1957 Seçimleri ve Sonrası Dönem

1957 Seçimleri ve Sonrası Dönem 

1957 seçimlerinde DP’nin oyları öncekilere göre azalmış, ancak seçim sistemi sayesinde 419 sandalye kazanmıştır. CHP 173, CMP 4 ve HP ise 4 milletvekilli çıkarmıştır. Meclise 2 de bağımsız milletvekili girmiştir. CHP %41 oranında oy alırken milletvekilliği oranı %29 da kalmıştır. DP ise %47 oranında oy almasına rağmen milletvekilliğinin %70’ine sahip olmuştur. CHP birçok yerde usulsüzlük yapıldığı iddiasıyla sonuçlara itiraz etmiştir.432 

HP’nin ( Hürriyet Partisi ) 1957 seçimlerinde aldığı oya bakıldığında pek varlık gösteremediği vakiyken; yaptığı tahribatın asıl etkisi: seçmenin DP karşısında kurulacak cephenin merkezi olarak CHP’yi gördüğünü ortaya koymuş olmasıdır. Nitekim 1957 seçimlerinin ortaya koyduğu tablo DP için tehlike çanlarının çalmasıyken muhalefet açısından durum, umut vericidir.433 

CHP, DP’ye karşı muhalefette yalnız kalmış bir parti değildir. Karizmatik kişiliğinin önemli bir parçasını oluşturan güçlü hatipliğiyle Osman Bölükbaşı ve partisi Cumhuriyetçi Millet Partisi; Tahsin Demiray’ın Türkiye Köylü Partisi; ispat hakkı tartışmaları içinde DP’den koparak kurulmuş olan Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu’nun HP’si de partileşmiş muhalefetin diğer unsurlarıdırlar. Buna rağmen 1950–1960 arası dönemin asıl mücadelesi DP ve CHP arasında geçmiştir. Diğer partiler, CHP’nin kaybettiği iktidara biran evvel yeniden kavuşmak amacıyla yıkıcı muhalefet yapan muhteris bir parti olmadığını; ancak rahatsızlığın hemen her kesimden geldiğini ispatlar konumlarıyla önem taşımaktadırlar. CMP siyaset bilimcilerinin tabiriyle bir kişi partisi434 mevkiindeydi ve yurt genelinde tabanı olmaktan çok liderinin memleketi olan Kırşehir’de bloklanmış bir oy potansiyeline sahipti. HP ( Hürriyet Partisi )  ise 
adeta bir liderler topluluğudur. Ekrem Hayri Üstündağ, Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu, Raif Aybar, Turan Güneş, Fethi Çelikbaş, Ekrem Alican, Aydın Yalçın gibi isimlerden oluşan parti, İnönü ve Menderes gibi geniş kitleleri peşinden sürükleyecek yapıda kurulmamıştır. Sonuç olarak, Celal Bayar’a göre 27 Mayıs ile partiler arasındaki mesafeye konu olabilecek belli başlı iki parti vardır: DP ve CHP. CHP’nin 27 Mayıs öncesinde basını, üniversiteyi, yargıyı, ordunun bir kesimini ve gençliği bir hedef etrafında topladığı; DP’yi diktaya giden tutum ve uygulamalarıyla sonraki yıllarda zinde güçler olarak adlandırılan bu kesimlere jurnalleyerek askeri bir darbeyi tahrik ve teşvik ettiği söylenir olmuştur.435 

1957 sonrasında, bir sonraki seçime kadar olacak iktidar yürüyüşünün rotası tespit edilirken tek hedefli fakat farklı kollardan muhalefet edileceğinin emareleri görülmeye başlanmıştır. 

Ana Muhalefet lideri nezdinde seçim sonrasındaki her gün bir sonraki seçim yarın yapılacakmışçasına yoğun bir propaganda faaliyetlerine konu edilmelidir. Basının bilinen kalemleri yurt gezilerine çıkarak iktidarı topa tutarak, İnönü’yü İstiklal Savaşının muzaffer kumandanı olarak selamlamış; propaganda gezileri manşetlere militarist öğeler içeren tarzda taşınmıştır. Trakya Çıkarması, Ege Taarruzu gibi isimler verilen geziler, iktidar partisini tahrik edecek hareketler eşliğinde yürütülmüştür.436 

CHP, DP’ye bilenirken, ekonominin durumu pek de iç açıcı değildir. 1950 yılından sonra birden girişilen enflasyonist yatırımların ve altın karşılığı kağıt para sisteminden uzaklaşılarak, karşılığında altın stoku bulunmayan dinamik kağıt para sistemi uygulamasının doğurduğu fiyat yükselmeleri, devalüasyon operasyonuna zemin hazırlamıştır. Sabit ve dar gelirli vatandaşın geçim sıkıntısı, her geçen gün artmıştır. Özellikle, Türk parasının dış piyasalardaki değerinin sürekli olarak düşmesi, ülke ekonomisinin itibarını sarsmıştır. Bütün bunların 
yanında, 1958 yılı devalüasyonu, ödemeler bilançosundaki bazı önemli boşlukları kapatmış, fakat beklenilen ekonomik dengeyi sağlayamamıştır. Seçimlerin ardından 4 Ağustos 1958 tarihinde “İktisadi İstikrar Tedbirleri” adı altında yapılan bu devalüasyonda, Türk Lirası %220 değer kaybederek; bir dolar, 900 kuruş yani 9 TL olmuştur. Devlet harcamaları kısılmış, KİT ürünlerine zam yapılmıştır.437 Ekonomik ve siyasal bunalım gittikçe derinleşmiştir. İlk askeri darbeye giden yolun siyasal taşları da döşenmeye başlamıştır. “Tahkikat Komisyonu” ise sonun başlangıcı olmuştur. 438 

Türkiye’de Gizli Askeri-Darbeci Komitelerin Kurulması 

Türkiye’de 1950’li yıllardan itibaren ordu içinde birtakım farklı gruplaşmalar olduğu görülmüş, 1954’den sonra darbe amaçlı teşekküllere başlanmıştır. Kurulan gizli örgütlerin miladı konusunda bir netlik yoktur. 27 Mayıs 1960 Darbesini yapan askerlerin anıları incelendiğinde üç ana örgütün varlığı göze çarpar. Bunlardan birincisi 1954 yılı sonbaharında, bir pazar gecesi Tuzla Uçaksavar Topçu Okulu’nda Dündar Seyhan ve Orhan Kabibay’ın kurdukları örgüttür. Seyhan “... bir gizli cemiyet en az iki kişiden kurulur. Neden seninle ben, bu cemiyeti teşkil eden iki kişi olmuyoruz”439 sözleri sonrasında yaptıkları yemini başlangıç noktası olarak kabul etmiştir. Ardından sırasıyla Yüzbaşı Süreyya Yüksel, Yüzbaşı Turan Okan ve Yüzbaşı Nejat Kumaşoğlu teşkilata katılmıştır. Beş kişilik örgütün Süreyya Yüksel’in Fenerbahçe’deki evinde yapılan toplantısında Seyhan, genel sekreterliğe seçilmiştir. Seyhan, bir komite de Kara Harp Akademisi’nde okurken sınıfın en kıdemlisi, o zamanki rütbesiyle Binbaşı Faruk Güventürk’le birlikte kurmuştur. Seyhan eski komitesinin yemin metnini yeniden hazırlıyormuş gibi el yazısı ile tekrar yazmıştır. Güventürk’le birlikte teşkilatın ana esaslarını belirlemişlerdir. Ardından Orhan Kabibay’ın bu yeni komiteye katılmasını sağlamıştır. Kabibay, yeniden komiteye giriyormuş çasına yemin etti. Üç kişilik bu komitenin başkanı Güventürk, genel sekreteri de Seyhan’dır. Bir başka gizli örgüt Ankara’da Talat Aydemir tarafından kurulmuştur. İstanbul’da örgütlenmenin ciddi boyutlara geldiği anlarda Ankara’da da DP iktidarına karşı cunta hareketlerinin kurulması ve DP iktidarına son verilmesi için örgütlenme modelleri tartışılmaktadır. Bunlardan biri de Ankara’da görevli olan Talat Aydemir ve ekibidir. Çevresinde bulunan yeni nesil subaylarla yaptığı tartışmalar sonucunda, 1956 yılında fikir birliğine ulaştığı arkadaşları Sezai Okan ve Osman Köksal ile birlikte ordu içinde yapılacak çalışmaları genişletmenin yollarını aramıştır. 1956 yılının ekiminde buradaki ortamın ve subayların bürünmüş oldukları karamsarlıktan bahsederek, fikri yakınlık kurmakta zorlandığından yakınır. 440 

Ankara’da oluşan bir diğer ekip ise Sadi Koçaş ve Kenan Esengil’in oluşturduğu ekipti. Bu ekipte yer alan Sadi Koçaş’ı 27 Mayıs öncesi ve sonrasında kilit noktalarda görmek mümkün olacaktır. 1957 yılında İstanbul’a gelen Sezai Okan ve Adnan Çelikoğlu ile çalışmalarını hızlandıran Aydemir ekibi kısa sürede Seyhan grubu ile bağlantı kurup ekiplerini birleştirme kararı almıştır. Birleşme 1957 yazında Üsküdar’da tarihi birleşmelere uygun bir evde, Jön Türk Devrimi’nin 1909’da ki kurtarıcısı Mahmut Şevket Paşa’nın bir zamanlar işgal etmiş olduğu evde törenle kutlanmıştır.441 Talat Aydemir, Sezai Okan, Rafet Aksoyoğlu, Fahrettin Ermutlu, Rauf Gökçe, Ahmet Yıldız, Dündar Seyhan ve Orhan Kabibay katılmış ve silah üzerine yemin etmişlerdir.442 Yeni başkan Talat Aydemir toplantıya Osman Köksal ve Alparslan Türkeş’in vekâletini alarak gelmiştir. Kendisi başkan, genel sekreter ise Ahmet Yıldız olmuştur. 443 

Gizli örgütün yapılandırılması, genişlemesi, üye sistemi, örgütlenme modeli gibi konularda anlaşma sağlanmakla birlikte temel konuda farklı düşüncelerin ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. 

Özellikle Talat Aydemir ve Dündar Seyhan gibi radikaller hemen bir devrimden, daha ihtiyatlı komplocular ise darbeyi son çare olarak görmekten ve ilk adım olarak ordu içinde reformları öne çıkarma üzerine yoğunlaştırmaktan yanadırlar. Bu saflaşma Dündar Seyhan’ın kendi grubu içinde yaptığı konuşmada net biçimde ortaya çıkmaktadır. Seyhan: “Ordu da ıslahat yapacağız diyoruz. Bunun için çalışıyoruz, hazırlanıyoruz. Ama dava ordudaki ıslahatla halledilemez. Memleketi ıslah etmek, kurtarmak lazım. Politikacıların tutumu ortada. Onların bir şey yapacağı yok. Bu bakımdan yakında hükümeti bertaraf etmemiz bahis konusu olabilir. Hazırlıklarımızı bir ihtilale göre geliştirmeliyiz. Bunun için 
gerekirse kan dökmekten çekinmemeliyiz. Kan dökülecekse dökülür, başka çare yoksa hem de çok dökülür…” derken ilk defa ihtilal kelimesini telaffuz etmiştir.444 

Örgütün toplantılar sonucu ortaya koyduğu stratejiye de değinmek gerekmektedir. Stratejik noktaları sıralanırsa: 

a) Komitenin genişletilmesi. Komiteye alınacakların güven telkin edip etmediklerine dikkat etmek. 
b) Komiteye ordudan albay rütbesinden fazla bir rütbeye sahip hiç kimse alınmayacak. (Bu madde ile 1959 yılına kadar örgüte general dahil edilmemiştir. Albay ve altı rütbede ki yoğunlaşmalar daha sonra emir komuta zincirinde sorunlar doğuracaktır) 
c) Komiteye dahil edileceklerde aranılan vasıfların belirlenmesi. 
d) Ordu içinde kilit noktaların tespit edilmesi. 
e) Komitenin genel prensiplerinin belirlenmesi. 
f) Ordunun kalkınması için gerekli olan konuların tespitinin yapılması ve etüt edilmesi 
g) Komite içinde yardımlaşma ve haberleşme usullerinin belirlenmesi. 
h) İhanette bulunanların infaz edilmesi. 445 

Komitenin ana hatları ile yukarıdaki maddeleri temel alması artık ordu içinde genişlemenin izlerini verirken, geçmişte var olan ve kendiliğinden gelişen muhalif izlerin örgütlenmeye başladığı görülmektedir. Cunta eğilimlerine giren ekip gelecekteki darbenin tohumlarını atarken stratejiyi de belirlemiştir. Esas olanın ordu da reform değil, iktidarı ele alabilecek bir darbe girişimi olduğu artık netleşmiştir. 

Aydemir'in anılarından Muzaffer Özdağ’ın da ilk komiteyi sahiplendiği anlaşılmaktadır. Aydemir komiteyi 1956 yılında kurduklarını söyleyince Özdağ gülerek biz daha önce (1952) kurduk demiştir. Yüzbaşı rütbesindeki Özdağ, o tarihte Harp Okulunda öğrenci idi. “Kanlarını akıtarak bir mendil üzerine Türkiye haritası yapmışlar ve 1960’da MBK üyesi olarak Meclis’te ettikleri yeminin aynısını tekrarlamışlardı.” 446 Bu örgütlerin amaçları başlangıçta “orduyu ıslah etmekti.”447 Ancak gizli örgütlenmelerle birlikte darbeden sonra ne yapılacağı konusunda da çalışmalar yapılmıştır. Yıldız bu konuda bir görev bölümü yaptıklarını yazmıştır. Yıldız’a göre o dönemde görüştükleri “seçkin insanlar” kendilerine iyi bir anayasa ile seçim yasasının hazırlanıp yürürlüğe konmasının sorunların çözümü için yeterli olacağını söylemiştir.448 Buradan da anlaşılacağı üzere ordudaki örgütlenmelerin her ne kadar seçimlerin dürüst yapılmasını sağlamak gibi meşru bir amaç için başladığı iddia edilse de daha sonra iktidara yönelik hazırlıklar ihmal edilmemiştir. 

Dokuz Subay Olayı 

Seçimlerden sonra kurulan Beşinci Menderes hükümeti, 1950–1960 Döneminin son hükümeti olmuştur. Bu hükümet göreve gelir gelmez yaşanan “Dokuz Subay Olayı” 1958 Türkiye’sinin önemli gündem maddelerinden bir olmuştur. 

Bu olayın gelişimi şu şekilde anlatılabilir. Yukarıda bahsi geçen komiteler yoğun bir örgütlenme içindeyken kendilerine baş olabilecek kişilere ulaşmaya çalışmaktadırlar. Bu çerçevede temasa geçilenlerden birisi de Milli Savunma Bakanı Şemi Ergin’dir. Yaveri olan Birleşik Komite üyesi Adnan Çelikoğlu vasıtasıyla temasa geçen Faruk Güventürk, Şemi Ergin’e darbenin lideri olmasını teklif etmesine rağmen Şemi Ergin “Ben bir basit avukatım, bir ihtilale liderlik edecek adam değilim, böyle bir şeyle uğraşamam” yanıtı vermiştir.449 Milli 
Savunma Bakanı’nın kendine bağlı bir subayın teklifini soğukkanlılıkla dinlemesi ve herhangi bir işlemde bulunmaması Türkiye’de sivil otoritenin yapısı konusunda ciddi ipuçları ve soru işaretini de beraberinde getirmektedir. Milli Savunma Bakanı’nın harekete geçiremediği mekanizmayı hemen bir gün sonra komiteye girmeye çalışan Binbaşı Samet Kuşçu’nun ihbarı ile Menderes harekete geçirmiştir. Samet Kuşçu’nun adını verdiği isimlerin kendisini öldürebileceklerini zannetmesi, yaptığı ihbarın güvenirliğini azaltmıştır ama yine de soruşturma başlatılmıştır. Haklarında soruşturma açılan subaylar şunlardır: Albay İlhami Barut, Yüzbaşı Kazım Özfırat ve Binbaşı Ahmet Dalkılıç. Albay İlhami Barut’un başını çektiği bu grup Harp Akademisi grubundan ayrı bağımsız bir komitedir ve Samet Kuşçu ile tesadüfen ilişkiye geçmişlerdir. Binbaşı Asım Ural, Albay Naci Aşkın, Binbaşı Ata Tan ve Yüzbaşı Hasan Sabuncu ekibi ise Güventürk’e bağlı hücrelerinden biridir. Dokuzuncu kişi ise olaylardan habersiz olan emekli Albay Cemal Yıldırım’dır. Cumhurbaşkanı Bayar bu olay hakkında geniş bir soruşturma yapılıp başka örgütlenmelere meydan vermeyecek şekilde her ne varsa açığa çıkartılmasını isteyerek, olaya adeta hükümetten daha fazla önem vermiştir. 
Ordu üst yönetimi bu dönemde sessiz kalmış, Şemi Ergin istifa etmek zorunda bırakılmış ve yerine Ethem Menderes atanmıştır. Soruşturmalar sürerken bakanlığa gönderilen bir ihbar mektubu ile Birleşik Komite üyesi Suphi Gürsoytrak, Orhan Erkanlı ve Rıza Akaydın’da tutuklanmış, daha sonra serbest bırakılmışlardır.450Askeri mahkemede ordu içinde gizli bir darbe hazırlamak suçlamasıyla yargılanan dokuz subay altı ay sonra beraat etmişlerdir. İhbarda bulunan Samet Kuşçu ise orduyu isyana teşvik suçundan iki yıl hapis cezasına 
mahkûm olmuştur. 

Dokuz Subay Olayı’nın orduya yansıması oldukça ilginçtir. Gizli örgütlenmeler bu olaydan güçlenerek çıkmışlardır. Harp Akademisi’nde kurulan Birleşik Komite ise faaliyetlerini 1959 yılına kadar asgari düzeye indirmiş ve Güventürk’ün deşifre olması nedeniyle kendi içinde yapamadığı tasfiyeyi hükümete yaptırmıştır. Çünkü Güventürk aşırı davranışları ile komitenin emniyetini tehlikeye atmıştır.451 

Sadi Kocaş grubu ise Dokuz Subay Olayı’ndan en az etkilenen gruptu. Kocaş’a göre ordu müdahalesinin resmi lideri gibi davranmaya razı olacak en azından bir tane üst rütbeli general bulmak zorunludur. Bu bir bakıma ordu içindeki hiyerarşiyi de darbe yönünde aktif hale getirebilecektir. Dolayısıyla ilk önce Üçüncü Ordu Komutanı Necati Tacan ile irtibata geçmiştir. Fakat Tacan’ın 1958 yazında kalp krizi geçirmesi nedeniyle Kara Kuvvetleri Komutanlığı’na atanan Orgeneral Cemal Gürsel’e yaklaşmaya karar vermiştir.452 

Dokuz Subay Olayı sonrasında faaliyetlerini durdurma kararı alan Birleşik Komite 1959 yılında Kocaş grubu ile irtibata geçerek daha geniş bir yapılanmanın yanında fiilen daha geniş bir alanı kontrol etme şansını da yakalamıştır. Osman Köksal ve Sadi Kocaş’ın birlikteliği ile gerçekleşen bu ittifak, ana komitenin çatısını çizerek hücre tipi örgütlenmeyi temel almıştır. 

Komite içinde “Faik Bey” parolası ile anılan Cemal Gürsel ise fiilen olmasa bile komitenin resmi lideri olmuştur. Cemal Gürsel’in: 

“Eğer müdahaleye mecbur kalırsak kesinlikle kan dökmemeliyiz. Askeri diktatoryada ben yokum. Sandalyeler bize tatlı gelmemeli, ihtilali yapar yapmaz profesörlere yeni bir anayasa ve seçim kanunu hazırlatıp en geç üç ay içinde seçime gitmeliyiz.” diye özetlediği darbe stratejisi darbeden sonra kabuk değiştirecektir. Osman Köksal’ın Cumhurbaşkanlık Muhafız Alayı’na 
atanması ve Suphi Karaman’ın da Personel Atama Dairesi’nin başına gelmesi ile darbeci subayların atamalarının kritik birliklerle, İstanbul ve Ankara’da ki birliklere yapılması eşzamanlı olmuştur. 1959 yılının sonuna doğru komitenin önemli isimlerinden Sadi Koçaş Londra, Dündar Seyhan ise Washington Ateşemiliterliği görevine atanmıştır. Böylece Türkiye’de ihtilalci sıfatıyla anılan üç önemli isim 27 Mayıs yaklaşırken Türkiye’den uzakta kalmışlardır. Aydemir Kore’den, Koçaş Londra’dan, Seyhan ise Washington’dan gelişmeleri takip etmek zorunda kalmıştır. Osman Köksal’ın Muhafız Alay Komutanlığı’na geçmesi ve Koçaş’ın da Londra’ya atanması ile birlikte Komite’de toplantılarda başkanlık yapma işi en kıdemli olmak sıfatıyla Albay Alparslan Türkeş’e kalmıştır.453 

Komite’de tartışmaları artık darbenin yapılıp yapılmayacağı üzerine değil, darbe sonrası üzerine yapılmıştır. 

Ortaya üç fikir çıkmıştır: 

a) Askeri idare kurmak 
b) İktidarı CHP’ye devretmek 
c) Geçici bir meclis kurup idareyi yeni seçimler yapılıncaya kadar bu meclise bırakmak. 


İkinci şık baştan elenmiştir. Türkeş askeri idare ile Türkiye’nin bir müddet idare edilmesini isterken Vehbi Ersü ise üçüncü şıkkın savunucusu olmuştur. 
Daha sonra komiteye katılan Sami Küçük ise Türkeş’in doğrudan doğruya askeri diktatörlük istediğini savunarak böyle bir teşebbüsün içinde bulunamayacağını 
belirtmiştir. 


BÖLÜM DİPNOTLARI;

432 Eroğul, “Çok Partili…”, s.125. 
433 Sarol, 30 Ekim’de seçimin, resmi sonuçlarının açıklanmasından sonra şu yorumu yapıyordu: “Gerçekten çoğunluk sistemi hâkim olmasaydı muhalefetin aldığı oylar karşısında, belki de Demokrat Parti iktidarı kaybedecekti.” Bkz. Mükerrem 
Sarol, Bilinmeyen Menderes–II, İstanbul: Kervan Yayınları, 1983, s.784. Cüneyt Arcayürek, Bir İktidar Bir İhtilâl 1955– 1960 (Cüneyt Arcayürek Açıklıyor–3), Ankara: Bilgi Yayınevi, 1984, s.257 vd. 
434 İlter Turan, Siyasal Sistem ve Siyasal Davranış, İstanbul: Der Yayınları, 1996, s.120. 
435 Celâl Bayar, Kayseri Cezaevi Günlüğü, Haz. Yücel A. Demirel, İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1999, s.68 vd. 
436 Erer, On Yılın Mücadelesi, ss.360–365. 
437 Çelebi, a.g.e., s. 60. 
438 Mehmet Ö.Alkan, “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Seçimlerin Kısa Tarihi”, Görüş Dergisi, 1998, s. 55. 
439 Dündar Seyhan, Gölgedeki Adam, İstanbul, Nurettin Uycan Matbaası,1966, s. 44, İrfan Neziroğlu, “Çok Partili Türk 
Siyasi Hayatında Askeri Müdahaleler”,Yeni Türkiye Dergisi, No. 23–24, İstanbul, 1998, s. 1240; 
440 Talat Aydemir, Talat Aydemir’in Hatıraları, İstanbul, May yayınları,1968, s. 27. 
441 Hale, “Türkiye’de Ordu…”, s. 96. 
442 Abdi İpekçi, Ömer Sami Coşkun, İhtilalin İçyüzü, İstanbul, Milliyet Yayınları, 1962, s. 44. 
443 Örsan Öymen, Bir İhtilal Daha Var, İstanbul, Milliyet Yayınları, 1986, s. 168. 
444 İpekçi, a.g.e., s. 40. 
445 Aydemir, a.g.e., s. 35. 
446 Öymen, a.g.e., s. 209. 
447 Erkanlı, a.g.e., s.9-10. 
448 Sadık Göksu, Darbeler Demirkıratlar ve 27 Mayıs, İstanbul, Anahtar Kitaplar Yayınevi, 1999, s.30 
449 İpekçi, a.g.e., s,65
450 Akyaz, a.g.e., s.101. 
451 Akyaz, a.g.e., s.102 
452 Hale,a.g.e., s.98 
453 İpekçi, a.g.e., s.128 

***