NATO’nun Değişen Enerji Güvenliği Algısı: Türkiye’nin Olası Konumu BÖLÜM 3
Günümüzde AB doğal gaz ihtiyacının yaklaşık yüzde 66’sını ithal etmektedir. AB mevcut hale bakıldığında erişimi olduğu doğal gaz rezervleri yukarıda bahsedilen petrol rezervleri erişimiyle aynıdır. AB ithal ettiği doğal gazın yüzde 35’lik oranını Şekil 6’da gösterildiği gibi Rusya’dan ithal etmektedir. Norveç ise petrol ithalatında olduğu gibi güvenilir ve NATO müttefiki bir ortak olarak ikinci sırayı almaktadır. Bunların dışında, Cezayir yüzde 14’lik LNG formatındaki ihracatıyla üçüncü sırayı alırken, bunu Libya yüzde 9 ile ve Katar yüzde 5 ile takip etmektedir. LNG’nin AB’nin toplam doğal gaz ithalatındaki payının da arttığını not etmeliyiz. Bu da AB için deniz yolu güvenliğinin öneminin arttığını göstermektedir.
Şekil 7. ABD’nin doğal gaz ithalatının aldığı ülkelere göre dağılımı
Kaynak: EIA (2011)
Günümüzde ABD doğal gaz ihtiyacının sadece yüzde 16’lık kısmını ithal
etmektedir. Bu oran AB ile karşılaştırıldığında düşüktür. Kanada ise bu ithalatın yaklaşık yüzde 88 gibi büyük bir bölümünü Şekil 7’de de görüldüğü gibi tek başına karşılamaktadır. Enerji güvenliği açısından bakıldığında AB’nin aksine ABD’nin doğal gaz ithalatında herhangi bir tehdit oluşmamaktadır.
Yukarıdaki verilere bakıldığında, NATO üyesi ülkelerin petrol ve doğal gaz
ithalatında büyük bir çoğunluğunun öncelikle Rusya’ya, daha sonra büyük kısmını Arap üyelerinin oluşturduğu OPEC ülkelerine ve Kuzey Afrika’ya yüksek oranda bağımlı olduğu görülmektedir. Rusya müttefiklerin doğal gaz ithalatında baskın bir yer tutmaktadır.
Şekil 8. NATO üyesi ülkelerin toplam doğal gaz ithalatında yüzde olarak Rusya’ya bağımlılığı (2010)
Kaynak: BP Statistical Review of World Energy
Bütün üye ülkeler arasında, Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya, Romanya ve Slovakya Şekil 8’de gösterildiği gibi yüzde 100 oranında Rus gazına bağımlıdır. Hırvatistan, Yunanistan, Macaristan, Polonya, Slovenya ve Türkiye gibi ülkelerde yüksek oranda Rus gazına bağımlı iken, sadece 11 NATO üyesi ülke tamamen Rus gazına bağımlı değildir. NATO Enerji Güvenliğinde Hangi Rolü Oynayabilir?
Birçok akademisyenin de öne sürdüğü üzere43, NATO sadece Sovyetler Birliği tehdidine karşı bir araya gelmiş bir ittifak değildir. Demokratik değerlere bağlı olarak transatlantik bölgesinde barış arayışında olan siyasi bir topluluktur. NATO 1990’lı yılların bütün olumsuz şartlarına rağmen ayakta kalmış44 ve 21. yüzyıla bakıldığında Avrupa ve dolayısıyla transatlantik bölgesinde varlığını sürdürebilen tek güvenlik organizasyonudur.
Bu doğrultuda NATO güvenlik algısını geleneksel olmayan güvenlik tehditlerini içerecek şekilde yeniden yapılandırmaktadır.
Günümüzde, siber saldırılar, terörizm, geleneksel olmayan askeri saldırılar ve enerji güvenliği ve enerji arzına karşı tehditler transatlantik güvenlik hesaplamalarına dâhil edilmektedir. 20. yüzyılın sonundan itibaren NATO kendi içinde enerji arzını güvenilir
kılmak ve enerji konusu bir dış politika aracı kullanmak gibi konuları tartışmış ve de en
yeni stratejik konseptinde daha önce belirtildiği gibi yer vermiştir.
Asıl soru NATO’nun enerji güvenliğinde ne gibi bir rol oynayabileceğidir. Aslına
bakıldığında bu yeni bir soru değildir. NATO üyesi bazı ülkeler uzun zamandır enerji güvenliğini sağlama amacıyla müşterek olarak askeri operasyonlar düzenlemektedirler.
Belirtilmesi gerekir ki, bahsi geçen bu operasyonlar resmi olarak NATO operasyonu olmamakla birlikte sadece belli başlı NATO üyesi ülkelerin başını çektiği operasyonlardır. İran-Irak Savaşı sırasında petrol arzı güvenliğinin sağlanması amacıyla yapılan Earnest Will operasyonu bu askeri operasyonlar için iyi bir örnektir. İran ve Irak körfez bölgesindeki bağımsız olarak petrol taşıyan tankerlere saldırmaktaydı. ABD, Büyük Britanya, Fransa ve Hollanda gibi ülkeler de bölgedeki tanker trafiğini ve arzını güvenlik altına almak için bu operasyona katılmışlardır.45 Bir değer operasyon ise Birinci Körfez Savaşı idi. ABD,
Fransa, Büyük Britanya ve İtalya gibi ülkeler, Irak’ın Kuveyt petrol üretimini daha fazla kontrol etmemesi ve Suudi Arabistan ve Körfez bölgesinde gelen petrol trafiğini tehdit etmemesi için bu operasyonlarda yer almışlardır.46 Ayrıca bu savaş, müttefik güçlerin geniş petrol rezervlerini ve petrol üreten bölgelerde askeri olarak konuşlanma fırsatı vermiştir.
Bu müdahale de arz güvenliğini sağlamak için yapılmış bir başka operasyondur. Başka bir örnek ise yakın zamanda gerçekleşmiş olan Unified Protector operasyonudur.47 Her ne kadar bu operasyonun ana amacı Libya’daki siviller korumak olsa da, daha önce bahsedildiği üzere Libya’nın NATO’nun Avrupa kanadı için önemli bir petrol tedarikçisi olduğu unutulmamalıdır. Bütün bu operasyonlar NATO üyesi ülkelerin petrol arzının güvenlik altına alınmasına verdikleri önemi göstermektedir.
Enerji altyapısının terörist saldırılar ve savaş dönemi için çekici hedefler olduğu
unutulmamalıdır. PKK’nın Kerkük-Yumurtalık boru hattına yaptığı sayısız saldırı ve 2008 yılında Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) boru hattına düzenledikleri saldırı bunun örnekleridir. Bunlara ek olarak, 2008 Güney Osetya savaşı sırasında Rusya’nın Bakü-Supsa ve BTC boru hatları için yaptığı saldırı tehditleri örnek olarak verilebilir. Günümüzde, küresel enerji arzı için denizlerde gerçekleşen korsanlık da bir diğer önemli tehdittir. IMB Korsanlık Raporlama Merkezinin raporuna göre 2010 yılında 300’den fazla korsanlık ve silahlı soygun olayı gerçekleşmiştir.48 Bu olayların büyük bir çoğunluğu Süveyş Kanalı, Bab El-Mandeb Boğazı, Hürmüz Boğazı ve Malakka Boğazı gibi önemli deniz yollarında gerçekleşmiştir. 2001 yılının başından beri NATO’ya bağlı gemiler Active Endavour operasyonu çatısı altında gözlem yapmakta, deniz güvenliğini
tehdit edebilecek terörist faaliyetleri caydırmak için Akdeniz’de devriye gezmektedirler.
NATO’nun Allied Provider operasyonu, bunu takip eden Allied Protector ve Ocean Shield operasyonlarının amacı, Aden Körfezi ve Somali’nin yer aldığı bölgede korsanlık ve silahlı soyguna karşı güvenliği sağlamaktır.49 Bu operasyonlar NATO’nun bu konudaki kapasitesini gösteren önemli örneklerdir.
Yukarıdaki tartışmayı takiben, bu çalışma NATO’nun aşağıda belirtilen rolleri üstlenebileceğini farz etmektedir;
• Kritik öneme sahip enerji altyapısının korunması
• Önemli deniz yollarında petrol ve LNG taşıyan tankerlerin seyir güvenliğinin sağlaması ve gözlenmesi
• Enerji üreten bölgelerde siyasi istikrarın sağlanmasına destek vermek
• Arz güvenliği sağlamak içinde gerektiğinde doğrudan müdahale edebilecek şekilde askeri operasyon planlaması
Bunlara ek olarak, NATO, üye ülkeler ve NATO’nun Avro-Atlantik İşbirliği
Konseyi (EAPC), Akdeniz Diyalogu, ICI, ve Küresel Ortaklar programları aracılığıyla işbirliği içinde olduğu ülkeler arasında bir tartışma, görüş alışveriş ve ortak açıklamalar yapacağı bir zemin olarak kullanılabilir.50 Bu sadece NATO için değil, enerji üreten, geçişini sağlayan ve tüketen ülkeleri içereceğinden küresel enerji güvenliği için önemli bir fırsat olabilir. NATO herhangi bir politika uygulanmasında doğrudan bir rol almayacağı için NATO’nun bu ağı Birleşmiş Milletler (BM), OECD, AB, Avrupa ve Güvenlik İşbirliği Teşkilatı (OSCE) ve IEA gibi harici kuruluşların politika uygulamalarına katkıda bulunabilir.
NATO’nun yukarıda bahsedilen rollerinin dışında, modern enerji güvenliği
perspektifinden bakıldığında NATO’nun birçok üyesi petrol ve doğal gaz tüketiminde yüksek oranlarda dışa bağımlıdır. Ayrıca, bu üyelerin yeni güzergâhları kullanarak ve farklı kaynak ülkelerden enerji ithal ederek çeşitlendirmeyi arttırabileceği açıktır. Bu çalışma uzun zamandır NATO üyesi olan Türkiye’nin pek çok müttefikin arz güvenliğini arttıracak ve çeşitlendirme çabalarına katkıda bulunacak şekilde bir köprü rolü üstleneceğini öne
sürmektedir.
Türkiye’nin NATO’nun Enerji Güvenliğindeki Olası Rolü ve Katkısı
Türkiye coğrafi açıdan Büyük Hazar Bölgesi, Körfez Bölgesi, Rusya ve Kuzey Afrika gibi enerji kaynağı bol olan ülkelere yakın konumdadır. BP Statistical Review of Energy 2011 verilerine göre, Türkiye yaklaşık olarak dünya petrol ve doğal gaz rezervlerinin yüzde 75’inin bulunduğu bir coğrafyadadır.51 Buna paralel olarak, akademisyenler Soğuk Savaş dönemi sonrası yirmi yılda Türkiye’nin enerji köprüsü rolünü tartışmışlar52 ve Türkiye’nin Batılı ülkelerin çeşitlendirme, arz ve güzergâh güvenliği sağlamaları için en önemli ülke
olduğu konusunda büyük ölçüde hemfikir olmuşlardır.53 Bu çalışma bu çıkarımın, yani mevcut literatürde Türkiye’nin ABD’nin Avrupalı ülkeler için tasarladığı Doğu-Batı enerji koridorundaki köprü rolünün, NATO üyesi ülkeler için de geçerli olduğunu kabul etmektedir.
Türkiye, tamamlanmış, yapım ve projelendirme aşamasında olan pek çok proje ile kendini petrol ve doğal gaz üreten bölgelere bağlama safhasındadır. NATO’nun, özellikle de Avrupalı müttefiklerin enerji güvenliğine hızla artan bir katkısı vardır. Günümüzde, dâhil olduğu pek çok proje sayesinde, Türkiye Avrasya enerji piyasasında önemli bir geçiş ülkesi olarak kabul görmektedir.
Türkiye’nin Ukrayna, Gürcistan ve İran gibi diğer geçiş ülkeleriyle kıyaslandığında önemli bir avantajı vardır. Batılı ülkelerin perspektifinden bakıldığında, Türkiye’nin uzun zamandır NATO müttefiki oluşu ve AB’ye aday ülke konumu onu en doğru tercih yapmaktadır. Buna ek olarak transatlantik perspektifinden bakıldığında da, 60 yıla yaklaşan güvenilir ve güçlü bir müttefik olması sebebiyle de doğru bir tercihtir. Türkiye’nin BM’nin (1945) ve Avrupa Konseyi’nin (1952) kurucu üyesi olmakla beraber NATO (1952) ve OECD’nin (1960) üyesi ve Batı Avrupa Birliği’nin de ortak üyesi olduğu unutulmamalıdır. Türkiye’nin bu kuruluşlara katılımı ve katkısı da Batılı değerlere olan bağlılığının göstergesidir.
Belirtildiği üzere, pek çok NATO üyesi ekonomik ve siyasi olarak istikrarsız olan enerji üreten bölgelerden gelen enerji tedarikine ait sorunlarla ve hızla artan dışa bağımlılıkla karşı karşıyadır. Bu nedenle özellikle NATO’nun batı kanadı çeşitlendirme ihtiyacı içindedir. Önerildiği üzere, Türkiye enerji arz güvenliğini ve çeşitlendirme seviyesini arttırmak için en uygun seçenek olarak gözükmektedir. 21st Century: A Reference Handbook, Praeger, California, 2009.
Tablo 1. Türkiye’nin Dahil Olduğu Petrol ve Doğal Gaz Projeleri Doğal Gaz Boruhatları
Türkiye, Tablo 1’de görüldüğü üzere çok sayıda petrol ve doğal gaz boru hattı projesine dâhildir. Belirtildiği üzere, NATO üyelerinin en önemli sorunu enerjide artan dışa bağımlılıktır. Bunun artışı eğilimi göz önüne alındığında yapılması gereken en verimli şekilde güvenilir hale getirmek için çeşitlendirmeye gidilmesidir. Dolayısıyla, Türkiye’den geçen boru hatları NATO üyelerinin enerji güvenliği sorunları azaltılmasına katkıda bulunabilir. Enerji kaynağı, tedarikçi ve güzergâh olmak üzere üç tip çeşitlendirme vardır.
Bunların hepsi çeşitlendirme hedefi için uygundur. Çeşitlendirmenin basit mantığı finansta yer alan portföy kuramı ile açıklanabilir. Bu kurama göre “diğer hususları sabit tutarken tedarikçi portfoyünün çeşitlendirilmesi genel enerji güvenliğindeki riskleri azaltır”.54 Buna göre, çeşitlendirme sayesinde ülkeler için belirli sayıdaki tedarikçilerden oluşacak dalgalanmaların etkisi azalacaktır. Buna ek olarak, Blyth ve Lefevre’ye göre arzda dalgalanmalar oluşmasa bile çeşitlendirme tekelci yaklaşımı olan tedarikçi, yüksek fiyat ve kalitesiz hizmet veya üründen oluşabilecek riskleri de azaltır.55
Halen, NATO’nun Avrupalı üyeleri ithal ettikleri enerjide büyük ölçüde Rusya’dan gelen petrol ve doğal gaza bağımlı olmakla birlikte, ABD doğal gaz da müttefiki Kanada’ya bağımlı olup, petrolde 40’dan fazla tedarikçiye sahip olarak Avrupalı üyelerden çok daha fazla tedarikçiye sahiptir. Bu nedenle, bu çalışma Türkiye’nin topraklarından geçen ve dâhil olduğu birçok boru hattı projesi sayesinde özellikle Avrupalı NATO üyelerinin arz güvenliğini ve çeşitlendirme seviyesine büyük katkıda bulunabilir.
Doğal gaz tedariki tarafından bakıldığında, Türkiye Bakü-Tiflis-Erzurum (BTE), Tebriz-Erzurum, Mavi Akım ve bir kısmı tamamlanmış olan Güney Avrupa ve Arap Gaz Ringleri gibi biten projelere dâhildir. Güney Avrupa Gaz Ringi’nin Yunanistan-İtalya bölümü ve Arap Gaz Ringi’nin Türkiye-Suriye bitmesiyle beraber sözü geçen beş proje sayesinde 100 milyar m3/y’dan fazla gaz Türkiye’nin topraklarından geçecektir. Bu altyapı yatırımları sayesinde Azerbaycan, İran, Türkmenistan, Mısır ve Rusya (farklı güzergâhtan)
Avrupalı ülkelerin çeşitlendirme çabalarına hizmet edebilecektir. Buna ek olarak, Nabucco ve Trans-Anadolu projelerinin gerçekleşmesiyle beraber Büyük Hazar bölgesi, Orta Doğu ve Kuzey Afrika’dan gelecek 47 milyar m3/y ilave gaz mevcut hale gelecektir. Petrol tedariki açısından bakıldığında ise, doğal gaz ile karşılaştırıldığında Türkiye’nin katkısı petrolün doğal gazın kısıtlı taşınım opsiyonlarına nazaran daha geniş taşınım opsiyonları sunması sebebiyle daha az olacaktır. Bilindiği gibi doğal gaz boru hattı ve sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) olmak üzere sadece iki şekilde taşınabilir. Ancak, petrol bütün nakliye unsurları kullanılarak taşınabilinir. BTC ve Kerkük-Ceyhan boru hatları olmak üzere hali hazırda Türkiye’nin topraklarından iki tane boru hattı geçmektedir. 2.7 milyon varil/g’e ulaşan kapasiteleri ile dünya petrol arzının yüzde 3’ünü temsil ederler.
Bunlara ek olarak, Samsun-Ceyhan boru hattı Karadeniz-Akdeniz güzergahında 1.5 milyon varil/g kapasitesiyle yapım halindedir. Bu İstanbul Boğazını by-pass edecek boru hattı Rusya ve Hazar bölgesinden gelecek petrolü Karadeniz-Akdeniz güzergâhında taşıyacaktır. Bu boru hattının bitmesiyle, Türkiye’nin topraklarından geçecek petrol arzı dünyanın yüzde 5’ine çıkacaktır. Buna ek olarak da 2.4 milyon varil/g’e ulaşan petrolün de Türk boğazlarından geçtiği unutulmamalıdır.56 Genel olarak bakıldığında, Azerbaycan ve Kazakistan’ın katılımıyla küresel petrol arzının yaklaşık yüzde 6-7’lik kısmı Türk topraklarından geçecektir.
Unutulmaması gereken bir diğer konu da, Türk topraklarında geçen boru hatlarının saldırı ve tehdide açık olduğudur. PKK, 2004 yılından itibaren 20’nin üzerinde saldırı gerçekleştirmiş ve Ağustos 2008’de de BTC’de gerçekleşmiş olan patlamanın da sorumluluğunu üstlenmiştir.57 Bu saldırılar göz önüne alındığında NATO’nun ispatlanmış operasyon kapasitesiyle enerji altyapısının korunmasında Türkiye’ye destek vermesi çıkarına olacaktır.
Türkiye, mevcut ve beklenen boru hattı ağıyla NATO üyelerinin petrol ve doğal gaz ihtiyacının karşılanmasına katkıda bulunacaktır. Türkiye sayesinde farklı tedarikçilerden sağlanan daha geniş arza ulaşabilecektirler.
Sonuç
NATO’nun denizde, havada ve karada kanıtlamış olduğu operasyonel kabiliyetleriyle askeri gücünü, enerji güvenliğini sağlamada bir araç olarak kullanabileceği açıktır. Bu çalışma NATO’nun çok gerekli olan enerji altyapısını teşvik etmek gibi önemli bir fonksiyonu olduğunu iddia etmektedir. Buna ek olarak, NATO’nun bu kapasitesi kullanılmadan Büyük Hazar Bölgesi, Orta Doğu ve Kuzey Afrika gibi bölgelerde enerji güvenliği stratejisini şekillendirmek ve gerçekleştirmek zor olacaktır. NATO’nun ortaklık ve işbirliği programları sayesinde tedarikçi, geçiş ülkesi ve tüketici konumunda olan ülkeleri bir araya getirerek ortak bir tartışma zemini yaratması gibi benzersiz bir rolü vardır. NATO bu tartışmalarda sadece askeri olarak değil, siyasi olarak da yer almalıdır. Bu çalışma, bir güvenlik kuruluşu olan NATO’nun üyelerinin arz güvenliğini arttırması için
(1) Kritik öneme sahip enerji altyapısının korunması,
(2) Önemli deniz yollarında petrol ve LNG taşıyan tankerlerin seyir güvenliğinin sağlaması ve gözlenmesi,
(3) Enerji üreten bölgelerde siyasi istikrarın sağlanmasına destek vermek ve
(4) Arz güvenliği sağlamak için gerektiğinde doğrudan müdahale edebilecek şekilde askeri operasyon planlaması yapması gerektiğine inanmaktadır.
Sonuç olarak, NATO enerji güvenliği sorununu yeni geliştirdiği kapsamlı güvenlik yaklaşımının önemli bir parçası olarak dâhil etmelidir.
Diğer taraftan Türkiye Soğuk Savaş dönemi sonrasında müttefiklerin arz güvenliğini ve çeşitlendirmeyi arttırma çabaları için güvenilir bir ortak olarak ortaya çıkmıştır. Bu konumu, Kazak petrolünün BTC’ye ve Türkmen gazının BTE’ye gelecekteki katılımı, mevcut doğal gaz ağının Irak, Katar, Mısır ve Azerbaycan’ın Şah Deniz 2 sahası ile genişleme olasılığı ve mevcut arzın farklı güzergahlarla sağlayabilme olasılığına izin veren topraklarından geçen petrol ve doğal gaz boru hatları sayesinde sağlamıştır. NATO’nun Avrupa kanadının Rus doğal gazına olan yüksek bağımlılığı göz önüne alındığında, Türkiye’nin sağladığı ve sağlayacağı Azerbaycan, Irak, İran, Türkmen ve Mısır gibi Rus olamayan doğal gaza ulaşma alternatifi çok önemlidir.
Ancak, Türkiye kartlarını doğru oynamalı ve NATO’nun enerji güvenliğindeki bu rolü NATO’nun çatısı altında elde etmeli ve NATO’nun içinde etkili başarılar göstererek enerji alanında küresel bir oyuncu haline gelmelidir. Buna ek olarak, Türkiye enerji güvenliğine makro düzeydeki yaklaşımlarında Avrupa ve Kuzey Amerika boyutunu göz ardı etmemeye özen göstermelidir. Şimdiye kadar, Türkiye Doğu-Batı enerji koridorunda köprü vazifesi görebileceğini ortaya koymuştur. Türkiye birçok boru hattına ev sahipliği yaparak uluslararası enerji sahnesindeki rolünü arttırmıştır. Türkiye’nin NATO’nun enerji güvenliğinde daha şimdiden önemli bir rolü olmasıyla beraber, yakın gelecekte daha da fazla katkı gösterme potansiyeli vardır.
DİPNOTLAR;
1 NATO, “The North Atlantic Treaty”, Washington D.C., 4 Nisan 1949,
http://www.nato.int/cps/en/SID-51A9E75D-CC42FE2C/natolive/official_texts_17120.htm (Erişim Tarihi 14
Kasım 2011).
2 David N. Schwartz, “The Role of Deterrence in NATO Defense Strategy: Implications for
Doctrine and Posture”, World Politics, Cilt 28, No.1, 1975, s.118–133.
3 Daha fazla bilgi için, bkz. “NATO’s Strategic Concept”,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_56626.htm?selectedLocale=en (Erişim Tarihi 15 Kasım 2011).
4 NATO, “NATO Pipeline System”,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_56600.htm, (Erişim Tarihi 15 Kasım 2011).
5 Robert B. McCalla, “NATO’s Persistence after the Cold War”, International Organization, Cilt 50, No.3, 1996, s.445–446.
6 NATO Strategy Documents 1949–1969, North Atlantic Military Committee, Final Decision on MC 14/3, Overall Strategic Concept for the Defense of the NATO
Area, s.351–352.
7 Helene Sjursen, “On the Identity of NATO”, International Affairs, Cilt 80, No.4, The Transatlantic Relationship, Temmuz 2004, s.687–690.
8 NATO, “The Alliance’s New Strategic Concept”, 07–08 Kasım 1991,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_23847.htm?selectedLocale=en, (Erişim Tarihi 16 Kasım 2011).
9 İbid.
10 NATO, “The Alliance’s New Strategic Concept”.
11 Daniel Yergin, “Ensuring Energy Security” Foreign Affairs, Cilt 85, No.2, 2006, s.69–76.
12 Bkz., David A. Deese ve Joseph S. Nye (Der.), Energy and Security: A Report of Harvard’s Energy and Security Research Project, Cambridge, Ballinger,1981;
Robert Keohane ve Joseph S. Nye, Power and Independence, Boston, Harper&Collins, 1977, s.17.
13 David A. Deese, “Energy: Economics, Politics, and Security”, International Security, Cilt 4, No.3, 1980, s.140.
14 Miguel S. Wionczek, “Energy and International Security in the 1980s: Realities or Misperceptions?”, Third World Quarterly, Cilt 5, No.4, 1983, s.839.
15 Michael Mandelbaum, The Case for Goliath, New York, Public Affarirs, 2005, s.95.
16 Thomas C. Schelling, Thinking Through The Energy Problem, New York, Committee for Economic Development, 1979.
17 Howard Bucknell III, Energy and the National Defense, Kentucky, University of Kentucky Press, 1981, s.123–156.
18 Bkz. Joan E. Spero, “Energy Self-Sufficiency and National Strategy”, Proceeding of the Academy
of the Political Science, Cilt 31, No.2, 1973, s.123–124; İbid.
19 Daha fazla bilgi için bkz. Mehmet Efe Biresselioglu, European Energy Security: Turkey’s Future Role and Impact, PalgraveMacmillan, Basingstoke, 2011.
20 Yergin, “Ensuring Energy Security”.
21 Bkz. Michael T. Klare, Resource Wars: The Chancing Landscape of Global Conflict, New York, Henry Holt, 2001, s.10–25; J. Bielecki, “Energy Security:
is the wolf at the door?”, The Quarterly Review of Economics and Finance, Cilt 42, 2002, s.238–242; Kenneth S. Deffeyes, Beyond Oil: The View From
Hubbert’s Peak, New York, Hill&Wang, 2006.
22 Bkz. D.R. Bohi ve M.A. Toman, The Economics of Energy Supply Security,Norwel, Kluwer, 1996; Bielecki, “Energy Security”; J. C. Jansen, W.G. van Arkel ve
M.G. Boots, Designing Indicators of Long-term Energy Supply Security, Energy Research Centre of the Netherlands, Petten, Netherland, Ocak 2004.
23 Bkz. John Deutch, “Priority Energy Security Issues” John Deutch, Anne Lauvergeon ve Widhyawan Prawiraatmadja (Der.), Energy Security and Climate Change,
Washington D.C., Trilateral Commission, 1997, s.1; J. H. Kalicki ve D.L. Goldwyn (Der.), Energy & Security: Toward a New Foreign Policy Strategy, Woodrow Wilson
Center Press, Washington, D.C, 2005. 24 M. Burrows ve G. F. Treverton, “A Strategic View of Energy”, Survival, Cilt 49, No.3, 2007, s.79–80.
25 Hans-Holger Rogner et.al., The Costs of Energy Supply Security, International Atomic Energy Agency, 26 December 2006,
http://www.worldenergy.org/documents/p001043.pdf, (Erişim Tarihi 20.11.2011).
26 Yergin, “Ensuring Energy Security”, s.69–76.
27 İbid.
28 NATO, “Th e Alliance’s Strategic Concept”, 24 Nisan 1999,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/off icial_texts_27433.htm?selectedLocale=en, (Erişim Tarihi 21 Kasım 2011).
29 İbid.
30 NATO, “Riga Summit Declaration”, 29 Kasım 2006,
http://www.nato.int/docu/pr/2006/p06-150e.htm, (Erişim Tarihi 22 Kasım 2011).
31 BBC News, “Russia Vows to End Gas Shortage”, 2 Ocak 2006,
http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4575726.stm, (Erişim Tarihi 23 Kasım 2011).
32 NATO, “NATO’s Role in Energy Security”,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_49208.htm?selectedLocale=en (Erişim Tarihi 24 Kasım 2011).
33 NATO, “Bucharest Summit Declaration”, 3 Nisan 2008,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/off icial_texts_8443.htm (Erişim Tarihi 26 Kasım 2011).
34 Martin Erdmann, “Keynote Speech at the ICI Workshop on Exchange of Experience on Security
Aspects of Energy Infrastructure”, 19 Ekim 2008,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/opinions_47623.htm?selectedLocale=en, (Erişim Tarihi 28 Kasım 2011).
35 Simon Pirani et.al., Th e Russo-Ukranian Gas Dispute of January 2009: A Compherensive Assesment,
Oxford, Oxford Institute for Energy Studies, 2009.
36 NATO, “Strasbourg/Kehl Summit Declaration”, 4 Nisan 2009,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/news_52837.htm?mode=pressrelease, (Erişim Tarihi 29 Kasım 2011).
37 NATO, Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the NATO, Active Engagement, Modern Defense, 2010.
38 Ibid.
39 BP, Statistical Review of World Energy 2011,
http://www.bp.com/liveassets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_review_2011/
STAGING/local_assets/pdf/statistical_review_of_world_energy_full_report_2011.pdf, (Erişim Tarihi 29–30 Kasım 2011).
40 IEA, World Energy Outlook 2011, Paris.
41 Bu verilere http://data.worldbank.org/indicator/EG.IMP.CONS.ZS/countries adresinden ulaşabilirsiniz.
42 Morris Albert Adelman, Th e Economics of Petroleum Supply: papers by M.A.Adelman, 1962-1993,
Cambridge, MIT Press, 1993, s.375-376.
43 Bkz. Th omas Risse-Kappen, “Cooperation among Democracies: Th e European Infl uence on
US Foreign Policy”, Princeton, Princeton University Press, 1995; Harvey Waterman ve Dessie
Zagorcheva, “Correspondence: NATO and Democracy”, International Security Cilt 26, No.3,
2001, s.221-230; John Gerard Ruggie, “Constructing the World Polity”, Londra, Routledge,
1998; Frank Schimmelfennig, “NATO Enlargement: A Constructivist Explanation”, Security
Studies, Cilt 8, No.2/3, 1999; Michael Brenner (Der.), NATO and Collective Security, Basingstoke,
Macmillan, 1998.
44 Stuart Croft et.al., “NATO’s Triple Challenge”, International Aff airs, Cilt 76, No.3.
45 Michael Gurley, Operation Earnest Will, US Naval War College 8 Mart 1994,
http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?Location=U2&doc=GetTRDoc.pdf&AD=ADA293686, (Erişim Tarihi 6 Aralık 2011).
46 Paul Gallis, NATO and Energy Security, CRS Report for Congress, 21 Mart 2006,
http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?Location=U2&doc=GetTRDoc.pdf&AD=ADA473481, (Erişim Tarihi 7 Aralık 2011).
47 Bkz. NATO, “NATO and Libya–Operation Unified Protector”, http://www.nato.int/cps/en/natolive/71679.htm, (Erişim Tarihi 8 Aralık 2011).
48 ICC Commercial Crime Services,
http://www.icc-ccs.org/home/piracy-reporting-centre/imblive-piracy-map-2010/piracy-map-2010, (Erişim Tarihi 14 Aralık 2011).
49 NATO, “Allied Command Operations, Operation Ocen Shield”,
http://www.aco.nato.int/page208433730.aspx, (Erişim Tarihi 14.11.2011).
50 Bkz. NATO, “Partner Countries”,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/51288.htm, (Erişim Tarihi 15 Kasım 2011).
51 Daha fazla bilgi için, bkz. BP Statistical Review of World Energy 2011.
52 Bkz, Biresselioglu, European Energy Security; Ali Tekin ve Iva Walterova, “Turkey’s Geopolitical
Role: The Energy Angle”, Middle East Policy, Cilt XIV, No.1, Spring 2007, s.84–94; Gareth M.
Winrow, “Pivotal State or Energy Supplicant? Domestic Structure, External Actors, and Turksh
Policy in the Caucasus”, Middle East Journal, Cilt 57, No.1, Winter 2003, s.76; Greg Bruno,
“Turkey at an Energy Crossroads”, Backgrounder, 20 Kasım 2008, http://www.cfr.org/turkey/
turkey-energy-crossroads/p17821; Gal Luft ve Anne Korin, Energy Security Challenges for the
21st Century: A Reference Handbook, Praeger, California, 2009.
53 Biresselioglu, European Energy Security, s.92–93.
54 Gail Cohen et.al., Measuring Energy Security: Trends in the Diversification of Oil and Natural Gas
Supplies, IMF Working paper, Şubat 2011.
55 William Blyth ve Nicolas Lefevre, Energy Security and Climate Change Policy Interactions: An Assestment Framework, IEA Working Paper, Aralık 2004,
alıntılayan Cohen et.al., Measuring Energy Security.
56 Global Equity Research, Global Oil chokepoints, 18 Ocak 2008,
http://www.deepgreencrystals.com/images/GlobalOilChokePoints.pdf, (Erişim Tarihi 16 Kasım 2011).
57 Ali N. Köknar, “The Epidemic of Energy Terrorism” Gal Luft ve Anne Korina (Der.), Energy
Security Challenges for the 21st Century: A Reference Handbook, California, Praeger, 2009, s.23–27.
Kaynakça
Adelman, Morris Albert. The Economics of Petroleum Supply: Papers by M.A.Adelman, 1962-
1993, Cambridge, MIT Press, 1993.
BBC News, “Russia vows to end gas shortage”, 2 Ocak 2006, http://news.bbc.co.uk/2/hi/
europe/4575726.stm, (Erişim Tarihi 23 Kasım 2011).
Bielecki, J. “Energy Security: Is the Wolf at the Door?”, The Quarterly Review of Economics and
Finance, Cilt 42, 2002, s.238–242.
Biresselioglu, Mehmet Efe. European Energy Security: Turkey’s Future Role and Impact,
PalgraveMacmillan, Basingstoke, 2011.
Bohi, D.R. ve M.A. Toman. The Economics of Energy Supply Security, Norwel, Kluwer, 1996.
BP, Statistical Review of World Energy 2011, http://www.bp.com/liveassets/bp_internet/
globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_review_2011/
STAGING/local_assets/pdf/statistical_review_of_world_energy_full_report_2011.pdf,
(Erişim Tarihi 29–30 Kasım 2011).
Brenner, Michael (Der.). NATO and Collective Security, Basingstoke, Macmillan, 1998.
Bruno, Greg. “Turkey at an Energy Crossroads”, Backgrounder, 20 Kasım 2008, http://www.cfr.
org/turkey/turkey-energy-crossroads/p17821.
Bucknell III, Howard. Energy and the National Defense, Kentucky, University of Kentucky
Press, 1981.
Burrows, M. ve Treverton, G. F. “A Strategic View of Energy”, Survival, Cilt 49, No.3, 2007,
s.79–80.
Cohen, Gail et.al. Measuring Energy Security: Trends in the Diversification of Oil and Natural
Gas Supplies, IMF Working paper, Şubat 2011.
Croft, Stuart et.al., “NATO’s Triple Challenge”, International Affairs, Cilt 76, No.3,
Deese, David A. ve Joseph S. Nye (Der.), Energy and Security: A Report of Harvard’s Energy and
Security Research Project, Cambridge, Ballinger,1981.
Deese, David A. “Energy: Economics, Politics, and Security”, International Security, Cilt 4, No.3, 1980.
Deffeyes, Kenneth S. Beyond Oil: The View From Hubbert’s Peak, New York, Hill&Wang, 2006.
Deutch, John. “Priority Energy Security Issues”, John Deutch, Anne Lauvergeon ve Widhyawan
Prawiraatmadja (Der.), Energy Security and Climate Change, Washington D.C., Trilateral Commission, 1997.
Erdmann, Martin. “Keynote Speech at the ICI Workshop on “Exchange of Experience on
Security Aspects of Energy Infrastructure”, 19 Ekim 2008,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/opinions_47623.htm?selectedLocale=en, (Erişim Tarihi 28 Kasım 2011).
Gallis, Paul. NATO and Energy Security, CRS Report for Congress, 21 Mart 2006, http://www.
dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?Location=U2&doc=GetTRDoc.pdf&AD=ADA473481, (Erişim Tarihi 7 Aralık 2011).
Global Equity Research, Global Oil chokepoints, 18 Ocak 2008, http://www.deepgreencrystals.
com/images/GlobalOilChokePoints.pdf, (Erişim Tarihi 16 Kasım 2011).
Gurley, Michael. Operation Earnest Will, US Naval War College 8 Mart 1994, http://www.
dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?Location=U2&doc=GetTRDoc.pdf&AD=ADA293686,
(Erişim Tarihi 6 Aralık 2011).
ICC Commercial Crime Services, http://www.icc-ccs.org/home/piracy-reporting-centre/
imb-live-piracy-map-2010/piracy-map-2010, (Erişim Tarihi 14 Aralık 2011).
IEA, World Energy Outlook 2011, Paris.
Jansen, J. C., W.G. van Arkel ve M.G. Boots. Designing Indicators of Long-term Energy Supply
Security, Energy research Centre of the Netherlands, Petten, Netherland, Ocak 2004.
Kalicki, J. H. ve D.L. Goldwyn (Der.), Energy & Security: Toward a New Foreign Policy Strategy,
Woodrow Wilson Center Press, Washington, D.C, 2005.
Keohane, Robert ve Joseph S. Nye. Power and Independence, Boston, Harper&Collins, 1977.
Klare, Michael T. Resource Wars: The Chancing Landscape of Global Conflict, New York, Henry Holt, 2001.
Köknar, Ali N. “The Epidemic of Energy Terrorism”, Gal Luft ve Anne Korina (Der.), Energy
Security Challenges for the 21st Century: A Reference Handbook, California, Praeger, 2009, s.23–27.
Luft, Gal ve Anne Korin. Energy Security Challenges for the 21st Century: A Reference Handbook, Praeger, California, 2009.
Mandelbaum, Michael. The Case for Goliath, New York, Public Affarirs, 2005.
McCalla, Robert B. “NATO’s Persistence after the Cold War”, International Organization,
Cilt 50, No.3, Summer 1996, s.445–446.
NATO Strategy Documents 1949–1969, North Atlantic Military Committee, Final Decision
on MC 14/3, Overall Strategic Concept for the Defense of the NATO Area, s.351–352
NATO, “The North Atlantic Treaty”, Washington D.C., 4 April 1949, http://www.nato.int/
cps/en/SID-51A9E75D-CC42FE2C/natolive/official_texts_17120.htm, (Erişim Tarihi 14 Kasım 2011).
NATO, “Allied Command Operations, Operation Ocen Shield”,
http://www.aco.nato.int/page208433730.aspx, (Erişim Tarihi 14 Kasım 2011).
NATO, “Bucharest Summit Declaration”, 3 Nisan 2008,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_8443.htm, (Erişim Tarihi 26 Kasım 2011).
NATO, “NATO and Libya–Operation Unified Protector,”
http://www.nato.int/cps/en/natolive/71679.htm, (Erişim Tarihi 8 Aralık 2011).
NATO, “NATO Pipeline System”,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_56600.htm, (Erişim Tarihi 15 Kasım 2011).
NATO, NATO’s Role in Energy Security,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_49208.htm?selectedLocale=en, (Erişim Tarihi 24 Kasım 2011).
NATO, “Riga Summit Declaration”, 29 Kasım 2006,
http://www.nato.int/docu/pr/2006/p06-150e.htm, (Erişim Tarihi 22 Kasım 2011).
NATO, “Strasbourg/Kehl Summit Declaration”, 4 Nisan 2009,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/news_52837.htm?mode=pressrelease, (Erişim Tarihi 29 Kasım 2011).
NATO, Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the NATO, Active
Engagement, Modern Defense, 2010.
NATO, “The Alliance’s New Strategic Concept”, 07–08 Kasım 1991,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_23847.htm?selectedLocale=en, (Erişim Tarihi 16 Kasım 2011).
NATO, “The Alliance’s Strategic Concept”, 24 Nisan 1999,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_27433.htm?selectedLocale=en, (Erişim Tarihi 21 Kasım 2011).
NATO’s Strategic Concept,
http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_56626.htm?selectedLocale=en, (Erişim Tarihi 15 Kasım 2011).
NATO, “Partner Countries”, http://www.nato.int/cps/en/natolive/51288.htm, (Erişim Tarihi 15 Kasım 2011).
Pirani, Simon et.al., The Russo-Ukranian gas dispute of January 2009: A Compherensice Assestment,
Oxford, Oxford Institute for Energy Studies, 2009.
Risse-Kappen, Thomas. “Cooperation among Democracies: The European Influence on US
Foreign Policy”, Princeton, Princeton University Press, 1995.
Rogner, Hans-Holger et.al., The Costs of Energy Supply Security, International Atomic
Energy Agency, 26 December 2006, http://www.worldenergy.org/documents/p001043.
pdf, (Erişim Tarihi 20 Kasım 2011).
Ruggie, John Gerard. “Constructing the World Polity”, London, Routledge, 1998.
Schelling, Thomas C. Thinking Through The Energy Problem, New York, Committee for
Economic Development, 1979.
Schimmelfennig, Frank. “NATO Enlargement: A Constructivist Explanation”, Security
Studies, Cilt 8, No.2/3, 1999.
Schwartz, David N. “The Role of Deterrence in NATO Defense Strategy: Implications for
Doctorine and Posture”, World Politics, Cilt 28, No.1, 1975, s.118–133.
Sjursen, Helene. “On the Identity of NATO”, International Affairs, Cilt 80, No.4, Temmuz 2004, s.687–690.
Spero, Joan E. “Energy Self-Sufficiency and National Strategy”, Proceeding of the Academy of
the Political Science, Cilt 31, No.2, 1973, s.123–124.
Tekin, Ali ve Iva Walterova. “Turkey’s Geopolitical role: The Energy Angle”, Middle East Policy, Cilt XIV, No.1, Spring 2007, s.84–94.
Waterman, Harvey ve Dessie Zagorcheva. “Correspondence: NATO and Democracy”, International Security Cilt 26, No.3, 2001, s.221–230.
Winrow, Gareth M. “Pivotal State or Energy Supplicant? Domestic Structure, External Actors, and Turksh Policy in the Caucasus”, Middle East Journal,
Cilt 57, No.1, 2003.
Wionczek, Miguel S. “Energy and International Security in the 1980s: Realities or Misperceptions?”, Third World Quarterly, Cilt 5, No. 4, 1983.
Yergin, Daniel. “Ensuring Energy Security” Foreign Affairs, Cilt 85, No.2, 2006, s.69–76.
***
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder