önemli miktarda Şii vardı ve bu Şii gruplar da İranlılar gibi rejime karşı ayaklanmaya başladılar. 

Hatta 1980 Nisan ayında önemli bir ayaklanma var. Bu ayaklanmanın sonucunda, Ayetullah Sadr, Iraklı Şiilerin en saygın liderlerinden birisi, 
Irakta idam edildi. Irak yönetimi bu ayaklanmalardan, İran’ı sorumlu tutuyordu. Ayrıca Şatt’ül Arab üzerinde anlaşmazlıkları vardı, sınırda küçük çatışmalar olmaya başlamıştı. İran tarafında da dış politikanın radikalleşmesi çerçevesinde iki unsur öne çıktı. Birisi rejim ihracı, diğeri de Anti-Emperyalizm. Anti-Emperyalizm meselesi daha çok Amerikan karşıtlığına dönüştü. İçeride ve dışarıda bunun yansımaları oldu ama İran dış politikasını yönlendiren unsur rejim ihracı oldu. Bu rejim ihracı meselesi öyle kolay olmadı; rejim ve devrim ihraç edilecekti ama kime, nereye ve nasıl edilecekti? Çok ciddi tartışmalar oldu İran içerisinde. Hala Dış politikada tek bir gruptan bahsedemiyoruz. Farklı gurupların, farklı ajandaları var, farklı stratejileri var. Bazıları Muhafazakarlar rejim ihracı meselesine karşı çıktılar. Dediler ki, biz önce içeride kendi 
sistemimizi kuralım, oturtalım, örnek bir model oluşturalım ve diğerleri bizi taklit etsin. Ama şimdiki reformcuların ataları olan radikaller vardı o zaman. Onlar, Devrim ihraç etmenin İran’ın görevi olduğunu - çünkü İran büyük bir iş başardı, ilk defa bölgede devrim yaptı – savunuyorlardı. 

Bu görüşe göre tıpkı İran’da olduğu gibi, bölge halkları aslında devrim yapmak istiyorlardı, böyle bir potansiyel vardı. Çünkü, onlarda devrim öncesi İran’ın yaşadığı sorunların benzerini yaşıyorlardı. Oralarda da otoriter yapılar vardı, bu otoriter yapılar Amerikan sistemi ile ya da Ruslar ile sıkı ilişki içindeydi ve meşruiyetleri sorgulamaya açıktı. Dolayısıyla, bu ilkelerdeki, Müslüman Arap dünyasındaki insanlar aslında Devrime muhtaçtılar. Zaten devrimci bazı hareketler, özgürlük hareketleri faaldi. Biz bu hareketleri ne pahasına olursa olsun, hem madden hem manen desteklemeliyiz dediler. Bu çerçevede, Humeyni bir ara bu politikada aktif destek politikasını benimsedi. Sık sık radyodan yaptığı konuşmalarda İslam dünyasına çağrılarda bulunuyordu Müslümanlar ayaklansın ve gayri-meşru iktidarları devirsin diye. Bu Irakta, gayri-meşru iktidar, o 
zaman Baas yönetimi vardı, Saddam Hüseyin vardı, Körfez ülkelerinde Monarşiler vardı ve komşu ülkelerdeki iktidarlar için çok tedirgin edici bir şeydi. Zaten hem ciddi bir Şii nüfus ve İslamcı muhalefet vardı ve bunlar Humeyni’nin sözüne kulak veriyorlar, ondan etkileniyorlardı. Diğer taraftan buralardaki otoriter yapılar ve Amerika ile ilişkileri itibariyle devrim öncesi İran’a gerçekten benziyordu. 

Soru: Diğer ülkelerdeki Sünni İslam siyaseti Humeyni ile ortaklaşabiliyor mu, yani çağrısına cevap verebilecek bir altyapı var mı ? 

Cevap: Yer yer var. Çünkü İranlı liderler İslam dünyasına dönük mesajlarında özellikle Şii referansları kullanmaktan kaçındılar. İçeride Şii referansları daha çok görüyoruz. Dış politikada daha genel İslamcı referanslar kullanıyorlar. O yüzden Filistin’den de, Türkiye’den de, Mısırdan da İran devrimine sempati ile bakan hareketler oldu. Hatta organik ilişki geliştiren hareketler oldu. Sadece Şiiler değil. O zaman İran bölgede radikal, siyasal İslam’ın hamisi olarak görülüyordu. Şiileri biz yeni yeni artık duyup telaffuz etmeye başladık yani İran’ın Şii siyasetini. O zaman ‘İslamcı’ siyaseti takip ediyordu, şimdi Şiilik ihraç ediyor gibi bir algı var. O mesele biraz daha karışık ama sonuç itibariyle Humeyni’nin yaptığı şey var. Özellikle Körfez ülkelerine yönelik olarak, Irak’a yönelik olarak Arap dünyasına diyordu ki “sizin yöneticileriniz gayri-meşru, gayri İslami”. Çünkü, İslam’da zaten babadan oğla geçen, miras gibi devralınan yönetim tarzı yok. “Bu İslami bir rejim değil, üstelik bunlar Amerika ile iş birliği yapıyorlar, bunlar Amerika’nın kuklası, dolayısıyla sizin çıkarınız aleyhine çalışıyorlar”. O zaman sizin yapacağınız şey İran halkını takdir etmek. İran halkı ayaklandı, başarılı bir devrimle kendi diktatörünü kovdu. ‘Siz de ayaklanın, siz de kovun!’ demeye başladı. Bu hem Körfez ülkeleri, Suudi Arabistan başta olmak üzere, hem Irak için çok ciddi bir tehditti. Çünkü onun hem meşruiyetini sorguluyor sun, meşruiyetinin sorgulanmasına sebep oluyorsun, hem de insanları bu rejime karşı ayaklanmaya çağırıyorsun. Onlar da karşı olarak, Irak’ı İran’a karşı desteklediler. İran-Irak savaşı 8 yıl sürdü. 8 yıl boyunca, Arap ülkeleri arasında İran’ı destekleyen tek bir Arap ülkesi vardı o da Suriye. Onun dışındaki bütün Arap ülkeleri, hemen hemen hepsi, Irak’a aktif, doğrudan veya dolaylı, değişik şekillerde destek verdi. Körfez ülkelerinin desteği çok daha netti. 

Soru: İran’da İslam devrimi olduğu zaman diğer Orta Doğu ülkeleri bunu nasıl yorumladı? 

Cevap: Bunu devrimin değerlerinden bahsetmiştik ya, Amerikan karşıtlığı, daha İslami olması, otorite karşıtlığı vesaire. Bu onlar Orta Doğu ülkelerinin çoğu için bir tehditti. Onlar için Şah da tehdit oluşturuyordu yer yer ama Şah statükocu bir güçtü ve bölgede statükoyla sorunu yoktu. 

Bütün güçlerle iyi ilişkiler kurabiliyordu. Irakla da, Monarşilerle de iyi ilişkileri vardı. Onların akrabalık ilişkileri var gibiydi, adete ‘Krallar kulubü’nün üyesiydi. Yani ilişki tarzı çok daha farklıydı. Devrim, Körfez ülkeleri için ve diğer Orta Doğu ülkeleri için büyük bir tehditti. İran’dan gelen ayaklanma öağrılarıyla birlikte tehdit ciddileşti. Tehdit’in boyutu daha da arttı. 

İran-Irak savaşı bazen İran’ın lehine gelişti bazen Irak’ın. Nihayet 1988’de sona erdi. Ateşkes ilan edildi ama bir barış anlaşması yapılamadı. 

Bu devrim ihracı meselesi, İran-Irak savaşının en büyük nedenlerinden biridir. Çünkü Irak’a da devrim ihraç etmek hedeflenmişti. Ama bunu başarılı olmadığını görüyoruz. Devrim ihracını başarılı olduğu tek bir örnek var, o da Lübnan. Lübnan’da Hizbullah’ın kurulması, İran’ın devrim ihracı siyasetinin bir ürünüdür. O da şöyle gelişti. Lübnan’dadaha önceden Filistinli milis gruplar vardı İsrail’e karşı savaşan. 1982’de bu milis gruplara müdahale etmek için, İsrail Lübnan’ın güneyini işgal etti. Lübnan’ın güneyinde çoğunlukla Şiiler yaşıyordu, ayrıca Filistinli mülteciler vardı. Lübnan’ın güneyi işgal altına girince İran bunu yeni bir emperyalist yayılma olarak yorumladı, İslam’a saldırı olarak gördü. 

Lübnan’dan da İran’dan destek arayışı çağrıları oluyordu. Lübnanlılara destek vermek için, Lübnanlı Şiilere destek vermek için bir grup devrim muhafızını gönderdiler Suriye üzerinden. İsrail Lübnan’ı işgal edince kuzeyden de Suriye işgal etti. Böylece, Lübnan, Suriye ve İsrail’in işgal alanı oldu. Suriye’nin işgal ettiği bölgelerde Suriye’nin gözetimi ve desteği ile İranlılar rahatça hareket etmeye başladılar ve İranlıların faaliyetleri sonrasında Hizbullah ortaya çıkmış oldu. Daha önce Şiilerin ”EMEL -AMAL” isimli bir örgütleri vardı. Bu daha çok Arap milliyetçiliğini destekleyen bir örgüttü, Hizbullah’ın ise İslamcı niteliği öne çıkıyordu. Üstelik velayeti fakih teorisini kabul ediyorlardı. Humeyni’yi ‘rehber’ 
olarak tanıyorlardı. Bu yüzden İran’la Hizbullah arasında ki ilişki daha organik, daha güçlü bir hal almıştır. Bu durum İran’ın dış politikasının başarılı bir örneğidir. 

Antiemperyalizm boyutuyla ilgili oalrak Amerikan karşıtlığı 80’ler boyunca sürdü ama yer yer Amerika ile de işbirliği yapıldı. Özellikle İran-gates diye bir olay var. 1986 da İran-Contra Skandalı çerçevesinde CIA İran a gizli yollardan silah sağladı. Bu sayede CIA Nicaragua’daki Contra gerillalarına fon sağladı ve böylece İran ile dolaylı bir işbirliği içine girmiş oldular. 

İran dış politikasının 1990’larda biraz daha değişmeye başladığını görüyoruz. 90’lar Termidor dönemi olarak adlandırılıyor. Çünkü artık radikalizm bitti. Dışarıda rejim ihracı politikası başarılı olamadı. Iran – Irak savaşı başarılı olamadı. İçeride ki ekonomik politikalar başarılı olamadı. 

Ekonomi iflas etmenin eşiğine geldi. İranlılar dışa ihraç yaparken içteki rejimin zarar gördüğünü fark ettiler. İçeride rejime karşı muhalefet gelişmeye başladı. Bu yüzden dikkatlerini biraz daha içeriye vermeye başladılar. Böylelikle İranlıların ‘Yeniden İnşa’dedikleri döneme geçmiş oldular. Hem ekonomiyi hem de siyaseti yeniden inşa edecekler. Nitekm ekonomi çökme noktasına geliyordu. İran’ın teknolojiye özellikle de sanayi teknolojisine ve sermayeye ihtiyacı vardı. Bu teknolojiyi ve sermayeyi bulabilecekleri yer de Batılı ülkelerdi. Böylece İran ve Batı ilişkilerinin biraz yumuşadığını görüyoruz. Devrim ihracı söylemini değiştirdiler ve komşuları ile ilişkilerde bu sebepten kaynaklanan gerilimi. 
biraz daha düşürdüler. Antiemperyalizm söylemi ise daha çok Amerika ve İsrail karşıtlığına dönüştü ama Avrupa ile ilişkiler gelişmeye başladı. Bununla birlikte İran’ın körfez ülkeleri ile de iyi ilişkiler kurduğunu görüyoruz. Bu zamana kadar İran’ın saldırgan politikası bölge ülkelerinin İran’a karşı bir nevi birleşmelerine neden oldu. İran bölgeden izole ediliyordu. Bu izolasyon da İran’ın çıkarlarına büyük oranda zarar veriyordu. 

Ekonomik ve siyasal anlamda bu izolasyonu kırma arayışlarının arttığını görüyoruz İran’da. Bu izolasyonu kırmak için hem Türkiye ile hem Suudi Arabistan ve diğer Arap ülkeleri ile ilişkilerini geliştirmeye başladı. 80’lerin başında ilişkiler koptu, inişler-çıkışlar oldu ara sıra ama 90’ların başında artık ikili ilişkiler normalleşmeye başladı. Bununla beraber İran dış politikası normalleşir ken bölgenin koşulları İran aleyhine geçmeye başladı. Çünkü 1990-91 Körfez Savaşı’ndan sonra Amerika’nın bölgedeki varlığı iyice arttı. İran – Amerika ilişkileri bir türlü düzelmedi. İranlılar olumlu sinyal gönderdiler ama Amerikalılar almadı, Amerikalılar sinyal olumlu gönderdiler İranlılar almadı vs. Birbilerine 
yaklaşımlarında uyumu ve eşzamanlılığı, senkronizasyonu bir türlü yakalayamadılar. İran – Amerika ilişkisi gergin bir şekilde sürdü. 

90’larda Amerika’nın Ortadoğu politikasının iki temeli vardı. Birincisi Filistin – 
İsrail barış sürecinin desteklenmesi, ikincisi Irak ve İran’ı kuşatılması. 
İran’ı izole etmeyi amaçlıyorlardı. Ama bu izolasyon politikası her ne kadar etkili olmuşsa da İran izolasyonu kırmak için hem Orta Asya ülkeleri ile hem de Kafkas ülkeleri ile ilişkilerini geliştirdi. Amerika’nın izolasyon politikasını kırmaya başladı. 


90’larda İran dış politikasında en önemli faktörlerden biri İran’da reformcu hareketin yükselmesi idi. Muhammed Hatemi’nin cumhurbaşkanı olduğunu ve enerjinin çoğunu dış politikaya harcadığını görüyoruz. 
Bu ajanda da ‘Medeniyetler arası Diyalog’ ön plana çıkıyordu. Böylece İran’ın Batı ile çatışmak zorunda olmadığı, diyaloga girebileceği ve sorunların siyasal ve diplomatik yollardan çözülebileceğini savunuyordu. Hatemi’nin dış politikasının ikinci ayağı komşularla ilişkilerin normalleştirilmesi ve geliştirilmesiydi. Hatemi’nin politikaları 11 Eylül sürecine kadar başarılı bir şekilde devam etti. 

11 Eylül İran dış politikasını oldukça olumsuz etkiledi. Çünkü George Bush’un İran’ı ‘Şer Ekseni’nin bir parçası olarak ilan etmesi artık İran’ın tehdit altında olduğunu gösteriyordu. Zaten 2003 Mart’ta Irak işgal edildikten sonra birçok çevrede sırayı İran’ın alacağı tartışılmaya başlandı. 

Amerikan politikaları çerçevesinde İran da rejim değişikliği politikası konuşuluyordu. Hatemi, Medeniyetlerarası Diyalog, siyasi çözüm ve 
diplomatik ilişki derken Amerika’nın tavrı çok daha farklı ve çok daha saldırgandı. Öyle olunca İranlılar özellikle İran’daki güvenlik elitleti 
ve muhafazakârlar, rejimi tehdit altında hissetiler. İran’ın tehdit algısı arttıkça, hem iç hem dış güvenlik kaygılarını arttırdığını, dolayısıyla güvenlik bürokrasisinin öne çıktığını görüyoruz. Bu dönemde yavaş yavaş Devrim Muhafızları İran siyasetinde etkili olmaya başladılar. İran siyasetinin askerileşmesi konuşulmaya başlandı. Bunun sonucu olarak 2005 yılında Ahmedinejad cumhurbaşkanı seçildi. 

Ahmedinejad’ın dış politika ajandası Hatemi’ninkinden büyük ölçüde farklıydı. Çünkü Ahmedinejad bir kere devrimci dış politikaya dönüşü savunuyordu. Devrimci politikaya dönüş demek dış ilişkilerde 80’lere dönmek demekti. Dolayısıyla bu gelişme hem körfez ülkeleri için hem de bölgedeki diğer ülkeler için büyük bir tehditti. Üstelik 1980’lerden farklı olarak İran’ın başarıyla sürdürdüğü bir nükleer program vardı. 

Eğer İran nükleer silaha ulaşırsa bölgede karşı konulamaz bir tehdit olacaktı. İran tehdidi algısını arttıran bir diğer faktör de Irak’ta yaşanan gelişmelerdi. Amerikan müdahalesi sonrasında bu ülkede demokratik yapı kurulunca Şiilerin çoğunlukta olduğu bir hükümet işbaşına geldi. Şiilerin siyasi partilerinin çoğu 80’lerde İran’da sürgün yaşamışlardı. 

Dolayısıyla Irak’ta iktidara gelen Şiilerin İran’la dolaylı ya da dolay-sız bir şekilde temasları olmuştu ve İran’ın ilişkili olduğu Şii partiler Irak’ta etkili olmaya başladılar. Bu İran’ın bölgede gücünü arttırmaya başladığını göstermektedir. Ahmedinejad ile daha saldırgan bir politika izlemesi ile dengeler değişince İran’ın Irak’ta ki nüfuzu artmaya başladı. Üstelik Ahmedinejad’ın 2009’a kadar hem Hamas’a hem de Hizbullah’a verdiği destek nedeniyle Arap ülkelerinde popülaritesinin arttığını görüyoruz. Bu dahi Ortadoğu’daki muhafazakâr devletler için büyük bir tehditti. Bu nedenle Amerikalılar, İran’a sıkı yaptırımlar uygulamaya başladılar. Diğer yandan ise İran’ın itibarsızlaştırılması gerekiyordu. 

Böylece İran’ın yeni siyasi hikâyesi geliştirildi. Bu hikâyeye göre İran bölgede kendi hegemonyasını teşkil etmek istiyor. Bu süreçte de daha çok Şiileri kullanmak istiyor. Dolayısıyla İran bölgede Şiilere dayalı bir imparatorluğu kurmak istiyor. Böylece Bir ucu Basra körfezinde bir ucu Akdeniz de olacak şekilde İran’ın bölgede mutlak hâkim olacağı bir senaryo ortaya atıldı. Bu politika büyük ölçüde başarılı oldu. İran’ın Şii politikasına ilaveten Irak’ta 2007 yılında Şiilerle-Sünniler arasında çatışma çıkınca bölgede mezhep eksenli gerilimler de artmaya başladı. Öyle olunca İran’ın Arap halkları üzerindeki itibarı azalmaya başladı ve İran tekrardan bölgede izole edilmeye başlandı. 2009’da İran’da Yeşil Hareket’ın kanlı bir şekilde bastırılması da Ortadoğu halklarının İran’a bakışını olumsuz etkiledi. 

Böyle bir ortamda bölgede ‘Arap Baharı’ ortaya çıktı. İranlılar Arap Baharı’nı çok sevdiler çünkü bu onların 80’lerde yaşamak istedikleri şeydi. 

Amerika ile iyi ilişkileri olan rejimler yıkılsın, yerlerine daha İslami rejimler getirilsin beklentisi vardı. Arap Baharı’nı İran memnuniyetle karşıladı ama Arap Baharını etkileyecek bir strateji geliştiremedi. Bu durum İran’ın dış politikalarısındaki önceliklerle alakalı olarak değerlendirilebilir. 

İran’ın bölge politikası, Ortadoğu haritasını göz önüne alırsak Basra Körfezi, Levant (Şam, Lübnan, Filistin-İsrail bölgesi) ile Kuzey Afrika’yı kapsamaktadır. İran için Mısır Arap dünyasının lider ülkelerinden birisi olması sebebiyle önemlidir. Levant bölgesi İran için önemli çünkü Hizbullah ile ve Suriye ile ilişkileri bu çerçevede syretmektedir. İran – Irak savaşından sonra İran savunmasını dışarıda kurmayı öğrendi. 

Bir daha asla İran topraklarının istila edilmemesi için savunma sınırlarını kendi sınırlarının çok ötesine koydu. Bu nedenle Levant İran için stratejik bir öneme sahip. Basra Körfezi ise İran’ın can damarı gibidir. İran’ın petrol ve gaz kaynaklarının büyük bir kısmı Basra Körfezinde bulunmaktadır ve bunları Basra Körfezi üzerinden ihraç etmektedir. Ayrıca, Basra Körfezinde beş tane muhafazakâr monarşi var. Bu monarşilerin hepsi Amerika ile yakından ilişki içerisindeler. Bu nedenle İran Körfez politikasına son derece dikkat ediyor. 

Buraya şuradan geldik. İran’ın Arap Baharı ülkelerinde Arap Baharı sürecinde sürükleyici, yönlendirici rol oynayamadığı tespitinden geldik. 

Bunu oynayamadı. Çünkü; Kuzey Afrika biraz uzak kalıyordu. İran’ın oradaki imkanları da sınırlıydı. Ama Suriye’ye geldiği zaman mesele; İran’ın Suriye’deki imkanları daha fazla, Irak’taki imkanları daha fazla burada daha etkili olmaya başladı. Fakat Arap Baharı sürecinin karşısında durarak etkili olmaya çalıştı. Esad yönetimini destekledi. Çünkü; Esad yönetimine karşı bir tehdit İran’a karşı bir tehdit olarak görülüyordu. 

Yani 1990’larda İran’ın dış politikasında pragmatizm yükseldi. Ahmedinejad ile radikalizm yükseldi. Bu radikalizm İran’ın izole olmasına neden oldu. İran bölgede izole olduğu için, İran’ın üzerinde uluslararası baskılar arttığı için İran’ın maddi imkanları kısıtlıydı. Yani Körfez ülkeleri; mesela Suudi Arabistan, Mısır hükümetine milyarlarca dolar kredi açtı. Ama İran’ın böyle bir kabiliyeti yoktu. Bunu açacak parası yok elinde. Diğer taraftan mesela Mısır’da çok etkili bir Şii nüfus ya da İran ile bağlantılı İslami hareket de yok. O yüzden Mısır’da etkili olamıyor, Tunus’ta etkili olamıyor. Diğer taraftan; Mısır’da, Tunus’ta, Libya’da hükümetler kuruldu ama bu hükümetler İran ve Batı arasında bir tercih yapmak zorunda kaldılar. Ya İran’ı tercih edecekler ya da Türkiye Modelini, Batıyı tercih edecekler…v.s. Böyle bir tercih karşısında kalınca yeni kurulan hükümetler doğal olarak İran’dan uzak durdular ve Türkiye’yi ya da Batı ile ilişkileri tercih etmeye başladılar. 

Bu da İran’ın Arap Baharından olumsuz etkilenmesine neden oldu. 

Geçtiğimiz yıl, 2013 Haziran’da İran’da yeniden Cumhurbaşkanlığı Seçimleri yapıldı. Bu Cumhurbaşkanlığı Seçimi İran dış politikasında dönüşüme işaret ediyor. Yeni bir dönem başladı Ruhani ile birlikte İran dış politikasında. Ruhani, Ahmedinejad’ın dış politikasının başarısızlığının Bölgede Arap Baharı gibi bir fırsat ortaya çıkmış ama İran bunu iyi değerlendirememiş sorumlularından birisinin Ahmedinejad’ın radikal söylemleri olduğunu düşünüyordu.. Eğer İran Ahmedinecad döneminde uluslararası sistemle bu kadar kavgalı olmamış olsaydı, İran muhtemelen Arap Baharı’nın en çok kazanan ülkelerinden birisi olacaktı. Diğer taraftan üstelik İran’ın çıkarları tehdit altındaydı; Irak’ta istikrarsızlık 
var; Suriye’de İran’ın müttefiki tehdit altında; İran’ın Suriye politikası yüzünden İran-Hamas ilişkileri bile bozuldu. İran’ın Suriye politikası yüzünden İran-Türkiye ilişkileri de bozulmaya başladı. O yüzden İran dış politikasını ‘resetleme’ihtiyacı hissediyordu. İşte bu nedenle Ruhani Ahmedinejad’ın radikalizmini tamamen reddederek itidalli bir dış politika çağrısında bulundu. Bu itidalli dış politika; ekonomik çıkarlara öncelik verecek ideolojik değerler, İslam devrimi çıkarlarını savunacak ama öyle extrem söylemlerden kaçınacak. Nitekim İran-İsrail ilişkilerinde ya da İran’ınİsrail’e yönelik söylemlerinde bu değişikiliği net bir şekilde görüyoruz. Ahmedinejad’ın ‘Holokost’u inkar etmesi ve İsrail’e dönük sert söylemlerine karşın şimdiki yönetim İsrail’e karşı daha yumuşak bir ton kullanmaya başladı. ‘Holokost’u insanlık suçu olarak kabul ettiler…v.s. 
Ruhani hükümeti dış politikadaki gerginliğin tonunu düşürmeye ve izolasyonu kırmaya -- hem bölgesel, hem uluslar arası izolasyon çalışıyor. 
Bu çerçevede Körfez ülkeleriyle ilişkilerini onarma arayışı da var, ama henüz bu konuda net bir mesafe alınmış değil. 

Körfez Ülkeleri arasında her ülkenin İran ile farklı düzeylerde ilişkisi var. Mesele Umman, Körfez’de İran ile ilişkileri en iyi olan ülkelerden birisi. Çünkü; Umman kendi dış siyaset stratejisi çerçevesinde Suudi Arabistan ile İran’ı dengelemeye çalışıyor. Körfez Ülkeleri içerisinde en büyüğü; Suudi Arabistan, diğer küçük şeyhlikler, küçük ülkeler Suudi Arabistan’ın dominasyonundan korkuyorlar. Suudi Arabistan kendilerini yutmasın diye de bazen Suudileri dengeleyecek bir dış güce meyil ediyorlar. Katar ve Kuveyt de bunun en iyi örnekleri oalrak görülebilir. Bu iki ülkenin de İran ile daha göreceli olarak daha iyi ilişkiler içerisinde olduğunu görüyoruz. Ama özellikle Suudi Arabistan, BAE ve Bahreyn’in İran ile ilişkileri son derece sorunlu. Suudi Arabistan ile ilişkilerinin sorunlu olması nedeniyle bölgedeki hemen hemen bütün çatışma noktalarında; 
Yemen’den Lübnan’a, Irak’a kadar bütün çatışmalarda aslında İran ile 

Suudi Arabistan arasında bir nevi vekalet savaşı görülmektedir. Bu iki ülkenin çatışan taraflarla ilişkileri o kadar etkili ve o kadar farklı kutupları tutuyorlar ki; her birisi Lübnan’daki gerginliklerde de, Filistin meselesinde de Yemen’de de farklı tarafları tutarak çatışmaların sürmesinde etkili bir rol oynuyorlar. Dolayısıyla eğer İran ve Suudi Arabistan arasında bir yakınlaşma sağlanırsa, bu sorunlar çözülebilirse belki bölgenin diğer sorunları daha kolay çözülebilir. Ama İran-Suudi Arabistan gerginliği arttıkça bu sorunların çözülmesi bir yana yeni anlaşmazlık noktaları, yeni çatışma noktalarının ortaya çıktığını görüyoruz. 

Kısaca Türkiye-İran ilişkilerini özetleyelim bu bağlamda. İran dış politikasının devrimden sonra farklı aşamalardan geçtiğini gördük. 80’lerde farklı, 90’larda farklı, Ahmedinejad döneminde farklı, şimdi daha farklı. İran Dış Politikası’ndaki bu genel farklılaşmalar Türkiye- İran ilişkilerini de etkiledi tabii ister istemez. Yalnız 1980’lerde İran dış politikasının son derece radikal olduğu, devrim ihracını savunduğu bir dönemde Türkiye-İran ilişkilerinin tuhaf bir şekilde iyi olduğunu görüyoruz. Özellikle ekonomik ilişkilerinin iyi olduğunu görüyoruz. Burada İran-Irak savaşının etkili bir rol oynadığı anlaşılmaktadır. Çünkü; İran- Irak savaşına rağmen İran’ın dış dünya ile bağlantısı devam ediyordu. Yani dışarıda Avrupa ile mal alım ve satımı yapıyor. Dışarıdan mal almak zorunda, bazı sanayi ürünlerini almak zorunda. Mal satmak zorunda ve bu ticareti büyük ölçüde Türkiye üzerinden yaptılar. O yüzden 1985’te Türkiye-İran arasında toplam ticaret hacmi 2 milyar dolara yaklaşmıştı. Dolayısıyla savaş Türkiye- İran ilişkilerini olumlu etkiledi. İran-Irak ile savaş içerisinde diğer Körfez Ülkeleri ile kavgalı bir de Türkiye ile kavga etmemek için Türkiye’ye karşı eleştirilerini biraz daha düşük düzeyde tutuyorlardı, daha kontrollü oluyorlardı. Ama İran- Irak savaşı 
bittikten sonra Türkiye-İran ilişkilerinin giderek gerildiğini görüyoruz. Çünkü orada biraz daha rahatladıktan sonra, Türkiye’yi eleştirmek daha kolay oldu. İranlılar için özellikle başka ticaret kanalları açılınca da Türkiye’nin önemi azaldı. Türkiye’de de 1990’ların spesifik ortamı ikili ilişkileri olumsuz etkiledi. Bu dönemde Türkiye için iki tane büyük tehdit vardı. Biri İslamcılık tehdidi, İslamcılığın hem siyasal boyutu var, hem de radikalizm radikal İslamcılık boyutu var. Türk Hizbullah’ı örneğinde olduğu gibi, ayrıca PKK meselesi var. Türkiye’de iktidar 90’lar boyunca 2000’lerin başlarında da İran’ı hem PKK’yı, hem İslamcıları desteklemekle suçladı. ‘Siz’ dediler, ‘rejim ihracı politikası güdüyor sunuz. 

Türkiye’deki laik ve demokratik sistemden hoşlanmıyorsunuz.’ İranlılar ne kadar gerçekten böyle bir politika izliyorlardı, o ayrı bir tartışma konusu ama onlar tabii ki Türkiye’de de daha İslami bir rejim olmasından mutluluk duyacaklardı. Dolayısıyla Türkiye’de güvenlikçi bakış açısının öne çıkması ve laiklik konusundaki hassasiyeti ve İran’a karşı mesafeli duruşu nedeniyle, İran’da da Hatemi yönetimine rağmen İran dış politikasında pragmatizmin yükselmesine rağmen Türkiye’deki bu negatif bakış nedeniyle Türkiye-İran ilişkilerinin 90’lar boyunca kötü olduğunu görüyoruz. Hatta 1997’de, 28 Şubat sürecinde İran büyükelçisi Türkiye’den ayrılmak zorunda kaldı. Türkiye büyükelçisi de Tahran’dan ayrılmak zorunda kaldı. Bu dönem Türkiye-İran ilişkilerin en kötü olduğu dönemlerden biriydi. Sonra ilişkilerinin yavaş yavaş onarılmaya başlandığını görüyoruz. İlişkilerin rasyonelleşmeye başladığını görüyoruz. 

Özellikle Cumhurbaşkanı Ahmet Nejdet Sezer’in Haziran 2001’de İran’ a yaptığı ziyaret var. Bu ziyaretle birlikte Türkiye ve İran arasında adeta zımni bir anlaşmaya varıldı. Bu anlaşmaya göre; ideolojik meseleleri bir kenara bırakacak lar, güvenlik meselelerini birlikte çözmeye çalışacaklar, güvenlik alanında iş birliği yapacaklar. Bu anlayış AK Parti döneminde de devam ettirildi. İran’da da Ahmedinejad’a rağmen bu anlayışın devam ettiğini görüyoruz. 

Yani Ahmedinejad’ın radikalizmi İran’ın Ortadoğu ülkelerinin geneliyle ilişkilerini olumsuz etkilerken Türkiye- İran ilişkilerini pek olumsuz etkilemedi. Hatta bizim için bir fırsat oldu. Çünkü; diğer ülkelerle ilişkileri bozulunca, bizimle daha iyi geçinmek zorunda kaldılar. 

Böylece geçen onyılda Türkiye-İran ilişkileri yükseldi. Ama Arap Baharı sürecinde özellikle Suriye’de Türkiye ile İran’ın karşı kutuplarda yer alması nedeniyle ikili ilişkilerin bozulmaya başladığını görüyoruz. Bunun siyasi yansımaları da oldu. Ekonomik olarak pek yansımadı. Çünkü bu rasyonelleşme politikası etkili olamaya başladı. Sonuçlarını, meyvelerini vermeye başladı. Ruhani ile birlikte de Türkiye-İran ilişkilerinin rasyonelleşme istikametinde devam ettiğini görüyoruz. Yeni bir dönem açıldı. Yüksek Düzeyde Stratejik İşbirliği toplantısı yapıldı. Bu mekanizma Türkiye-İran ilişkilerinde ilk defa gündeme geldi. Başarılı bir şekilde toplantı yaptılar. Buna rağmen bölgesel meselelerdeki görüş ayrılıkları devam ediyor. Yani görüş ayrılıklarımız bir tarafa, dış politika farklılığımız bir tarafa, ortak çıkarlarımızın olduğu noktalarda iş birliği yapalım şeklinde bir anlayış gelişti. Her iki hükümette de hem Tahran’da, hem de Ankara’da ve bu sayede Türkiye-İran ilişkileri Suriye’de ‘kavga’ etmemize rağmen, Irak’ta kavga etmemize rağmen oldukça iyi bir şekilde seyrediyor hali hazırda… 

Şimdi soruları alıyoruz; 

Türkiye’nin başından beri İran’ın nükleer programını desteklediğini biliyoruz. Sizde dediniz; Körfez Ülkeleri İran’ı dengelemeye çalışıyor daha çok ve bu nükleer programa tamamen karşılar ama Türkiye’nin İran’a karşı her zaman daha ılımlı bir yaklaşımı oldu. Bunun nedeni acaba Türkiye’de yükselen İslamcılık mıdır? 

İslamcılık ile ilgisi yok. Ama şu var İran nükleer programıyla ilgili Türkiye’nin politikasının iki boyutu var; 

Türkiye’nin kendisi de nükleer enerji peşinde koşan bir ülke. Eğer İran’ın barışçı nükleer enerji faaliyetleri öyle ya da böyle kısıtlanırsaki İran’ın hali hazırda; NPT çerçevesinde, uluslararası hukuk çerçevesinde kazanılmış hakları var. 

Bu hakların kullanımı çeşitli nedenlerle engellenirse benzer engellemeler ileride Türkiye’nin karşısına da gelebilir. Bu yüzden gayet rasyonel bir strateji ile İran’ın barışçı nükleer politikasına destek veriyoruz. Barışçı, henüz silaha dönük olduğu ispatlanamadı, sadece şüpheler var. Türkiye’de orada rezervini koruyor. Nükleer silahlara her durumda karşıyız ama barışçı nükleer programını destekliyoruz. 

Diğer boyutu da nükleer mesele İran ile Batı arasındaki ilişkilerin ve İran ile diğer Ortadoğu ülkeleri arasındaki ilişkilerin gerilmesine neden oluyor. 
Bu gerilim Türkiye’yi de olumsuz etkiliyor. Çünkü siz Amerika’nın eninde sonunda en yakın müttefiklerinden birisisiniz. Hem İran ile hem Amerika ile aynı anda yakın olamazsınız. İkisinden birini tercih etmek zorunda kalıyorsunuz. Ya da Körfez ülkeleri İran’dan çok ciddi tehdit algıladıkları için Türkiye hem İran ile hem Körfez ülkeleri ile aynı anda iyi ilişki kuramıyor. Diğer taraftan bölge de gerilim artınca çatışma riski yükseliyor, Obama iş başına gelene kadar sınırlı müdahale gibi değişik askeri müdahale seçenekleri konuşuluyordu. Bu müdahale ihtimalleri bölgeyi daha fazla istikrarsızlaştıracak, İran’ı daha fazla istikrarsız laştıracak ve soruna çözüm bulmayacak. Türkiye bölgesinde istikrarsızlık  istemediği için ya İran’a sınırlı ve koşullu destek verdi ya da bu sorunun diplomatik yoldan çözümlenmesini destekledi. Yani Türkiye’nin İran nükleer programına desteği zaten kayıtsız şartsız bir destek değil. Eğer Amerikalılar ya da uluslararası değişik kurumlar İran’ın programının silaha dönük olduğunu kesin bir şekilde ispatlarlarsa Türkiye’nin pozisyonu nettir. Desteğini çekecektir. 

İran’da Veli-yi Fakih var. Irak’ta da Sistani var. Ben burada ikisi arasındaki keskin farkı sormak istiyorum. Fark olduğunu biliyorum. Ama en keskin fark nedir? 

Arasındaki keskin fark; ikisinin arasındaki anayasal sistemler farklı: Irak’taki sistem farklı, İran’daki sistem farklı. İran’daki anayasal sistem 
gereği rehber siyasetin tam merkezinde ve en üstünde. Irak’ta ise Sistani böyle bir sistem kurulmasını istemedi, din adamlarına ayrıcalık vermek istemediler. 


***

ORSAM 
ORSAM CENTER FOR MIDDLE EASTERN 
STRATEGIC STUDIES 
Süleyman Nazif Sokak No: 12-B Çankaya / Ankara 
Tel: 0 (312) 430 26 09 Fax: 0 (312) 430 39 48 
www.orsam.org.tr, orsam@orsam.org.tr 

ORSAM TUTANAKLARI 
No: 38, Mayıs 2015 
ORSAM ORTADOĞU YAZ OKULU SEMİNER PROGRAMI 
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ 
CENTER FOR MIDDLE EASTERN STRATEGIC STUDIES 
“ORSAM Ortadoğu Yaz Okulu Seminer Programı” 
ORSAM © 2015 
Yayına Hazırlayan 
Dr. Tuğba Evrim Maden 
Kapak ve Sayfa Tasarımı 
Ezgi Zorlu 
Orient Basım Yayın 
Kazım Özalp Mahallesi Rabat Sokak No: 27/2 
GOP Çankaya/ANKARA 
Tel: 0 312 431 21 55 
ISBN: 978-605-4615-89-6 
ANKARA - Mayıs 2015 
ORSAM 
Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi 
Center for Middle Eastern Strategic Studies 
Süleyman Nazif Sokak No: 12-B Çankaya / Ankara 
Tel: +90 (312) 430 26 09 & Faks: +90 (312) 430 39 48 
www.orsam.org.tr, orsam@orsam.org.tr