KARŞILAŞTIRMALI HÜKUMET SİSTEMLERİ, BAŞKANLIK SİSTEMİ, ARAŞTIRMA HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI BÖLÜM 9

KARŞILAŞTIRMALI HÜKUMET SİSTEMLERİ, BAŞKANLIK SİSTEMİ, ARAŞTIRMA HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI BÖLÜM 9

SİYASİ İSTİKRAR İLE DEMOKRATİK KURUMSALLAŞMA ARASINDA DENGE ARAYIŞI: ARJANTİN BAŞKANLIK SİSTEMİ


Halit Tunçkaşık*
* Yasama Uzmanı, Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Bölümü, e-posta: halittunckasik@tbmm.gov.tr.

1. GİRİŞ

Yaklaşık 200 yıl önce İspanya’nın egemenliğinden çıkarak bağımsız
bir ulus haline gelen Arjantin, ilk anayasasını 1853’te kabul etmiş;
devlet sistemi olarak federalizmi, hükümet sistemi olarak başkanlık
sistemini benimsemiştir. 1916’da ilk kez seçimle bir başkan başa gelmiş,
ancak 1930’dan itibaren her 10 yılda bir gerçekleşen askeri darbeler
yüzünden askeri-sivil yönetimler arasında gelgitler yaşanmıştır. 1983’ten
itibaren dönülen demokratik yönetim günümüze kadar devam etmiştir.
Ne var ki bu dönem içerisinde de ciddi sosyo-ekonomik bunalımlar ve
bunların doğurduğu siyasal krizler ülkenin siyasi istikrarını ve demokratik
konsolidasyonunu engellemiştir.

Arjantin başkanlık sisteminde siyasi rekabet, genel hatlarıyla 1947’de
kurulan Peronist Adalet Partisi’nin (Partido Justicialista/PJ) halefi olan
partilerle anti-peronist blok arasında yaşanmıştır. 30 yıllık demokratik
dönemin 22 yılı Peronist kökenli başkanların iktidarını sağlamıştır.
Yasama organında da Peronist partilerin hâkimiyeti süregelmiştir.
Arjantin anayasal sistemi hakkındaki literatürde hakim değerlendirme,
bu ülkede, devletin erkleri arasında yürütmenin bariz şekilde baskın
olduğu yönündedir. Parlamentonun yürütmeyi dengeleyici rolünün eksik
kaldığı, keza yargının da yürütmenin etki alanından çıkamadığı kanaati
yaygındır. Bu değerlendirme ve kanaatlerin yeterli olgusal dayanaklara
sahip olduğu görülmektedir.

Bu çalışmada, başkanlık sisteminin klasik modeli olan ABD’den
esinlenen ancak özellikle uygulamada önemli farklılıklar taşıyan bir
örnek olarak Arjantin’in hükümet sistemi, hem anayasal hükümler hem
de uygulama boyutuyla incelenmiştir. Çalışmanın başında ülke hakkında
genel bilgiler verilmiş ve ülkenin siyasi tarihi özetlenmiştir. Dördüncü
bölümde anayasal organların yetki ve görevlerine ilişkin anayasalyasal
mevzuat ortaya konmuştur. Beşinci bölümde devletin üç erkinin
uygulamada ne kadar güçlü olduğu ve birbirleriyle ilişkilerinin nasıl
yürüdüğüne yakından bakılmıştır. Altıncı bölüm Arjantin başkanlık
sisteminin işleyişine dair tartışmalar kapsamında, sistemin zayıflığını
açıklayan nedenleri içermektedir. Sonuç bölümünde ise çalışmadaki
önemli noktalar bir araya getirilerek bazı değerlendirmeler yapılmıştır.

2. ARJANTİN HAKKINDA GENEL BİLGİ1 

Güney Amerika’nın güneyinde yer alan ve kıtanın Brezilya’dan sonra en geniş ikinci ülkesi olan Arjantin 2.780.400 km2’lik yüzölçümüne sahip olup nüfusu yaklaşık 44 milyondur. Ülkenin nüfusu ve kültürü büyük ölçüde İtalya ve İspanya başta olmak üzere Avrupa’nın değişik ülkelerinden gelmiş göçmenler tarafından oluşturulmuştur.2

Arjantin, 23 Eyalet ile Özerk Buenos Aires yönetiminden oluşmaktadır.

Başkenti Buenos Aires olup diğer önemli şehirleri Cordoba, Rosario ve Mendoza’dır.
Kentleşme oranı %92’dir. 
Arjantin nüfusu, düşmekte olan doğum oranı hızından dolayı yavaş biçimde artmaktadır. 
Nüfus artış hızı %1,7’dir. 
Ortalama yaşam beklentisi 77,1’dir.
Okur-yazarlık oranı %98 olup bu oran kadın ve erkeklerde aynıdır. 
Okul yaşamı beklentisi 17 yıldır. 3
Mevcut Anayasa: 1853
Devlet Başkanı: Mauricio Macri (10 Aralık 20015’ten beri)
Başbakan: Marcos Pena
Yasama Organı: Ulusal Kongre (Senato+Temsilciler Meclisi)
Yönetim Şekli: Cumhuriyet, Başkanlık, Federal
Yüzölçümü: 2.780.400 km2
Nüfus: 43.9 milyon
Dil: İspanyolca (resmi dil), İtalyanca, İngilizce, Almanca, Fransızca, Yerel Diller
Din: 
Roman Katolik %92 (uygulama %20’den az), % 2, 
Protestan, %2 
Yahudi, %4 diğer.
Ekonomi: 2015 yılı, 
GSMH büyüklüğü 884,2 milyar dolar; 
Kişi başına milli gelir 20.500 dolar; büyüme hızı % 2,5;
Enflasyon %26,5 olarak gerçekleşmiştir.1


Arjantin, Özgürlük Evi (Freedom House) 2013 yılı değerlendirmesine
göre “özgür” kategorisinde bulunmaktadır. Ülke’nin internet erişimindeki
durumu da “özgür” olarak görülürken, basın konusunda “yarı özgür”
değerlendirmesi yapılmıştır.4 Ekonomist Dergisinin Demokrasi Endeksine
göre 2015’te Arjantin’in dünya ülkeleri arasındaki sırası 50, ortalama
puanı 10 üzerinden 7,02’dir.5 Uluslararası Şeffaflık Örgütü’nün tespit
ettiği “Dünya Yolsuzluk Algısı Endeksi”nde ise Arjantin 100 üzerinden 32
puanla dünyada 107. sıradadır.6

3. ARJANTİN’İN YAKIN SİYASİ TARİHİ

1810’da ilk ulusal hükümetini kuran Arjantin, 1816’da İspanya’dan
bağımsızlığını ilan etti. Bölgeler arasında yaşanan iç savaş sonunda,
1853’te kabul edilen anayasa ile ülke federal bir devlete dönüştü.7 Bu
tarihten sonra, yaklaşık 70 yıl boyunca, ülke siyasi istikrarını korudu ve
yaşadığı hızlı ekonomik kalkınma süreci ile dünyanın en müreffeh ülkeleri
arasına girdi. Kişi başına düşen milli gelir itibariyle 1920’de dünyada
yedinci sıraya çıktı.8

Başkent Buenos Aires’ten bir görünüm

1916’da Arjantin’in seçimle gelen ilk Başkanı Hipolito Yrigoyen 1930’da
bir askeri darbe ile görevden alındı ve ülkenin ilk askeri yönetimi kuruldu.
1932’de sivil yönetime geçilse de 1943’te yine askeri yönetim başa geldi.
Bu yönetimin önde gelen ismi Albay Juan Domingo Peron, 1946’da yapılan
seçimde başkan seçildi ve 1954’teki seçimlerde bu başarısını tekrarladı.9
Peron, özellikle birinci dönemde aşırı milliyetçi ve sosyal kalkınmacı bir
politika izledi. Peron’un otoriter yönetimi bir taraftan ülkenin ekonomik
bakımdan ilerleme kaydetmesini ve gelir dağılımı dengesinin kurulmasını
sağlarken diğer taraftan hukuki istikrarın bir daha toparlanmayacak
biçimde bozulmasına yol açtı. Kurduğu siyasi parti ve siyasi hareket
günümüze kadar yaşayan en güçlü siyasi yapı oldu. Peron, 1955’te silahlı
kuvvetlerin müdahalesi ile görevden alındı.10

Peron’un devrilmesinin ardından Arjantin yine uzun bir siyasi istikrarsızlık dönemine girdi. 1950-1960’lı yıllarda siyasi hâkimiyet sivil ve askeri rejimler arasında gidip geldi. 1973’te parlamento ve başkanlık seçimleri yapıldı. Bu dönemde, daha önce Peron tarafından kurulan parti parlamentoda çoğunluğu sağladı. Aynı yıl Peron sürgünden dönerek başkan seçildi; ancak bir yıl sonra ölünce ülke yine kaosa girdi.

1976’da yeni bir askeri rejim başladı. Yeni yönetim “Ulusal Yeniden
Yapılanma Süreci” adı altında bütün muhalefeti bastıran kanlı bir dönem
başlattı. “Kirli Savaş” olarak adlandırılan şiddet olaylarında 30.000
insan öldü. 1981’de doruğa çıkan ekonomik sorunlar, yolsuzluk ve
huzursuzlukla birlikte 1982’de Birleşik Krallık’ın Falkland adalarını işgal
etmesi ve çekilmesi askeri yönetimin güç ve itibarını bitirdi.11
1983’te demokrasiye dönüldü12 ve Arjantin halkı Radikal Yurttaş
Birliği (Unión Cívica Radical/UCR) lideri Raul Alfonsin’i başkanlığa getirdi. 

Juan Domingo Peron

Alfonsin (1983-1989); enflasyon, askerlerin insan hakları ihlalleri
gibi meseleleri çözme yolunda mesafe katetti, ademi merkezileşme
ve demokratikleşme yönünde adımlar attı.13 Normal görev süresini
doldurmaya beş ay kala istifa etmek zorunda kalan Alfonsin’in ardından,
Peronist Adalet Partisi lideri Carlos Menem iktidara geldi. Menem 6 yıllık
ilk başkanlık döneminde belli bir siyasi istikrar sağlarken Peron gibi
radikal reformlara engel olarak gördüğü Yüksek Mahkemenin yapısını
değiştirerek hukuki istikrarsızlığı derinleştirdi. 1994’te yaptığı geniş
kapsamlı anayasal reformla yeniden başkan seçilmenin yolunu açtı.
İkinci dönem iktidarının sonlarında siyasi ve ekonomik göstergelerde
gerileme başladı. Üçüncü kere başkan adayı olmak için düşündüğü hukuki
düzenlemeyi gerçekleştiremedi.

Menem’den sonra yeniden Radikal cepheden seçilen başkan Fernando
de la Rua (1999-2001) ekonomik bunalımla birlikte yayılan kitlesel
hareketlere boyun eğerek istifa etti.14 2001-2003 yılları arasında derin
siyasi-ekonomik bunalım dönemi yaşandı. De la Rua’nın yarım bıraktığı
başkanlık süresini tamamlamak için görevlendirilen dört geçici başkan bu
süreyi tamamlayamayarak istifa etmek zorunda kaldı.
2003’te Peronist cepheden Nestor Kirchner başkanlığa seçildi. Kirchner
demokratik bazı adımlar attı, Carlos Menem’in Yüksek Mahkemeye
atadığı “yandaş” üyeleri değiştirdi, siyasi istikrar sağladı. Ancak
uyguladığı ekonomik politikalar belli bir iyileşme sağlasa da gelir dağılımı
dengesizliği devam etti. Kirchner yeniden seçilmek için uygun olan siyasi
atmosfere rağmen kendisi yerine eşini aday gösterdi. Böylece eşinden
sonra iki dönem daha başkan seçilme hesabı yaptı.15
2007’de yapılan başkanlık seçimlerinde Nestor Kirchner’in eşi başkan
seçildi. Yeni başkan Cristina Fernandez de Kirchner eşinin başlatmış
olduğu görece istikrarlı yönetimin devam etmesini sağladı. 2011’de
yapılan son başkanlık seçiminde Bayan Kirchner yeniden başkanlık
koltuğuna oturdu. Kasım 2015’te yapılan son seçimlerde ise çoğu Peronist
olmayan partilerden oluşan Cambiemos (Değişim) ittifakı adına yarışan
Mauricio Macri, Arjantin’in yeni başkanı olarak seçildi.16

4. ANAYASAL ORGANLAR

1994 yılında önemli değişikliklere uğrayan 1853 tarihli Arjantin
Anayasası’na göre Arjantin, temsil esasına dayalı bir Federal
Cumhuriyettir. Kuvvetler ayrılığı ilkesi anayasayla teminat altına
alınmış; devleti oluşturan üç ana kuvvet yasama, yürütme ve yargı
olarak belirlenmiştir. Yürütme kuvvetinin başında başkan bulunmaktadır.
Yasama gücünü, iki meclisten oluşan “Kongre” yargıyı ise Yüksek
Mahkeme, temyiz mercileri niteliğinde yüksek yargı organları ve ilk
derece mahkemeleri oluşturmaktadır.17 Yüksek Mahkeme, anayasa
mahkemesi görevini de yerine getiren en yüksek yargı organıdır.18 Her
eyaletin kendine ait bir anayasası ve bir yargı sistemi bulunmaktadır.19
Eyaletler nispi bağımsızlığa sahip olup daha çok bazı vergiler, güvenlik,
eğitim, sağlık ve adaletle ilgili yetki ve sorumluluklara sahiptirler.20

4.1. Yasama Organı: Kongre

Arjantin’de yasama işlevi Kongre (Un Congreso) tarafından yerine getirilmekte olup Kongre, Temsilciler Meclisi (De la Cámara de Diputados)
ve Senatodan (Del Senado), oluşmaktadır.21

Kongrenin temel işlevi, tüm parlamentolarda olduğu gibi, kanun yapımıdır. Anayasa’nın 75’inci maddesinde düzenlenen Kongrenin
yetkileri ve yasama konuları 32 fıkra ile ayrıntılı biçimde ortaya konmuştur.
Kongrenin ikinci önemli işlevi hükümetin denetimidir. Kongre bunu, önceden hazırlanan hükümet plan ve programlarını değerlendirerek
yapar. Bunu gerçekleştirmek için inceleme yapma, rapor alma ve çalışma alanları oluşturma gibi çeşitli araçlara sahiptir. Başbakan bunun için her
ay Kongreye rapor sunar.22

Kongre her yıl olağan yasama dönemi olarak 1 Mart ile 30 Kasım
arasında çalışır. Başkan, Kongreye olağanüstü toplantı çağrısı yapabilir
ve Kongrenin olağan çalışma süresini uzatabilir. Kongreye ilişkin olarak

Anayasa’da yer alan önemli noktalar şunlardır:

• Kongre üyeleri yasama dokunulmazlığı ve sorumsuzluğuna sahiptirler.
• Yürütme organına yasama yetkisi devredilemez. Ancak belli bir süre için ve Anayasa tarafından belirlenmiş şartlar altındaki düzenlemeler istisnadır.
• Kanun önerileri her iki meclisin üyeleri ve yürütme organı tarafından verilebilir.
• İki meclis tarafından kabul edilen kanunlar onaylanmak üzere başkana gider. Onaylandıktan sonra kanun haline gelir.
• Başkan tarafından geri gönderilen tasarılar her iki meclisin üçte iki çoğunluğu tarafından kabul edilirse kanunlaşır ve yayımlanmak
   üzere başkana gönderilir. Belli şartlar altında başkan kanunun bir bölümünü onaylayıp bir bölümünü geri gönderebilir (kısmi veto).
• Başkanın herhangi bir nedenle görevini yapamaması durumunda, başkan yardımcısı bu yetkiyi üstlenir. Yardımcının da görev
   yapamaması durumunda Kongre geçici olarak yetkiyi kullanacak kişiyi belirler.
• Kongrenin her bir meclisi, gördüğü lüzum üzerine bakanlar kurulu üyelerini açıklama yapmaları veya rapor sunmaları talebiyle çağırabilir.

4.1.1. Temsilciler Meclisi

Temsilciler Meclisi üyeleri doğrudan halk tarafından seçilir. Her eyalet
bir seçim bölgesi sayılmakta ve listeli nispi temsil sistemi uygulanmaktadır.
Eyaletler kendi nüfuslarına oranla milletvekili seçerler.23 

Milletvekili olabilmek için 25 yaşını doldurmak, asgari dört yıl Arjantin vatandaşı
olmak ve seçileceği bölgede en az iki yıl ikamet etmiş olmak gerekmektedir.
Seçmen yaşı Kasım 2012’de çıkarılan bir kanunla 16’ya düşürülmüştür.
Milletvekilleri dört yıl için seçilirler; ancak her iki yılda bir Meclisin
yarısı yenilenir. Yeniden seçilmeye engel yoktur. Milletvekili sayısı ülkenin
10 yılda bir yapılan sayımlardaki nüfusuna göre değişkenlik gösterir.
Hâlihazırda toplam milletvekili sayısı 257’dir.24

Son 30 yılda yapılan nüfus sayımlarına göre milletvekili sayısı yeniden
belirlenmediği için mevcut milletvekili sayısı 1980 yılının nüfus sayımını
yansıtmaktadır. Bu güncellemenin yapılmamış olmasının ilginç bir
sonucu olarak örneğin en fazla nüfusa sahip olan Buenos Aires, Cordoba
veya Santa Fe eyaletlerinin birinden milletvekili seçilebilmek için Tierra
del Fuego ve Santa Cruz eyaletlerine göre 10 kat daha fazla oy almak
gerekmektedir.25

Temsilciler Meclisinin inhisarında iki önemli yetki bulunmaktadır.
Bunlardan birincisi başkan, başkan yardımcısı, başbakan,26 bakanlar
ve Yüksek Mahkeme üyelerinin suçlandırılmasıdır. Söz konusu kişiler
görevlerini kötüye kullanma veya görevle ilgili suç işlemeleri ya da
diğer cezai suçlardan dolayı suçlandırılabilirler. Temsilciler Meclisine
münhasır ikinci yetki ise gelir sağlayan ve asker alımına ilişkin tekliflerin
verilmesidir.

4.1.2. Senato

Senato nüfusa bakılmaksızın her eyalete üç temsilci düşecek şekilde
toplam 72 temsilciden oluşur. Bir eyalette oyların çoğunluğunu alan parti
o eyaletin iki senatörünü çıkarır. En çok oyu alan ikinci parti ise üçüncü
senatörü çıkarır. Senatörler, altı yıllığına halk tarafından seçilmektedir.
Her iki yılda bir Senatonun üçte biri yenilenmektedir. Başkan yardımcısı
aynı zamanda Senatonun başkanıdır.27

Senatör olarak seçilebilme şartları; 30 yaşını doldurmak, asgari altı yıl
Arjantin vatandaşlığı bulunmak, yıllık belli bir gelir düzeyine sahip olmak
ve seçileceği bölgede en az iki yıl ikamet etmiş olmaktır.

Senatonun münhasır yetkileri şunlardır:

• Temsilciler Meclisinin suçlandırdığı başkanı ve üst düzey kamu görevlilerini yargılar.
• Dış saldırılar durumunda başkana sıkıyönetim ilan etme yetkisini verir.
• Başkanın yaptığı üst düzey terfi ve atama işlemlerini onaylar.
• Başkan Senatonun onayıyla savaş ilan eder; misilleme emri verir.
• Başkan, Yüksek Mahkeme üyelerini Senatonun onayıyla atar.

Diğer federal mahkeme üyelerini Yargı Konseyinin hazırladığı liste
arasından yine Senatonun onayıyla atar. Büyükelçileri, diplomatik
temsilcileri ve ticari ataşeleri Senatonun onayıyla atar ve görevden alır.28

4.1.3. Kongrenin Yetkileri

Anayasa’da “Kongrenin Yetkileri” başlığı altında sayılan önemli görev
ve yetkiler şu şekilde özetlenebilir (m.75):

Ulusal gümrük, ihracat ve ithalat vergilerine ilişkin kanun yapar;
vergi koyar; borçlanmaya, ulusal toprakların kullanılması ve satılmasına
karar verir. Federal Bankanın para basmasına karar verir. İç ve dış
borçların ödenmesini düzenler, dış ticareti ve eyaletler arası ticareti düzenler. 

Senato Genel Kurulu

Bütçeyi, kamu yatırımlarını ve yatırım hesaplarını onaylar.
Arjantin yerli halkının etnik ve kültürel varlığını kabul eder; kimlik,
iki dilli ve çok kültürlü eğitime saygıyı güvence altına alır, toplulukların
hukuki ehliyetlerini kabul eder. Refah, eğitim, sanayi, göç, demiryolları, su
taşımacılığı, dış sermayenin ithali, insan hakları, sosyal adalet, istihdam
yaratma, bölgeler arası eşitsizliği giderme gibi konularda ülkenin
gelişmesini sağlar. Yüksek Mahkemenin altındaki mahkemeleri kurar;
genel af çıkarır. Başkan ve başkan yardımcısının istifalarını kabul eder
veya reddeder, görev yapacak başkan ve başkan yardımcısı bulunmayınca
geçici bir başkan seçer. Diğer devletlerle ve Papalıkla yapılan sözleşmeleri
onaylar.29

Gümrük, vergi, federal banka, borçlar, bütçe, eyaletler arası gelir
aktarımı, döviz, ticaret, vb. ekonomik alanlarda ve posta, sosyal güvenlik,
refah tedbirleri, sınır güvenliği gibi konularda kanun çıkarır. Sınır
güvenliğini sağlar. Başkana savaş ilanı, misillemede bulunma ve barış
yapma yetkisi verir. Savaş ve barış zamanında gerekli silahlı kuvvetlerin
teşkilat ve işleyişini düzenler. İç kargaşa halinde sıkıyönetim ilan eder, tatil
döneminde başkanın ilan ettiği sıkıyönetim kararını onaylar. Eyaletlere
federal müdahalenin yapılmasını kararlaştırır, bu konuda başkanın,
Kongre tatildeyken verdiği kararı onaylar.

10 CU BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR,


***