KARŞILAŞTIRMALI HÜKUMET SİSTEMLERİ, BAŞKANLIK SİSTEMİ, ARAŞTIRMA HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI BÖLÜM 3

KARŞILAŞTIRMALI HÜKUMET SİSTEMLERİ, BAŞKANLIK SİSTEMİ, ARAŞTIRMA HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI BÖLÜM 3

4. DÜNYADA BAŞKANLIK SİSTEMİ

Yukarıda bahsedildiği üzere 1990’larda alevlenen ve başkanlık sisteminin
sakıncaları yönünde ağırlık kazanan akademik değerlendirmelere karşılık
dünyada başkanlığın yaygınlaşması yönünde siyasi gelişmelere tanık
olunmuştur. Arjantin’de başkan tarafından atanan bir komisyon, hükümet
sistemlerini çalıştıktan sonra parlamenter sisteme doğru bir geçişi
tavsiye ederken siyasetçiler bu tavsiyeye itibar etmemişlerdir. Benzer
öneriler Şili’de de tartışılmış ancak kabul görmemiştir. Brezilya’da 1993’te
hükumet sistemi olarak parlamentarizmi öneren halk oylaması sonucunda
seçmen başkanlık sisteminde kalma yönünde tercihte bulunmuştur.53
Latin Amerika ülkeleri parlamenter sistemi tercih etmemekle birlikte
bu sistemin bir özelliği olan hükumetin parlamentonun güvenoyuna
bağlanması yönünde anayasal bazı değişiklikler yapmışlardır. Ancak
buradaki hükUmet ile kastedilen başkanın atadığı kabinedir ve kabine
üyelerinin parlamento tarafından güvensizlik oyuyla düşürülmesi
uygulamasına giden ülkeler olmuştur. 20’nci yüzyılın başında Şili’de
görülen bu uygulamaya, Ekvador, Uruguay ve Peru’da daha yakın dönemde
geçilmiştir.54  
Arjantin de 1994 Anayasa değişikliğiyle başbakanlık kurumunu oluşturmuştur. Venezuela 1999’da benzer bir düzenleme getirmiştir. Peru’nun 1993 Anayasası da başbakanlık kurumunu devam ettirmiştir. Bu başbakanlar anayasal olarak kabinenin başkanıdırlar ve parlamento tarafından görevden alınabilirler. Ancak görevden alınmaları için gerekli oy oranı parlamenter sistemlere göre daha yüksek tutulmuştur.55
Komünizm sonrası demokrasiye geçen Doğu Avrupa ülkelerinde kabul
edilen yeni demokratik anayasalarda halk tarafından seçilmiş güçlü bir
başkan tercihi ön plana çıkmıştır. Polonya, Bulgaristan, Romanya, Litvanya,
Hırvatistan, Sırbistan, Gürcistan, Ukrayna, Moldova ve özellikle Rusya’da
başkanlar, kendi anayasal düzenlemelerindeki çeşitliliklere rağmen siyasi
sistemin merkezi unsurları arasına girmişlerdir. Bu ülkeler, yarı-başkanlık
olarak adlandırılmakla birlikte yarı-başkanlığın prototipi olan Fransa’ya
göre başkanlarını daha farklı yetkilerle güçlendirmişlerdir. Bu ülkelerde
başkan başbakanı göreve atamakta ve görevden alabilmektedir. Başkana,
parlamento tarafından aşılması zor veto yetkisi verilmektedir. Başkanın
kanun hükmünde kararnameler çıkarma yetkisi bulunmaktadır. Bu kritik
yetkiler, adı “yarı-başkanlık” olan bu hükümetleri başkanlık sistemine
yaklaştırmış, başkanı siyasetin esas figürü haline getirmiştir.56
Orta Asya ülkeleri de başkanlık sistemini tercih etmişlerdir. Bu
ülkelerdeki başkanların hepsi kabineyi oluşturma ve görevden alma
yetkisine sahipken, parlamentolara kabine üyelerini düşürme yetkisi
verilmemiştir. Diğer taraftan Tacikistan dışında tüm ülkelerde başkanlara
parlamentoları feshetme yetkisi verilmiştir. Başkanlar güçlü veto
yetkilerine ve kanun hükmünde kararname çıkarma yetkilerine de
sahip kılınmıştır. Başkanların kısmi veto yetkileri olmamakla birlikte
parlamentoların zayıf konumda oluşu bu yetkiyi gereksiz hale getirmiştir.
2006’dan sonra Kırgızistan, başkanın yetkilerini sınırlama yönünde
anayasal değişiklikler yapmıştır.57

Güney Kore, Tayvan, Filipinler ve Endonezya gibi Asya-pasifik
ülkelerinde otoriter yönetimlerin ardından 1980’in sonlarında ve
1990’lı yıllar boyunca güçlü başkanların öne çıktığı hükümet sistemleri
benimsenmiştir. Aynı dönem boyunca Benin, Burundi, Fildişi Sahili,
Gana, Kenya, Malavi, Namibya, Nijerya ve Sierra Leone gibi Afrika
ülkelerinde demokratik başkanlık sistemlerine geçiş süreci yaşanmıştır.
Günümüzde başkanlık sisteminin bulunduğu yerler ABD, Latin Amerika,
eski Sovyetler Birliği’nden ayrılan ülkeler ile Asya ve Afrika’nın bir
kısmından oluşmaktadır.58
İkinci Dünya Savaşı’ndan bu yana (1946)59 başkanlık sistemini uygulamış ve uygulamakta olan ülkeler şunlardır:60

TABLO 1

TABLO 2

Robert Elgie, bu ülkelere Afganistan, Angola, Maldivler, Paraguay,
Singapur, Sudan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan’ı eklemektedir.65

5. SONUÇ
Başkanlık sistemi, genel kabul gören tanımıyla, halk tarafından sabit
bir süre için seçilen başkanın hem yürütme organının hem de devletin
başı olarak görev yaptığı; yasama ve yürütme organlarının birbirinin
görevine son veremediği hükümet sistemdir. İlk defa ABD’nin uyguladığı
ve günümüze kadar başarıyla sürdürdüğü bu sistemi, Latin Amerika
ülkeleri başta olmak üzere Asya ve Afrika’da çeşitli ülkeler benimsemiştir.
Başkanlık sistemi demokratik düzenin iyi işlemesi açısından yürütmenin iki başlı olduğu diğer hükümet sistemleriyle kıyas konusu edilmekte, çeşitli avantaj ve dezavantajlarla birlikte değerlendirilmektedir.
Hükümetin sabit/katı görev süresi, bir taraftan istikrarlı yönetimin
formülü olarak öne çıkarılırken diğer taraftan yasama yürütme arasında
kilitlenme nedeni olarak gösterilebilmektedir.
Literatürdeki genel yaklaşıma göre, başkanlık sisteminin diğer
sistemler gibi güçlü ve zayıf yönleri bulunmaktadır. Bunlardan hangisinin
öne çıkacağını ise her ülkenin kendi siyasal, sosyal ve ekonomik koşulları
belirlemektedir. Başkanlık sistemi ABD’de güçlü yönleriyle kendini
gösterirken, Latin Amerika’da zayıf yönleriyle gündeme gelmektedir.
Benzer şekilde parlamenter sistemin İngiltere örneği güçlü yönleriyle
ortaya çıkarken, Doğu Avrupa örnekleri sistemin olumsuz yönlerinden

etkilenmektedir.

KAYNAKÇA

Abdulkadirov, Sherzod. “The Failure of Presidentialism in Central Asia.” Asian
Journal of Political Science, (Aralık 2009), s. 285-298.
Ataöv, Türkkaya. Federasyon, Başkanlık, Yarı-Başkanlık. İstanbul: Destek Yayınevi, 2011.
Atay, Ender Ethem. “Yarı-Başkanlık Rejimi ve Özellikle Fransa Örneği”, Kamu
Hukuku Arşivi, Haziran 1999, http://www.akader.info/KHUKA/index.htm,
Erişim: 28.01.2011, s.141-167.
Beceren, Ertan ve Gökhan Kalağan.“Başkanlık ve Yarı-Başkanlık Sistemi;
Türkiye’de Uygulanabilirliği Tartışmaları.” İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Yıl 6, Sayı 11 (Bahar 2007),
http://www.iticu.edu.tr/uploads/Kutuphane/dergi/s11/M00166.pdf,
Erişim: 22.04. 2014, s. 163-181.
Beyaz Saray İnternet Sitesi. “The Executive Branch” http://www.whitehouse.gov/our-government/executive-branch, 
Erişim: 11.04.2014.
Carey, John M. “Presidential versus Parliamentary Government.” Handbook of New Institiutional Economics içinde, C.Menard and M.M. Shirley ed., Netherlands:
2005, http://www.colorado.edu/ibs/eb/alston/psci4028/fall_2010/
Presidential%20versus%20Parliamentary%20Government%20by%20Carey.
pdf, Erişim: 16.07.2012, s. 91-122.
Cheibub, Jose Antonio, Zachary Elkins, ve Tom Ginsburg. “Latin American
Presidentialism in Comparative and Historical Perspective”, The Law School
the University of Chicago, Public Law and Legal Theory Working Paper, Sayı
361 (Eylül 2011), s. 1-33.
Cheibub, Jose Antonio. Presidentialism, Parliamentarism, and Democracy.
Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
CIA Factbook İnternet Sitesi. 
https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/,
Erişim:16.02.2014.
Çam, Esat. Çağdaş Devlet Sistemleri. İstanbul: Der Yayınları, 2000.
Elgie, Robert. “List of presidential, parliamentary and other countries”,
http://www.semipresidentialism.com/?p=195, Erişim: 22.04.2014.
Erdoğan, Mustafa. “Başkanlık Sistemi ve Halk Korkusu” Sabah Gazetesi, 24.04.2010.
____ . Anayasa Hukuku. Ankara: Orion Yayınevi, 2007.
Eren, Emrah Karaca. “Başkanlık Sisteminin Faydaları ve Sakıncaları.” Siyaset
içinde, Mümtazer Türköne ed. Ankara: Lotus Yayınevi, 2007.
Eroğul, Cem. Çağdaş Devlet Düzenleri: İngiltere, Amerika, Fransa, Almanya. Ankara: Kırlangıç Yayınevi, 2006.
Fendoğlu, Hasan Tahsin. “Başkanlık Sistemi Tartışmaları”. Stratejik Düşünce

Enstitüsü Analiz, Ankara, 2010.
Freedom House İnternet Sitesi. 
http://www.freedomhouse.org/regions#.U2C3LoF_uCl, 
Erişim:16.02.2014.
Gözler, Kemal. Anayasa Hukukuna Giriş. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım, 2007.
Gözübüyük, Şeref. Anayasa Hukuku. Ankara: Turhan Kitabevi, 2007.
İncioğlu, Nihal. “Siyasal Rejimler: Başkanlık, Yarı-Başkanlık ve Seçilmiş Başbakanlık Seçenekleri Türkiye’ye Neler Sunabilir?” Siyasal Rejim Tartışmaları içinde, Nihal İncioğlu ed., Ankara: TESEV Yayınları, 2000, s. 30-33.
Kalaycıoğlu, Ersin. “Siyasal Rejim Tasarımı ve Demokrasi.” Siyasal Rejim
Tartışmaları içinde, Nihal İncioğlu ed., Ankara: TESEV Yayınları, 2000, s.118-
120.
Kuzu, Burhan. “Burhan Kuzu: İstikrar İçin Tek Seçenek”, Bugün Gazetesi,
01.01.2011, http://www.bugun.com.tr/haber-detay/136169-kuzu-istikraricin-
tek-secenek-haberi.aspx, Erişim: 31.01.2012.
____ . Türkiye İçin Başkanlık Sistemi. İstanbul: Fakülteler Matbaası,1997.
Lijphart, Arend. Patterns of Democracy: Government Forms and Performance in
Thirty-Six Countries. New Haven and London: Yale University Press, 1999.
Linz, Juan. “The Perils of Presidentialism.” Journal of Democracy, Cilt 1, Sayı 1
(Winter 1990), http://scholar.harvard.edu/levitsky/files/1.1linz.pdf,
Erişim: 16.07.2012, s. 51-69.
Mainwaring, Scott ve Matthew S. Shugart. “Juan Linz, Presidentialism, and
Democracy: A Critical Appraisal,”Comparative Politics, Cilt 29, Sayı 4 (Temmuz
1997), http://scholar.harvard.edu/levitsky/files/mainwaring_shugart.pdf,
Erişim: 16.07.2012, s. 449-471.
Mainwaring, Scott. “Presidentialism, multiparty systems, and democracy: the
difficult equation”. Working Paper 144, (Eylül 1990), https://correctphilippines.
org/wp-content/uploads/2011/09/Presidentialism-Multiparty-Systemsand-
Democracy.pdf, Erişim: 16.07.2012.
Onar, Erdal. “Türkiye’nin Başkanlık veya Yarı-Başkanlık Sistemine Geçmesi
Düşünülmeli midir?”. Başkanlık Sistemi içinde, Ankara: Türkiye Barolar Birliği
Yayınları, 2005, s. 71-103.
Özbudun, Ergun. “Latin Amerika gibi oluruz”, Vatan Gazetesi,
25.4.2010, http://haber.gazetevatan.com/Haber/301949/1/Gundem,
Erişim: 31.01.2011.
Riggs, Fred W. “Presidentialism versus Parliamentarism: Implications for
Representativeness and Legitimacy”. International Political Science Review,
Cilt 18, Sayı 3 (Temmuz 1997), s. 253-278.
Shugart, Matthew Soberg. “Presidentialism, Parliamentarism, and the Provision
of Collective Goods in Less-Developed Countries.” Constitutional Political

Economy, (10, USA, 1999), s. 53-88.
“Teziç’e göre 5+5 darbeye davetiye” Sabah Gazetesi, 12.05.2007, http://arsiv.sabah.
com.tr/2007/05/12/haber,DC5544CFFB7448A1BE37C2C1E0DA50E2.html,
Erişim: 29.01.2011.
Türköne, Mümtazer. Siyaset. Ankara: Lotus Yayınevi, 2007.
Ukrayna Başkanlık İnternet Sitesi, http://www.president.gov.ua/en/content/
president_history.html,Erişim: 11.04.2014.
Yazıcı, Serap. Başkanlık ve Yarı-Başkanlık Sistemleri: Türkiye İçin Bir Değerlendirme. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2011.
____ . “Başkanlık Sistemleri: Türkiye İçin Bir Değerlendirme.” Başkanlık Sistemi içinde, Teoman Ergül ed., Ankara: Türkiye Barolar Birliği Yayınları, 2005, s. 125-144.


BU BÖLÜM DİPNOTLARI:


53 Carey, “Presidential versus Parliamentary Government,” s. 95.
54 Carey, “Presidential versus Parliamentary Government,” s.95.
55 Carey, “Presidential versus Parliamentary Government,” s.96.
56 Carey, “Presidential versus Parliamentary Government,” s. 96.
57 Sherzod Abdulkadirov, “The Failure of Presidentialism in Central Asia,” Asian Journal of Political Science, (Aralık 2009), s. 288.
58 Matthew Soberg Shugart, “Presidentialism, Parliamentarism, and the Provision of Collective Goods in Less-Developed Countries,” Constitutional Political Economy, (10, USA, 1999), s. 60.
59 Cheibub, çalışmasını 1946’dan itibaren başlattığından aynı tarih esas alınmıştır.
60 Bu liste, Jose Antonio Cheibub’ın “Presidentialism, Parliamentarism, and Democracy” adlı kitabındaki bilgilerin, Freedom House ile CIA Factbook 2016 verileriyle güncellenmesi suretiyle oluşturulmuştur.
61 2012’de askeri darbe gerçekleşmiştir.

62 Şu anda parlamenter sistem uygulanmaktadır.
63 İsviçre’nin hükümet sistemini Arend Lijphart parlamenter sisteme daha yakın görmektedir (Arend Lijphart, Patterns of Democracy: Government Forms and Performance in Thirty-Six Countries (New Haven and London: Yale University Press, 1999), s. 106). Ancak parlamento tarafından seçilmiş olsa
da hükümetin parlamento tarafından görevden alınamıyor olması, Cheibub’a göre bu sistemin başkanlık şartını yerine getirmesi anlamına gelmektedir.
64 Freedom House’a göre bu ülke 2006’dan itibaren özgür değildir.
65 Robert Elgie,“List of presidential, parliamentary and other countries”,
http://www.semipresidentialism.com/?p=195, Erişim: 22.04.2014.



4 CÜ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR

***