Turgut Özal’ın Ekonomi Odaklı Dış Politikası BÖLÜM 2
Nitekim Özal, tedrici yaklaşımın öngörülerine uygun olarak, önce bir iyi niyet
hamlesinde bulunacak ve toplumlar arası etkileşimin önünü açacak bir
adım atarak Türkiye’nin Yunan vatandaşlarına uyguladığı vizeyi tek taraflı
olarak kaldıracağını açıklayacaktır.45 Özal’a göre, Türkiye’nin vizeleri kaldırması
ile çok sayıda Yunan vatandaşı alışveriş için Türkiye’ye gelecek ve bu
durum, iki ülke halkları arasında yakınlaşmaya katkı sağlayacaktır. Böylece,
liderler düzeyinde bir diyalog kurulmadan önce halklar arasında ılımlı bir
ilişki sağlanacak, geçmişin menfi izlerinin silinmesi için önemli bir adım
atılmış olacaktır.
Ancak, Özal’ın diyalog ve barış amacıyla uzattığı “zeytin dalı”na mevkidaşı
Andreas Papandreou’nun yaklaşımı çok daha mesafelidir. Yunan Başbakanı
11 Ocak 1984’teki açıklamasında Özal’ın sorunların çözümüne ilişkin kullandığı
“hakkaniyet” sözünü eleştirmiş, Ege’de sorunların sadece uluslararası
sözleşmelere göre çözülebileceğini belirtmiştir.46 Bu ifadeler aslında, iki
tarafın soruna ilişkin pozisyonlarını da resmetmektedir. Yunanistan konuyu
hukuki bir sorun olarak görüp uluslararası hukuk zeminine çekmeye çalışırken,
Türkiye soruna siyasi bir mesele olarak bakıyor ve siyasi müzakereler ile
çözmek istiyordu. Ancak bu ilk tepki dahi ilişkilerin geliştirilmesinin siyasi
sorunların müzakeresi ile çözümünün ne kadar zor olduğunu gösteriyor ve
Özal’ın ekonomik işbirliği öncelikli yaklaşımını destekliyordu. Özal, gelen
ilk olumsuz tepkilere rağmen “zeytin dalı” diplomasisini sabırla sürdürecektir.
Nisan ayında bir Yunan gazetesine verdiği demeçte siyasi sorunları
bir kenara bırakıp, ticari ilişkileri geliştirmeyi konuşma teklifini yineleyen
Özal, bir başlangıç adımı olarak Papandreou ile tanışma buluşması yapmak
istediğini dile getirmiştir.47 Bu aşamada iki lider yüz yüze gelemese de Kasım
ayında BBC Radyo yayınına katılmışlardır. Programda Özal, daha önce
dile getirdiği görüşlerini yinelerken; Papandreou, “Türkiye’nin Ege adaları ve
Batı Trakya’da gözü var” diyerek ve Kıbrıs ve Ege sorunlarının birlikte çözülmesi
gerektiğini söyleyerek Özal’ın yaklaşımından çok uzakta olduğunu
göstermiştir.48
İkili ilişkilerde olumlu gelişmeler beklenirken ortamı yeniden geren olay,
Yunanistan’ın Limni adasının silahlandırılması doğrultusundaki adımlarıydı.
Bilindiği gibi, Lozan’a göre, Limni ve Semadirek silahtan arındırılmış
adalardı. Yunanistan, Limni’yi silahlandırıp buradaki kuvvetlerini NATO
emrine tahsis etmek istiyordu.49 Bu hamlesiyle Atina, NATO çatısı altında
müttefiki olan Ankara’yı zor bir tercih yapmaya mecbur bırakmak istiyor ve
NATO menfaatleri parametresinin baskısı ile adanın silahlandırılmasına razı
etmeyi amaçlıyordu. Özal -her ne kadar uzlaşmacı bir profil çizmeye çalışsa
da- Türkiye’nin Ege’ye ilişkin süregelen çıkar tanımlamalarını değiştirmek
ve bir “oldu bitti”ye razı olmak niyetinde değildi. En azından, atılacak her
geri adım, ekonomik ve kültürel işbirliğinin gelişmesi sonrasındaki ılımlı
iklimde yapılacak pazarlıklara bağlı olmalı idi. Bu konuda Cumhurbaşkanı
Evren, Başbakan Özal ile Dışişleri, Milli Savunma Bakanları ve Genelkurmay
Başkanı’nın katılımıyla 17 Kasım’da Köşk’te bir toplantı yapılmış
ve toplantıda Yunanistan’a karşı tavizsiz davranılması kararı alınmıştır.50 Bu
doğrultuda, Özal, 23 Kasım’da yaptığı açıklamayla konuya ilişkin tavrını ortaya
koymuş, “NATO içinde gerekli tavrımızı koyarız” diyerek veto yetkisine
işaret etmiş ve Yunanistan’ın tavrını “açıkgözlülük” olarak tanımlamıştır.51
Gerilimin nispeten soğumasından sonra Özal, “Papandreou ile el sıkışmalıyız”
sözleriyle görüşme çağrısını tekrar edecektir.52 Yunan mevkidaşı ise
“Sayın Özal zeytin dalı sunarken buna bir dizi davranışın eşlik etmesi gerekiyor.
Yoksa Yunanistan’da zeytin çoktur” diyerek Kıbrıs öncelikli olmak
üzere Türkiye’den siyasi sorunlarda taviz beklentisini vurgulamıştır.53 Özal,
Yunan tarafının sadece ekonomik işbirliği çağrısı ile sınırlı kalınmayıp siyasi
konularda da adım atılması yönündeki beklentisine cevap vererek “zeytin
dalı” politikasını kısmi bir revizyona tabi tutacaktır. Bu doğrultuda, Özal,
Nisan ayındaki Washington ziyareti sırasında tarafları önce birbirine sınır
güvencesi vermeye, sonrasında ekonomik işbirliği adımları atmaya ve siyasi
sorunların görüşüleceği tartışma toplantıları başlatmaya davet edecek
ve Papandreou’ya “Gel tarih yaratalım” diye bir daha seslenerek görüşme
önerisini yineleyecektir.54
4. DAVOS SÜRECİ
Özal’ın ısrarlı çağrılarının sonuç verdiği ve iki liderin ilk kez ele ele sıkışarak
kameralara poz verdiği görüntü Şubat 1986’daki Davos zirvesinde yaşanmıştır. Papandreou, bu aşamada baş başa görüşmeyi uygun bulmadığını
ve Türkiye’den Kıbrıs konusunda adım beklediklerini söyleyerek klasik yaklaşımını tekrar etse de, “Sizin iyi niyetinize inanıyorum. Aslına bakarsanız
Türk-Yunan diyaloğunda yarar görüyorum” ifadeleriyle gelecek için iyimser
bir havanın oluşmasını sağlamıştır.55 1986’nın Nisan, Mayıs ve Haziran ayları
Limni ve Ege’deki hava koridoru konuları ilişkilerde tansiyon yükselmesine
yol açmıştır. Ne var ki Özal, 1987 başında bir adım daha atarak ilişkilerin
olumlu bir havada gelişmesine zemin hazırlamaya çalışmıştır. AET’de
Türkiye-Yunanistan uyum anlaşması görüşmeleri sırasında Ankara, ülkede
Rumlara ait varlıklara ilişkin sınırlamalar getiren 1964 tarihli kararnameyi
kaldırmaya söz vermiştir.56
Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde tarafları bir araya getiren husus ise, iki ülkeyi
savaşın eşiğine getiren Ege’deki gerilimdi. Mart 1987’de Ege’deki kıta
sahanlığı sorunu etrafında yaşanan ihtilaf, iki ülke askeri güçlerinin alarm
durumuna geçmesine yol açtı. Papandreou’nun “Türkiye, Ege’de bir girişimde
bulunursa, Balkanlar alt üst olur”57 açıklaması durumun vahametini
görmek için yeterliydi. Sadece iki ülkede değil NATO ülkelerinde de büyük
bir endişeye yol açan kriz, iki müttefikin çatışmasını asla istemeyen ABD ve
İngiltere’nin devreye girmesiyle ve tarafların tahrik gelmedikçe kendi karasuları
dışına çıkmayacaklarını açıklamaları ile yatıştı.58
Başbakan Özal, yaşanan gerilim ve iki tarafta da oluşan savaş endişesini,
uzunca bir süredir oluşturmaya çalıştığı diyalog ve işbirliği ilişkisini tesis
etmek için bir fırsat olarak gördü. İki ülkeyi neredeyse savaşacak duruma
getiren bir gelişme aradaki buzları daha da kalınlaştırabilir, bekleyen pek çok
mevcut sorunun yeniden alevlenmesi söz konusu olabilirdi. Özal’a göre, bu
hadise, ilişkilerin geliştirilmesinin ne kadar gerekli olduğunu gösteriyordu;
iki ülke ya ekonomik ve kültürel alanlardan başlayarak işbirliğine yönelerek
sorunlarını çözecek ya da kronik sorunlar tarafları her an bir silahlı çatışmaya
götürebilecekti ki bunun sonuçları çok dramatik olacaktı. Şimdiye kadar
Özal’ın diyalog ve işbirliği çağrılarına mesafeli yaklaşan Papandreou’nun
bundan sonra diyalog sürecine daha olumlu bakmasında da Ege’deki krizden
bu yönde sonuçlar çıkarmış olması belirleyiciydi.59 Özal, krizin yatışmasının
hemen ardından Atina Büyükelçisi Nazmi Akıman’ı Papandreou’ya iki kez
göndererek bu düşüncelerini içeren mesajlarını iletti.60 Yunan Başbakanı,
Özal’ın mesajlarına Türk tarafının sorunları Lahey Adalet Divanı’na götürmeyi
kabul etmesi şartıyla olumlu karşılık vereceğini açıkladı.61 Papandreou
da göreli bir yumuşama gözlense de Yunan tarafının konuyu bir hukuki sorun
olarak değerlendiren bakışından taviz vermek istemediği belliydi.
Türkiye, tam bu günlerde, AET’ye tam üyelik başvurusunu yapmaya
hazırlanmaktaydı. Papandreou, Türkiye’nin başvurusu karşısındaki tavırlarını
AET Komisyonu ile görüşmeleri sonucunda belirleyeceklerini açıklıyor ve
pek çok AET üyesi ülkenin de “şimdilik Yunanistan’ın arkasına saklandıklarını”
ifade ediyordu.62 Yani, farklı nedenlerle Türkiye’nin üyeliğine karşı olan
Avrupalı devletler, Türkiye ile Yunanistan arasındaki sorunların arkasına
sığınacaklardı. Özal, bu durumun farkındaydı ve Türkiye’nin Topluluk üyeliğinin
önünü açmak için Yunanistan’la ilişkilerin düzeltilmesi, en azından
sorunların alevlenmesine fırsat verilmemesi gerektiğini düşünüyordu. Ocak
1988’de yapılacak Davos’taki Dünya Ekonomik Forumu bunun için iyi bir vesile
olacaktı. Özal, Kasım 1987’de yeni bir çağrıda bulunarak Yunan mevkidaşı
ile bu kez “gündemsiz” olarak görüşmeyi önerdi.63 Papandreou hükümeti
de özellikle ilk dönemlerinde izlenen popülist politikalardan uzaklaşma ve
silahlanmaya ayırdığı harcamaları kısma eğilimindeydi, bunun için de Türkiye
ile var olan gerilimin düşürülmesi gerekiyordu.64
İki liderin de kullandığı özel kişiler aracılığıyla altyapısı hazırlanan görüşme
nihayet 30-31 Ocak 1988’de Davos’ta gerçekleşti.65 Liderler arasındaki iki
farklı görüşmenin sonunda ortak bir bildiri yayımlanarak başbakanlar düzeyinde
yılda iki kez bir araya gelineceği, siyasi ve ekonomik konuları görüşecek
iki komisyon kurulacağı ve iki başkent arasında doğrudan telefon hattı
çekilmesi kararları ilan edildi.66 Özal, bu adımın sorunların bittiği anlamına
gelmediği gerçeğinin farkında olarak, bildirinin açıklanmasından sonra Türk
gazetecilerle yaptığı toplantıda “Meseleler çözülmüş değildir. Ama meselelerin
çözümü için oluşturulan altyapı üzerinde çalışmalar yürütülecektir”
diyerek şu aşamada beklentileri yükseltmemeye özen gösteriyor ve bundan
sonraki sürecin önemine dikkat çekiyordu. Papandreou ise ortak bildiriyi
bir “savaşa hayır” anlaşması olarak tanımlıyordu. Bu ifadeler, Mart 1987’de
Ege’de yaşanan gerilimin diyalog ve işbirliği sürecine yönelmede ne denli etkili
olduğunu gösteriyordu. Yunanistan Başbakanı’nın “Özal’ın bu denli içten
ve açık görüşlü olduğunu buraya gelmeden önce bilmiyordum”67 sözleri, iki
lider arasında bundan sonra sürdürülecek ilişkiler için ümitleri artırıyordu.
Sürecin devamıyla ilgili ilk “jest” yine Özal’dan geldi ve bir yıl önce verdiği
sözü yerine getirerek Yunan uyruklu vatandaşların malları üzerindeki haklarını
sınırlandıran kararnameyi kaldırdı.68 İki lider arasında Davos’tan sonraki
buluşma, Mart ayında Brüksel’deki NATO zirvesinde gerçekleşti. Zirvedeki
görüşme sonucunda Ege’deki tatbikatlar ve uçuşlarla ilgili düzenlemelere
dair diplomatlar ve asker uzmanlardan oluşacak komitenin bu ay içinde
çalışmaya başlaması, NATO’daki vetoların karşılıklı olarak kaldırılması ve
Yunanistan’ın AET uyum protokolünü 25 Nisan’daki Ortaklık Konseyi toplantısından önce imzalamaya söz vermesi gibi kararlarla işbirliği konusunda
somut adımlar atılmaya başlanıyordu. Ne var ki Ortaklık Konseyi toplantısı
gündemine Kıbrıs sorununun da dâhil edilmesi Türkiye’nin ciddi tepkisini
çekti. Dışişleri Bakanı Mesut Yılmaz, bunu “Davos ruhuna indirilmiş bir darbe”
olarak tanımlasa da69 Özal, tüm bu gelişmelere rağmen daha önceden
planlanan ve Davos’ta başlayan sürecin devamı niteliğinde olan Atina ziyaretini
iptal etmeyeceğini duyurdu. Özal, 13 Haziran’da 80 işadamının da yer
aldığı 170 kişilik kalabalık bir heyetle Yunanistan’a gitti.70 Özal’ın Atina ziyareti
Kıbrıs ve Ege sorunlarının gündeme geldiği ortamlarda yer yer gerilime
sahne oldu, ancak bu ziyaret, iki liderin Davos ruhunu sürdürme niyetlerini
göstermesi bakımından önemliydi. Özal, “Birbirimize güvenmemiz ve önyargılı
düşüncelerden vazgeçmemiz gerekiyor. Bu sert çizgileri ve sert yürekleri
yumuşatmalıyız” derken, Papandreou “Diyaloğumuzu sürdüreceğiz.
Bu yol bizi, savaşmazlık durumundan tam anlamıyla bir barışa götürecektir”
ifadeleriyle karşılık veriyordu.71 Bu süreçteki başka bir olumlu gelişme de
Davos’ta karar verilen siyasi ve ekonomik komitelerin çalışmalarına başlamasıydı.
Siyasi komite kronik sorunlara ilişkin belirgin bir ilerleme kat edemezken;
ekonomik komite ticaret, bankacılık, turizm ve tarım alanlarında
işbirliği kararına vardı.72
Bu doğrultuda 1988 içinde iki ülke arasındaki Deniz Taşımacılığı Anlaşması’nın
ilk taslakları hazırlandı ve Türk-Yunan İş Konseyi kuruldu.73
Türkiye, 1990’da Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması’nı
hazırlayarak Yunanistan’a sundu. Özal’ın ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi
doğrultusundaki çağrıları ve attığı adımlara rağmen bu dönemde ikili
ticaretteki artış sınırlı ölçekte gerçekleşmiştir. İlk Özal hükümetinin
kurulduğu 1983 yılında iki ülke arasındaki toplam ticaret hacmi 78 milyon
dolarken bu rakam Davos ruhunun inşası ve yaşatılmaya çalışıldığı yıllarda
sırasıyla 1986’da 153 milyon dolar, 1987’de 185 milyon dolar, 1988’de 178
milyon dolar ve nihayet 1989’da 225 milyon dolar olacaktır.74 Söz konusu
rakamların iki ülke arasında karşılıklı bağımlılık ilişkisi oluşturmaktan çok
uzak olduğu açıktır. Ancak Özal’ın barışçıl yaklaşımlarının Yunan muhatap larından geç de olsa karşılık bulması ile birlikte ortaya çıkan uzlaşmacı dil 1996’daki Kardak krizine kadar büyük bir krizin yaşanmasına engel olmuş
ve 1999’da iki ülke dışişleri bakanları İsmail Cem ve Yorgo Papandreou’nun
önderlik ettikleri diyalog sürecine zemin oluşturmuştur. Şüphe yok ki eğer
Cem ve Y. Papandreou ilişkileri Özal ve A. Papandreou’nun devraldıkları tarihsel
miras ile alsalar diyalog zeminin başlaması çok daha zor olurdu. Davos
sürecinde yaşanan tecrübe iki dışişleri bakanı için iyi bir başlangıç noktası
olmuştur. Öte yandan ilişkilerin gelişmesi için kurulan komiteler ve İş Konseyi
ile imzalanan anlaşmalar 1999’dan sonra hızla gelişen ticari ilişkiler için
de yapısal bir altyapı hüviyetindedir. Tüm bu öncü girişimler, 1999 sonrasında
ekonomik ilişkilerin gelişmesi biçiminde meyvesini verecektir. İki ülke
arasındaki dış ticaret hacmi 1999’da 868 milyon dolara, 2003’de 1,348 milyar
dolara, 2007’de 3,212 milyar dolara ve nihayet 2013’de 5,644 milyar dolara
ulaşacaktır.75
SONUÇ
Türk dış politikasında 1983 sonrasında öne çıkan ekonomi odaklı dış politika
yaklaşımın temelinde Özal’ın ülke ekonomisini düzeltme ve bu doğrultuda
komşulardan başlayarak farklı ülkelerle iyi ilişkiler geliştirme düşüncesi yatmaktadır.
Bu açıdan Türk dış politikasının siyasi ve güvenlik konularını önceleyen
geleneksel yaklaşımından uzaklaşmanin kökeninde Özal belirleyici
bir konumdadır.
Özal’ın ekonomi odaklı dış politikasının önemli bir boyutunu oluşturan
karşılıklı bağımlılık yaklaşımının bu dönemde ne ölçüde başarıya ulaştığını
anlamak için öncelikle, Özal’ın Yunanistan’a yönelik “zeytin dalı” politikası
ile neleri amaçladığını tespit ederek başlamak gerekir. Birincisi, Özal, iç ve dış
siyasette barış ve istikrar olmadan ekonomik kalkınma planını uygulamaya
koyamayacağının farkındaydı. Bu nedenle öncelikle, en azından mevcut
sorunları bir kenarda dondurup alevlenmelerine engel olmayı amaçlıyordu.
Bu dönemde Yunanistan ile özellikle Ege sorunlarından kaynaklı olarak bazı
gerilimler yaşansa da, Özal’ın yapıcı ve tansiyonu düşürücü tutumu bunların
çatışma seviyesine ulaşmasını engelledi. Mevcut krizlerin çatışmaya dönüşme
potansiyelinin görülmesi tarafları yapıcı yaklaşıma iten önemli bir neden
oldu. Bu açıdan Özal’ın ilk hedefini gerçekleştirdiği söylenebilir. İkinci olarak,
Özal, taraflar arasında bir diyalog ortamı sağlamak ve tarafları çatışmacı
dilden uzaklaştırmak istiyordu. Birbiri ile görüşmeyen halklar ve liderler
arasında düşmanca duyguların daha da artması kaçınılmazdı. Türkiye’nin
Yunanistan’a uygulanan vizeyi kaldırması ve ülkedeki Yunan malları ile ilgili
kısıtlayıcı hükümlerin kaldırılması halklar arasındaki yakınlaşma bakımından
önemli adımlardı. Özal’ın devletler arası ilişkilerdeki diyalog çağrısı ise Yunanistan tarafından başlangıçta olumlu karşılık bulmamış, Yunan ta
rafının tavrının değişmesi için Ocak 1988’deki Davos zirvesine beklemek
gerekmiştir. İki liderin Davos’ta buluşması ve sonrasında ilerleyen süreç,
işbirliğinin geliştirilmesi ve sorunların çözümü amacıyla kurulan komiteler
devletler arasındaki diyaloğun da sağlandığını gösteriyordu. Sonuç olarak,
Özal’ın diyalog ortamını tesis etmek hedefi başarıya ulaşmıştır.
Özal döneminde yakalanamayan iki hedef ise ekonomik işbirliği girişimlerinin somutlaşması ve siyasi sorunlara kalıcı çözüm bulunmasıdır.
Özal’ın başbakanlığı döneminde Davos sürecinin bir parçası olarak ekonomik
işbirliğinin zeminin oluşturan önemli gelişmeler yaşanmıştır. Lakin bunların
ticaret rakamlarına yansıması için 1990’ların sonu ve 2000’leri beklemek
gerekecektir. Özal döneminde ticari ilişkilerde kayda değer bir artış
sağlanamasa da ikili anlaşmalar ve kurulan komiteler gibi altyapı çalışmalarını
takdir etmek hakşinaslığın gereğidir ve bu adımlar 1999 sonrası yaşanan
hızlı gelişmenin önünü açmıştır. Özal kalıcı çözüm konusunda ise, tedrici
yaklaşıma uygun olarak, beklentileri baştan beri düşük seviyede tutma
gerçekçiliği içinde hareket etmiştir. 1980’lerde ikili ticarette kayda değer bir
artış yaşanmadığı için iki ülke arasında karşılıklı bağımlılık ilişkisinin gerçekleştiği de söylenemez. 1980’lerin en önemli katkısı, tarafların çatışmacı
dilinin yumaşaması ve diyalog ortamının tesisidir. Özetle, 1980’lerde yaşanan
süreç 1999 sonrası yakınlaşma için güzel bir başlangıç noktası oluşturmuştur.
Özal’ın barışçıl dili, krizleri diyalog ve yapıcı yaklaşımla çözme ısrarı ve ekonomik işbirliği için oluşturduğu kurumsal altyapı yakınlaşma döneminin öncüsü olmuştur. Bu açıdan Özal dönemi gelişmelerini kalıcı işbirliği doğrultusun da izlenen tedrici sürecin ilk ayağı olarak değerlendirmek gerekir. Ancak, 1990’ların sonu ve 2000’ler boyunca ticari ilişkilerdeki ciddi artışa rağmen siyasi konularda kalıcı bir çözüme ulaşılmış değildir. Öniş ve Yılmaz’ın dediği gibi,76 kalıcı işbirliğinin sağlanması için taraflar temel siyasi sorunlara “kazan-kazan” anlayışı ile yaklaşmalı ve “yüksek politika” alanına giren ana sorunları kararlı ve kapsamlı biçimde masaya yatırmalıdırar. Günümüzde dahi iki ülke siyasi konuların kriz çıkarmayacak düzeyde tutmayı tercih etmektedirler. Son dönemde Kıbrıs konusunda yapılan müzakereler ise gelecek için ümit vadedicidir. Kıbrıs müzakerelerinde başarı sağlanırsa kalıcı işbirliği için önemli bir aşama katedilmiş olacak ve diğer siyasi sorunların çözümü için uygun bir ortam ve ivme yakalanacaktır.
DİPNOTLAR;
1 Mustafa Cüneyt Özşahin, “Barışın Ekonomi Politiği: Uluslararası İlişkilerde Liberal Kuram ve Ticari Liberalizm,” Uluslararası Hukuk ve Politika 9, No. 35 (2013), 92-93.
2 Robert O. Keohane ve Joseph S. Nye, Power and Interdependence, (New York: Harper Collins Publishers, 1989), 24-29.
3 Bu iddiayı destekleyen ampirik çalışma örnekleri için bkz. John R. Oneal, Bruce Russett ve Michael L. Berbaum, “Causes of Peace: Democracy, Interdependence
and International Organizations, 1885-1992,” International Studies Quarterly 47, No. 3 (2003), 371-393 ve Yuan-Ching Chang, “Economic
Interdependence and International Interactions: The Impact of Country Size on Political Conflict and
Cooperation,” Australian Journal of Political Science 39, No. 3 (2004), 605-623.
4 Özşahin, Barışın Ekonomi Politiği, 99.
5 Nitekim 1980 öncesinde Türkiye’nin komşusu Yunanistan ve SSCB ile ilişkilerinde işbirliği girişimlerinin cılız kaldığı, korku ve güvensizlik havasının daha belirleyici
olduğu görülmektedir. Detaylar için Melek Fırat, “Yunanistan’la İlişkiler (1960-1980)”, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar
Cilt 1: 1919-1980 içinde (Ed.) Baskın Oran, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2005), 716-768 ve Erel Tellal, “SSCB’yle İlişkiler (1960-1980)”, Türk Dış Politikası Kurtuluş
Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt 1: 1919-1980 içinde (Ed.) Baskın Oran, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2005), 769-783.
6 Bkz. Nora Fisher Onar, “Crisis or Opportunity? Turkey, Greece and the Political Economy of South
East Europe in the 2010s,” Southeast European and Black Sea Studies 13, No. 3 (2013), 407-420;
Mustafa Kutlay, “A Political Economy Approach to the Expansion of Turkish-Greek Relations: Interdependence
or Not?,” Perceptions 14, No. 1-2 (2009), 91-119; Dimitris Tsarouhas, “The Political
Economy of Greek-Turkish Relations,” Southeast European and Black Sea Studies 9, No.1-2 (2009),
39-57; Constantine A. Papadopoulos, “Greek-Turkish Economic Cooperation: Guarantor of Détente
or Hostage to Politics?,” Oxford Southeast European Studies Occasional Paper, No. 8/08 (2008),
1-40 ve Ziya Öniş ve Şuhnaz Yılmaz, “Greek-Turkish Rapprochement: Rhetoric or Reality?,” Political
Science Quarterly 123, No. 1 (2008), 123-149.
7 Mustafa Aydın, “Cacophony in the Aegean; Contemporary Turkish-Greek Relations,” Turkish
Yearbook of International Relations, No. 27 (1997), 109-140; Ekavi Athanassopoulou, “Blessing in
Disguise? The Imia Crisis and Turkish-Greek Relations,” Mediterranean Politics 2, No. 3 (1997),
76-101 ve Nüzhet Kandemir, “Turkey-Greece Relations,” Fordham International Law Journal 19, No. 5 (1995), 1851-1856.
8 Andrew Bennett ve Alexander L. George, “Case Studies and Process Tracing in History and Political
Science: Similar Strokes for Different Foci,” Bridges and Boundaries: Historians Political Scientists
and the Study of International Relations içinde (Ed.) Colin Elman ve Miriam Fendius Elman
(Massachusetts: The MIT Press, 2001), 152.
9 Bent Flyvbjerg, “Five Misunderstandings about Case-Study Research”, Qualitative Inquiry 2, No. 2 (2006), 225 ve 231.
10 Hüseyin Şahin, Türkiye Ekonomisi: Tarihsel Gelişimi-Bugünkü Durumu (Bursa: Ezgi Kitabevi, 2009), 184.
11 Yakup Kepenek ve Nurhan Yentürk, Türkiye Ekonomisi (İstanbul: Remzi Kitabevi, 2009), 175.
12 Şahin, Türkiye Ekonomisi, 186.
13 Yavuz Donat, Yavuz Donat’ın Vitrininden 3: Özal’lı Yıllar 1983-1987 (Ankara: Bilgi Yayınevi, 1987), 13.
14 Turgut Özal, 6 Kasım 1983 Seçimi Öncesi Basın Mensuplarıyla 25 Ekim 1983 Tarihinde TRT’de Yaptığı Açık Oturum (Ankara: Semih Ofset, 1983), 5-21.
15 Turgut Özal, Başbakan Turgut Özal’ın Konuşma, Mesaj, Beyanat ve Mülakatları (Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1984), 14 ve 16.
16 Kenan Evren, Kenan Evren’in Anıları 4 (İstanbul: Milliyet Yayınları, 1991), 151.
17 Kepenek ve Yentürk, Türkiye Ekonomisi, 199-209.
18 David Barchard, Turkey and the West (Londra: Routledge & Kegan Paul, 1985), 35-36.
19 Mehmet Barlas, Turgut Özal’ın Anıları (İstanbul: Birey Yayıncılık, 2001), 184.
20 Cengiz Çandar, “Turgut Özal Twenty Years After: The Man and the Politician,” Insight Turkey 15, No. 2 (2013), 27-36.
21 Aytekin Yılmaz, “Türk Bürokrasi Geleneği ve Özal,” Özal: Siyaset, İktisat, Zihniyet içinde (Ed.) İhsan Dağı ve İhsan Sezal (İstanbul: Boyut Kitapları, 2003), 96-97.
22 Zeki Duman, Türkiye’de Liberal-Muhafazakâr Siyaset: Turgut Özal (Ankara: Kadim Yayınları, 2010), 190.
23 Mustafa Erdoğan, “Türk Politikasında Bir Reformist,” Özal: Siyaset, İktisat, Zihniyet içinde (Ed.) İhsan Dağı ve İhsan Sezal (İstanbul: Boyut Kitapları, 2003), 22.
24 Nevra Y. Laçinok, “Turgut Özal,” Türk Dış Politikasında Liderler içinde (Ed.) Ali F. Demir (İstanbul: Bağlam Yayınları, 2007), 555.
25 Özal, Başbakan Turgut Özal’ın Konuşma, Mesaj, 98.
26 David Barchard’la 23 Mart 2014 tarihinde Nevşehir’de yapılan röportaj.
27 Duman, Türkiye’de Liberal-Muhafazakâr Siyaset, 318.
28 Özal, Başbakan Turgut Özal’ın Konuşma, Mesaj,385.
29 Hasan Cemal, Özal Hikâyesi (İstanbul: Doğan Kitap, 2004), 126-127.
30 Özal, Başbakan Turgut Özal’ın Konuşma, Mesaj, 94.
31 Hasan Cemal, “Özal’ın En Kritik Beş Yılı,” Cumhuriyet, 6 Temmuz 1984.
32 Ali Bozer’le 28 Nisan 2014 tarihinde Ankara’da yapılan mülakat.
33 Ercüment Yavuzalp, Liderlerimiz ve Dış Politika (Ankara: Bilgi Yayınevi, 1996), 267.
34 Samim Lütfü, “Dış Politikanın Gerçekleri”, Cumhuriyet, 24 Ocak 1985, 3.
35 Hale Gönültaş, Mehmet Keçeciler: Merkez Siyasetin Perde Arkası (İstanbul: Hayy Kitap, 2014), 201.
36 Cemal, Özal Hikâyesi, 316-317.37 Hüseyin Fidan, 1920-2010 Türk Siyasi Tarihi (Ankara: Nobel Yayın, 2010), 261.
38 Mehmed A. Birand, “A Turkish View of Greek-Turkish Relations,” Journal of Political and Military Sociology 16 (1988), 173.
39 Evren, Kenan Evren’in Anıları 4, 470.
40 Kenan Evren, Kenan Evren’in Anıları 5 (İstanbul: Milliyet Yayınları, 1991), 37.
41 Melek Fırat, “Yunanistan’la İlişkiler (1980-1990)”, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt 2: 1980-2001 içinde (Ed.) Baskın Oran, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2006), 105.42 Kemal Kirişçi, “The ‘Enduring Rivalry’ between Greece and Turkey: Can Democratic Peace Break it?,” Alternatives 1, No. 1 (2002), 39-41.
43 Özal, Başbakan Turgut Özal’ın Konuşma, Mesaj,135.
Bilge Strateji, Cilt 8, Sayı 15, Güz 2016
44 Öniş ve Yılmaz, Greek-Turkish Rapprochement, 125.
45 “Özal: Baskılar, Kıbrıs’ta Çözümsüzlük Getirir”, Cumhuriyet, 1 Nisan 1984.46 “Papandreou Özal’ın İşbirliği Çağrısını Soğuk Karşıladı”, Cumhuriyet, 12 Ocak 1984.
47 “Özal: Papandreou ile Tanışma Buluşması Yapmak İstiyorum”, Cumhuriyet, 26 Nisan 1984.
48 “BBC, İki Başbakanı Radyo Programında Bir Araya Getirdi”, Cumhuriyet, 9 Kasım 1984.
49 “Limni Krizi”, Cumhuriyet, 18 Kasım 1984.
50 Evren hatıratında konuyla ilgili görüşünü şöyle ifade eder: “Mademki ortada uluslararası bir antlaşma var [Lozan’a atıfta bulunuyor, EE], o antlaşma da halen yürürlüktedir, o halde bunu yok farz etmek suretiyle orada antlaşmalara aykırı olarak konuşlandırılmış kuvvetler NATO emrine tahsis edilemez.” Bkz. Evren, Kenan Evren’in Anıları 5,143.
51 “Özal: NATO’da Veto Olabilir”, Cumhuriyet, 24 Kasım 1984.
52 “Özal: Papandreou ile El Sıkışmalıyız”, Cumhuriyet, 13 Mart 1985.
53 “Papandreou: Önce Kıbrıs Sonra Diyalog”, Cumhuriyet, 3 Nisan 1985.
54 “Özal’dan Papandreou’ya Dostluk Çağrısı: Gel Tarih Yaratalım”, Cumhuriyet, 4 Nisan 1985.
55 “Papandreou’dan Özal’a: Diyalogda Yarar Görüyorum”, Cumhuriyet, 4 Şubat 1986.
56 “AET’de Atina’ya Türk Jesti”, Cumhuriyet, 24 Ocak 1987.
57 “Papandreou: Balkanlar’ın Altı Üstüne Gelir”, Cumhuriyet, 28 Mart 1987.
58 “Kriz Donduruldu”, Cumhuriyet, 29 Mart 1987.
59 C. W. Mccaskill, “U.S.-Greek Relations and the Problems of the Aegean and Cyprus”, Journal of Political and Military Sociology 16 (1988), 222.
60 “Özal’ın Diyalog Mesajı Atina’da”, Cumhuriyet, 2 Nisan 1987.
61 “Atina Yokluyor”, Cumhuriyet, 7 Nisan 1987.
62 A.g.e.
63 “Papandreou ile Gündemsiz Görüşelim”, Cumhuriyet, 2 Kasım 1987.
64 Fırat, “Yunanistan’la İlişkiler (1980-1990)”, 111.
65 A.g.e., 114.
66 “Diyalog İçin Üç Olumlu Adım”, Cumhuriyet, 1 Şubat 1988.
67 A.g.e.
68 “İlk Jest Özal’dan”, Cumhuriyet, 2 Şubat 1988.
69 “AT’ye Kıbrıs Kilidi”, Cumhuriyet, 27 Nisan 1988.
70 “Atina Randevusu”, Cumhuriyet, 13 Haziran 1988.71 BBYEGM, Dış Basında Başbakan Turgut Özal’ın Atina Ziyareti (Ankara: 1988), 82-83.
72 “Davos Ruhu Atina’da Kıpırdadı”, Cumhuriyet, 8 Eylül 1988.
73 Kaşif Eryalçın, “Türkiye ile Yunanistan Arasındaki Ticari ve Ekonomik İlişkiler”, 2014, http://www.
mfa.gov.tr/turkiye-ile-yunanistan-arasindaki-ticari-ve-ekonomik-iliskiler.tr.mfa (Erişim: 11.10.2014)
74 https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=4¶m2=0&sitcrev=0&isicrev=0&
sayac=5808 (Erişim: 10.06.2016)
75 T.C. Atina Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği,“Yunanistan Ekonomisi: Gelişmeler, Beklentiler ve Türkiye ile Ticareti”, 2009, http://www.counsellors.gov.tr/upload/gr/yunanekonomibilginotu.
doc+&cd=1&hl=tr&ct=clnk&gl=tr (Erişim: 11.10.2014) ve T.C. Ekonomi Bakanlığı, “Yunanistan: Türkiye İle Ticaret”, http://www.ekonomi.gov.tr/portal/faces/oracle/webcenter/portalapp/pages/content/htmlViewerUlkeler.jspx?contentId=UCM%23dDocName%3AEK-161044 (Erişim: 11.10.2014)
Bilge Strateji, Cilt 8, Sayı 15, Güz 2016
76 Öniş ve Yılmaz, Greek-Turkish Rapprochement, 144-145.
KAYNAKÇA
Ali Bozer’le 28 Nisan 2014 tarihinde Ankara’da yapılan mülakat.
Athanassopoulou, Ekavi. “Blessing in Disguise? The Imia Crisis and Turkish-
Greek Relations,” Mediterranean Politics 2, No. 3 (1997): 76-101.
Aydın, Mustafa. “Cacophony in the Aegean; Contemporary Turkish-Greek
Relations,” Turkish Yearbook of International Relations, No. 27 (1997): 109-
40.
Barchard, David. Turkey and the West. Londra: Routledge & Kegan Paul,
1985.
Barlas, Mehmet. Turgut Özal’ın Anıları. İstanbul: Birey Yayıncılık, 2001.
BBYEGM, Dış Basında Başbakan Turgut Özal’ın Atina Ziyareti, Ankara:
1988.
Bennett, Andrew ve George, Alexander L. “Case Studies and Process Tracing
in History and Political Science: Similar Strokes for Different Foci,” Bridges
and Boundaries: Historians Political Scientists and the Study of International
Relations içinde (Ed.) Colin Elman ve Miriam Fendius Elman, Massachusetts:
The MIT Press, 2001.
Birand, Mehmet A. “A Turkish View of Greek-Turkish Relations.” Journal of
Political and Military Sociology 16 (1988): 173-83.
Cemal, Hasan. Özal Hikâyesi. İstanbul: Doğan Kitap, 2004.
Cemal, Hasan. “Özal’ın En Kritik Beş Yılı”, Cumhuriyet, 6 Temmuz 1984.
Chang, Yuan-Ching. “Economic Interdependence and International Interactions:
The Impact of Country Size on Political Conflict and Cooperation.”
Australian Journal of Political Science 39, No. 3 (2004): 605-23.
Çandar, Cengiz. “Turgut Özal Twenty Years After: The Man and the Politician.”
Insight Turkey 15, No. 2 (2013): 27-36.
David Barchard’la 23 Mart 2014 tarihinde Nevşehir’de yapılan mülakat.
Donat, Yavuz. Yavuz Donat’ın Vitrininden 3: Özal’lı Yıllar 1983-1987. Ankara:
Bilgi Yayınevi, 1987.
Duman, Zeki. Türkiye’de Liberal-Muhafazakâr Siyaset: Turgut Özal. Ankara:
Kadim Yayınları, 2010.
Erdoğan, Mustafa. “Türk Politikasında Bir Reformist”, Özal: Siyaset, İktisat,
Zihniyet içinde (Ed.) İhsan Sezal ve İhsan Dağı, İstanbul: Boyut Kitapları, 2003.
Eryalçın, Kaşif. “Türkiye ile Yunanistan Arasındaki Ticari ve Ekonomik İlişkiler”,
2014, http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ile-yunanistan-arasindaki-ticari-
ve-ekonomik-iliskiler.tr.mfa (Erişim: 11.10.2014)
Evren, Kenan. Kenan Evren’in Anıları 4. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1991.
Evren, Kenan. Kenan Evren’in Anıları 5. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1991.
Fırat, Melek. “Yunanistan’la İlişkiler (1960-1980)”, Türk Dış Politikası Kurtuluş
Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt 1: 1919-1980 içinde
(Ed.) Baskın Oran, İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
Fırat, Melek. “Yunanistan’la İlişkiler (1980-1990)”, Türk Dış Politikası Kurtuluş
Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt 2: 1980-2001 içinde
(Ed.) Baskın Oran, İstanbul: İletişim Yayınları, 2006.
Fidan, Hüseyin. 1920-2010 Türk Siyasi Tarihi. Ankara: Nobel Yayın, 2010.
Flyvbjerg, Bent. “Five Misunderstandings about Case-Study Research”,
Qualitative Inquiry 2, No. 2 (2006): 219-45.
Gönültaş, Hale. Mehmet Keçeciler: Merkez Siyasetin Perde Arkası. İstanbul:
Hayy Kitap, 2014.
https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=4¶m2=0&
sitcrev=0&isicrev=0&sayac=5808 (Erişim: 10.06.2016)
Kandemir, Nüzhet. “Turkey-Greece Relations,” Fordham International Law
Journal 19, No. 5 (1995): 1851-56.
Keohane, Robert O. ve Nye, Joseph S. Power and Interdependence. New
York: Harper Collins Publishers, 1989.
Kepenek, Yakup ve Yentürk Nurhan. Türkiye Ekonomisi. İstanbul: Remzi Kitabevi,
2009.
Kirişçi, Kemal. “The ‘Enduring Rivalry’ between Greece and Turkey: Can
Democratic Peace Break it?,” Alternatives 1, No. 1 (2002): 38-50.
Kutlay, Mustafa. “A Political Economy Approach to the Expansion of Turkish-
Greek Relations: Interdependence or Not?,” Perceptions 14, No. 1-2 (2009):
91-119.
Laçinok, Nevra Y. “Turgut Özal”, Türk Dış Politikasında Liderler içinde (ed.)
Ali F. Demir, İstanbul: Bağlam Yayınları, 2007.
Lütfü, Samim. “Dış Politikanın Gerçekleri”, Cumhuriyet, 24 Ocak 1985.
Mccaskill, C. W. “U.S.-Greek Relations and the Problems of the Aegean and
Cyprus.” Journal of Political and Military Sociology 16 (1988): 215-33.
Onar, Nora Fisher. “Crisis or Opportunity? Turkey, Greece and the Political
Economy of South East Europe in the 2010s,” Southeast European and Black
Sea Studies 13, No. 3 (2013): 407-20.
Oneal, John. R., Russett, Bruce ve Berbaum, Michael L. “Causes of Peace:
Democracy, Interdependence and International Organizations, 1885-1992.”
International Studies Quarterly 47, No. 3 (2003): 371-93.
Öniş, Ziya ve Yılmaz, Şuhnaz. “Greek-Turkish Rapprochement: Rhetoric or
Reality?,” Political Science Quarterly 123, No. 1 (2008): 123-49.
Özal, Turgut. 6 Kasım 1983 Seçimi Öncesi Basın Mensuplarıyla 25 Ekim 1983
Tarihinde TRT’de Yaptığı Açık Oturum. Ankara: Semih Ofset, 1983.
Özal, Turgut. Başbakan Turgut Özal’ın Konuşma, Mesaj, Beyanat ve Mülakatları.
Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1984.
Özşahin, Mustafa C. “Barışın Ekonomi Politiği: Uluslararası İlişkilerde Liberal
Kuram ve Ticari Liberalizm.” Uluslararası Hukuk ve Politika 9, No. 35
(2013): 85-113.
Papadopoulos, Constantine A. “Greek-Turkish Economic Cooperation: Guarantor
of Détente or Hostage to Politics?,” Oxford Southeast European Studies
Occasional Paper, No. 8/08 (2008): 1-40.
Şahin, Hüseyin. Türkiye Ekonomisi: Tarihsel Gelişimi-Bugünkü Durumu.
Bursa: Ezgi Kitabevi, 2009.
T.C. Atina Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği. “Yunanistan Ekonomisi: Gelişmeler,
Beklentiler ve Türkiye ile Ticareti”, 2009, http://www.counsellors.
gov.tr/upload/gr/yunanekonomibilginotu.doc+&cd=1&hl=tr&ct=clnk&gl=tr
(Erişim: 11.10.2014)
T.C. Ekonomi Bakanlığı. “Yunanistan: Türkiye İle Ticaret”, 2014, http://
www.ekonomi.gov.tr/portal/faces/oracle/webcenter/portalapp/pages/content/
htmlViewerUlkeler.jspx?contentId=UCM%23dDocName%3AEK-161044
(Erişim: 11.10.2014)
Tellal, Erel. “SSCB’yle İlişkiler”, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşı’ndan
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt 1: 1919-1980 içinde (Ed.) Baskın
Oran, İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
Tsarouhas, Dimitris. “The Political Economy of Greek-Turkish Relations,”
Southeast European and Black Sea Studies 9, No.1-2 (2009): 39-57.
Yavuzalp, Ercüment. Liderlerimiz ve Dış Politika. Ankara: Bilgi Yayınevi,
1996.
Yılmaz, Aytekin. “Türk Bürokrasi Geleneği ve Özal”, Özal: Siyaset, İktisat,
Zihniyet içinde İhsan Sezal ve İhsan Dağı, İstanbul: Boyut Kitapları, 2003.
Turgut Özal’ın Ekonomi Odaklı Dış Politikası:Yunanistan’a Yönelik “Zeytin Dalı” Diplomasisi Örneği
Bilge Strateji, Cilt 8, Sayı 15, Güz 2016
***
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder