YENİ ORTA DOĞU AKTÖRLER DİNAMİKLER VE DENGE ARAYIŞLARI

YENİ ORTA DOĞU AKTÖRLER DİNAMİKLER VE DENGE ARAYIŞLARI 

YENİ ORTA DOĞU AKTÖRLER, DİNAMİKLER VE DENGE ARAYIŞLARI
Sertif DEMİR - Oktay BİNGÖL

Ankara
Ocak - 2017

© Barış Kitabevi, 2017
Tüm hakları saklıdır.
Yayıncı izni olmadan kısmen de olsa fotokopi, film, vb. elektronik ve mekanik yöntemlerle çoğaltılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez.

Kapak Tasarım - Düzenleme
Karizma Reklamcılık: 0.312 418 20 92-93
Baskı ve Cilt
BRC: 0.312 384 44 54
ISBN: 978-605-4728
Sertifika No: 16207
Genel Dağıtım

Zafer Çarşısı No: 10-11 Yenişehir – ANKARA
Tel: 0312. 435 29 69 Faks: 0312. 434 33 93 



ÖNSÖZ

Küresel krizin merkezi konumundaki Orta Doğu’da yaşananları bilimsel bir anlayışla incelemek ve okuyucuya sunmak uzun süredir üzerinde düşündüğümüz bir husus idi. Çünkü bölge geçmişten gelen sorunların yanı sıra, Soğuk Savaş’ın bitmesinden beri sürekli bir krize veya çatışmaya sahne olmaktadır. Bu kriz 
ve sorunların neticesinde bölgede devletlerarası savaşlar, etnik/dinsel/ mezhepsel iç çatışmalar, bunlara bağlı göç ve mülteci hareketleri, sürgünler ve katliamlar yaşanmaktadır. Bölge son olarak küresel radikalizmle dünyanın gündemine oturmuştur. Diğer yandan Arap Baharı süreci ve Suriye krizi ile yaklaşık bir yüzyıl sonra bölge yeniden şekillendirilmeye çalışılmaktadır. 

Bu bağlamda Orta Doğu’da yaşanan tarihsel sürecin analiz edilmesinin yararlı olduğunu gördük. Bunu da bilimsel bir yaklaşıma ve tarafsız bir çalışma ile okuyucuya yansıtmak gerektiğine inandık. Dolayısıyla Orta Doğu’ya etki eden dinamikleri, olayları, sorunları ve krizleri analiz ederek geleceğe yönelik bir 
öngörüde bulunmayı hedefleyen bu çalışma böyle bir düşünce ve arzunun ışığında ortaya çıktı. Bu amacı gerçekleştirmek için kitap bir derleme şeklinde hazırlanmış ve uzman yazarlar tarafından her bir mesele ayrıntılı olarak ele alınarak incelenmiştir. 

Kuşkusuz Orta Doğu’ya ilişkin daha önce yayımlanan çok değerli yapıtlar mevcuttur. Bunlar da Orta Doğu bölgesinin analizine çok büyük katkılar yapmıştır. Günümüzde barındırdığı kriz, sorun, çatışma ve anlaşmazlıklarla bölgedeki devletleri, Türkiye’yi ve genel anlamda dünyayı etkileyen Orta Doğu’nun geniş kapsamlı araştırılmasını içeren bu kitabın da alanda daha 
önce yapılmış çalışmalara katkı sağlayacağı inancındayız. Özellikle  akademisyenlerin Orta Doğu’ya ilişkin dersleri için önemli 
bir kaynak olacağı inancını taşıyoruz. 

Kitap çok uzun süreli ve titiz bir çalışmanın sonucunda ortaya çıkmıştır. Katkı yapan tüm yazarlara harcadıkları emek ve ortaya çıkardıkları güzel eserleri için yürekten teşekkürlerimizi sunuyoruz.

Kitabı yayımlayan Barış Yayınevi’ne titiz çalışmaları ve desteklerinden dolayı müteşekkiriz. Ayrıca kitabın hazırlığı sürecinde bize sabır gösteren ailelerimize de en derin sevgi ve saygılarımızı iletiyoruz.

Son olarak, kitapta olabilecek tüm hataların sorumluluğunun biz editörlerde olduğunu bilimsel ve akademik anlayış gereği ifade etmek zorundayız.


Ankara, 2016
Sertif DEMİR ve Oktay BİNGÖL


İÇİNDEKİLER
Önsöz ..........................................................................................3
İçindekiler ..........................................................................................5
Yazarların Özgeçmişi..........................................................................7
Giriş ........................................................................................13
Birinci Bölüm: Orta Doğu’nun Değişmeyenleri 
1.Kısım: Orta Doğu’nun Jeopolitik Önemi...................................23 
Yrd. Doç. Dr. Kadir Sancak 

2.Kısım: Soğuk Savaş Sonrası Arap Orta Doğusunun 

 Siyasi Tarihi....................................................................53
Prof. Dr. Türel Yılmaz Şahin

3.Kısım: İsrail- Filistin ve İsrail-Arap Çatışması........................117

 Doç. Dr. Sezai Özçelik 


İkinci Bölüm: Soğuk Savaş Sonrası Değişimler

4.Kısım: Küreselleşmenin Orta Doğu’ya Etkileri.......................163 

 Prof. Dr. Siret Hürsoy 

5.Kısım: Orta Doğu’da Devlet Modelleri ve Siyasal İslam........193

 Yrd. Doç. Dr. Ali Bilgin Varlık

6.Kısım: Irak Savaşları ve Arap Baharı: Yeni Orta Doğu’yu 

 Yapılandıran Krizler.....................................................241

 Doç. Dr. Sertif Demir 

7.Kısım: Küresel Enerji Politikaları ve Orta Doğu.....................277

 Doç. Dr. Poyraz Gürson 


Üçüncü Bölüm: Yeni Orta Doğu

8.Kısım: Orta Doğu Bölgesel Güvenlik Kompleksinin 

 Şekillenmesi ve Güç Dengesi Arayışları......................293

 Dr. Oktay Bingöl 

9.Kısım: Bölgesel Kürt Dinamiği................................................333

 Dr. Savaş Biçer 

10.Kısım: Orta Doğu’da Yükselen Kürt Dinamiği: Bölgesel ve 

 Sınır Aşan Özellikleri, Türkiye’ye Etkileri...................347

 Dr. Oktay Bingöl

11.Kısım: Orta Doğu’da Sınır Aşan Sular.....................................375

 Yrd. Doç. Dr. Ayça Eminoğlu

12.Kısım: Orta Doğu’da Sınır Aşan Dinamik: Mültecilik............405

 Dr. Oktay Bingöl

Dördüncü Bölüm: Büyük Güçler ve Orta Doğu

13.Kısım: ABD’nin Orta Doğu Politikasına Genel Bir Bakış.......431

 Yrd. Doç. Dr. Zafer Parlak 

14.Kısım: Rusya ve Orta Doğu.....................................................477

 Yrd. Doç. Dr. Mustafa Üren

15.Kısım: AB’nin Orta Doğu Politikalarının Analizi....................535

 Doç. Dr. Sertif Demir, Dr. Ercüment Tatlıoğlu

16.Kısım: Çin’in Orta Doğu Politikasının Analizi........................563

 Doç. Dr. Sertif Demir, Ayçe Sepli

17.Kısım: Türkiye ve Orta Doğu...................................................601

 Uzm. Kudret Erkan 

Genel Sonuç ve Değerlendirme......................................................649


YAZARLAR HAKKINDA 

Prof. Dr. Türel YILMAZ ŞAHİN

1987 yılında Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 
Uluslararası İlişkiler Bölümünden mezun oldu. 1992’de GÜ Sosyal 
Bilimler Enstitüsünde Uluslararası İlişkiler Yüksek Lisans Programını, 
1997 yılında da yine aynı Enstitüde Uluslararası İlişkiler Doktora 
Programını tamamladı. 2002 yılında Doçent unvanı alan ŞAHİN, 2007 
yılında Profesör kadrosuna atandı. 2004-2007 yılları arasında GÜ İktisadi 
ve İdari Bilimler Fakültesinde Dekan Yardımcılığı yapan ŞAHİN, 
2009-2011 yılları arasında da Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi İktisadi 
ve İdari Bilimler Fakültesi’nde Dekan olarak görev yaptı. Halen GÜ İktisadi 
ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümünde öğretim 
üyesi olan ŞAHİN’in Orta Doğu Bölgesi üzerine yazılmış çeşitli 
kitap ve makaleleri bulunmaktadır.

Prof. Dr. Siret HÜRSOY

Prof. Dr. Hürsoy, KKTC’de bulunan Doğu Akdeniz Üniversitesi 
Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden 1997 yılında mezun olmuştur. 1998 
yılında ise yüksek lisans derecesini İngiltere’de bulunan University of 
Kent at Canterbury, Uluslararası İlişkiler ve Avrupa Çalışmaları alanından 
almıştır. 1998-2000 yılları arasında Türkiye’de Ege Üniversitesi, 
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi’nde araştırma görevlisi olmuş ve 
ders asistanlığı yapmıştır. Doktora derecesini 2002 yılında Almanya’da 
bulunan Philipps-Universität Marburg, Gesellschaftswissenschaften 
und Philosophie, Fachbereich Politikwissenschaft, alanından almaya 
hak kazanmıştır. Doktora çalışmaları burslusu olduğu Konrad-Adenauer-
Stiftung tarafından finanse edilmiş, İngiltere’ye araştırma yapması 
için gönderilmiş ve “The New Security Concept and German-French 
Approaches to the European ‘Pillar of Defence’, 1990-2000” adlı kitabının 
yayınlanmasına katkıda bulunmuştur. 2003 yılından itibaren Ege 
Üniversitesi’nin Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde savunma ve güvenlik, 
Avrupa Birliği ve uluslararası ilişkiler teorileri alanlarında dersler 
vermektedir. Çok iyi derecede İngilizce ve iyi derecede Almanca bilmektedir.

Doç. Dr. Sezai ÖZÇELİK

1994 yılında Ankara Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler lisans programından 
mezun olan Doç. Dr. Sezai Özçelik, yüksek lisans öğrenimini 
1998’de American University, Uluslararası Barış ve Çatışma Çözümü 
Programı’nda tamamladı. Doktora derecesini 2004’te George Mason 
University, Çatışma Analizi ve Çözümü Programı’ndan alan Özçelik, 
akabinde Türkiye’ye döndü. Hâlen Çankırı Karatekin Üniversitesi, 
Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. 
Avrupa Birliği (AB) projelerinde geniş tecrübeye sahiptir.

Doç.Dr. Poyraz GÜRSON

Kara Harp Okulunu müteakiben 1997 yılında Marmara Üniversitesi 
İletişim Fakültesi Gazetecilik/ Basın Ekonomisi Bölümünde lisans eğitimini 
tamamlamış, ardından 1999 yılında İstanbul Üniversitesi İktisat 
Fakültesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Orta Doğu 
ve Asya Çalışmaları Anabilim Dalı’nda yüksek lisansını yapmıştır. 
2004 yılında ise Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde doktora 
eğitimini bitirmiştir. 12 Mart 2015 tarihinde Üniversiteler Arası 
Kurul Başkanlığı (UAK) tarafından Siyasal Hayat ve Kurumlar alanından 
Doçentliğe yükselen Dr. GÜRSON, akademik kariyerine Atılım 
Üniversitesi’nde Halkla İlişkiler ve Reklamcılık Bölümü’nde Öğretim 
Üyesi olarak sürdürmüştür. Halen, Nişantaşı Üniversitesi Uluslararası 
İlişkiler ve Kocaeli Üniversitesi AB Siyaseti ve Uluslararası İlişkiler 
Bölüm’lerinde Öğretim Üyesi olarak devam etmektedir. Araştırma 
konuları arasında Halkla İlişkiler, Reklamcılık, Yaratıcılık ve Orta 
Doğu’da Güncel Sorunlar yer almaktadır.

Dr. Ercüment TATLIOĞLU 

1960 yılında İzmir’de doğdu. 1981 yılında Deniz Harp Okulundan, 
1992 yılında Deniz Harp Akademisinden, 1994 yılında Silahlı Kuvvetler 
Akademisinden, 1995 yılında ABD kurmay Kolejinden, 2001 yılında 
NATO Savunma Kolejinden mezun oldu. Belçika Leuven Üniversitesinde 
2006 yılında Avrupa Birliği Siyaseti ve Avrupa Birliği Politikaları 
yüksek lisansını, 2016 yılında ise 9 Eylül Üniversitesi Avrupa 
Birliği Doktorasını tamamladı. AB Güvenlik ve Savunma Politikası ile 
NATO konularında çalışmalar yapmaktadır. 

Doç. Dr. Sertif DEMİR

Kara Harp Okulunda İktisat ana dalında lisans, İstanbul Üniversitesi 
İktisat Fakültesi’nde Uluslararası İlişkiler alanında yüksek lisans 
iktisat Ana Bilim dalında ise doktora programını tamamlamıştır. 1990 
yılında ise Kara Harp Akademisini tamamlayarak kurmay subay olmuştur. 
Türk Silahlı Kuvvetlerinin stratejik karargâhları ile NATO’nun 
karargâhlarda güvenlik ve strateji alanlarında görev yapmış, NATO’nun 
Bosna Hersek, Kosova ve Afganistan harekâtlarına iştirak etmiştir. Çeşitli 
Üniversitelerde eğitmenlik yapan Dr. Demir 2014 yılında uluslararası 
ilişkiler alanında doçent olmuştur. Türk dış politikası, güvenlik ve 
savunma, terör, uluslararası örgütler, barış gücü operasyonları üzerinde 
yayınlanmış eserleri mevcuttur. 

Yrd. Doç. Dr. Ali Bilgin VARLIK

Doktorasını, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası 
İlişkiler Ana Bilim Dalı’nda 2009’da tamamlamıştır. Merkez 
Strateji Enstitüsü düşünce kuruluşunun koordinatörü, Millî Güvenlik 
ve Askerî Bilimler Akademik Dergisi’nin editörü ve İstanbul Esenyurt 
Üniversitesinin öğretim üyesidir. Küresel güvenlik, strateji, savaş 
çalışmaları ve Orta Doğu konularında çalışmaktadır. 2013 yılında 
TSK’dan albay rütbesi ile emekliye ayrılmış olup, muvazzaf hizmeti 
esnasında, Irak’ta Huzuru Sağlama Harekâtı (1995), Bosna-Hersek’te 
İstikrar Harekât (2001) ve Afganistan’da Uluslararası Güvenlik Yardım 
Harekâtı (2010) görevlerine katılmıştır.

Yrd. Doç. Dr. Kadir SANCAK

Dr. SANCAK, lisans ve lisansüstü eğitimlerini uluslararası ilişkiler 
alanında tamamlamıştır. Lisans, yüksek lisans ve doktora aşamalarında 
sırasıyla Çeçenistan, Gürcistan ve Azerbaycan merkezli tez çalışmaları 
yapmıştır. Konu itibariyle güç, yumuşak güç, kamu diplomasisi ve ben
zeri konularda, bölge olarak ise ağırlıklı olarak Kafkasya, Türkistan ve 
Balkanlara yönelik çalışmaları bulunan Kadir Sancak, akademik hayatına 
Gümüşhane Üniversitesi’nde devam etmektedir.

Yrd. Doç. Dr. Savaş BİÇER

1980 yılında Kara Harp Okulu’ndan 1991 yılında ise Harp Akademilerinden 
kurmay subay olarak mezun oldu. Bosna Hersek, Kosova, 
Makedonya ve Afganistan’daki NATO ve Birleşmiş Milletlerin Güvenlik 
ve Barış harekâtına katıldı. Belçika’daki NATO karargâhında 
ve Türk Silahlı Kuvvetlerinin çeşitli kademelerinde görev yaptıktan 
sonra emekli oldu. Yeditepe Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası 
İlişkiler bölümünde, NATO’nun Soğuk Savaş sonrası askeri müdahaleleri 
üzerine doktora tezini tamamladı. NATO ve Uluslararası Güvenlik 
üzerine yazılar yazan Yrd. Doç.Dr. Savaş Biçer, İstanbul Esenyurt 
Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler bölümünde öğretim 
üyesidir.

Yrd. Doç. Dr. Ayça EMİNOĞLU

1997 yılında Yakın Doğu Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi 
Uluslararası İlişkiler Bölümünde lisans eğitimini, 2009 yılında 
Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Uluslararası 
İlişkiler yüksek lisansını tamamlamıştır. 2011-2015 yılları arasında 
Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası 
ilişkiler Anabilim dalında doktora eğitimini bitirmiştir. Halen Karadeniz 
Teknik Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası 
ilişkiler Bölümünde Öğretim Üyesi olarak görev yapmaktadır.

Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÜREN

1985’te Kara Harp Okulunda lisansını, 1997’de Kara Harp Akademisinde 
yüksek lisansını ve 2015’te ise Abant İzzet Baysal Üniversitesi 
Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalında doktorasını 
tamamladı. Ulusal dergilerde yayınlanmış makaleleri bulunan 
Üren’in akademik ilgi alanları arasında; uluslararası ilişkiler teorileri, 
küreselleşme ve uluslararası politika, siyasi tarih ve Avrasya bölgesi 
bulunmaktadır. İngilizce bilen Üren, halen Avrasya Üniversitesi İktisadi 
ve İdari Bilimler Fakültesi Siyaset ve Uluslararası İlişkiler Bölümü 
öğretim üyesidir. 

Dr. Zafer PARLAK 

Boğaziçi Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi 
İktisat ve Uluslararası İlişkiler bölümlerinden mezun oldu. Yüksek 
lisans ve doktorasını Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü 
Amerikan Kültürü ve Edebiyatı ana bilim dalında yaptı. Ayrıca Beykent 
Üniversitesi’nde Eğitim Yönetimi ve Denetimi alanında ikinci bir yüksek 
lisans yaptı. Beş ayrı üniversitede yarı ve tam zamanlı öğretim üyesi 
olarak çalışan Dr. Parlak ABD dış politikası, Türk-Amerikan ilişkileri, 
Amerikan tarihi, ABD diplomasi tarihi, kültürlerarası ilişkiler, Amerikan 
etnik edebiyatı, Amerikan yerlileri, Amerikan edebiyatı, Amerikan 
barış gönüllüleri, Türk kökenli Amerikalılar, uluslararası gönüllü kuruluşlar, 
eko-eleştiri ve kadın çalışmaları konularında dersler vermekte, 
araştırma ve yayınlar yapmaktadır.

Uzman Kudret ERKAN

1981’de Kara Harp Okulu, 1991’de Kara Harp Akademisi ve 
1997’de Silahlı Kuvvetler Akademisinden mezun oldu. ABD’de subay 
tekâmül ve öğretmenlik kursları gördü. Soğuk Savaş dönemi sonrasında 
TSK’nin eski Doğu Bloku ve dağılan Yugoslavya ülkeleri ile Orta 
Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinin üst düzey subaylarına ve sivil bürokratlarına 
NATO standartlarında eğitim vermek üzere açılan TSK Barış 
İçin Ortaklık Eğitim Merkezi’nin kurucu kadrosunun Kurmay Başkanlığını 
ve kurs direktörlüğünü yaptı. 1990’lı yıllarda Azerbaycan’da 
Askeri Ataşelik, Bosna-Hersek’te NATO bünyesinde barışı koruma 
gücü olarak kurulan SFOR’daki Türk Görev Kuvvetinin Komutanlığını 
yaptı. Her iki görevde uluslararası planlama ve strateji geliştirme 
konularında planlamaların içinde yer aldı. 2006-2008 yıllarında Harp 
Akademilerinin bütün öğretim ve eğitim planlamalarını yapan Öğretim 
Başkanlığı’nı icra etti, yayımlanan dergi ve dokümanlara makaleler yazdı. 
Bilahare TSK Askeri Tarih ve Stratejik Etütler Başkanlığında 
Plan Şube Md. olarak TSK tarafından icra edilen kamuya açık bilimsel 
faaliyet ve seminerlerin çalışmalarında yer aldı. Halen Ankara’da konuşlu 
Merkez Strateji Enstitüsü Bilim Kurulu üyesidir. 

Ayçe SEPLİ

1989 yılında İzmir’de doğdu. 2011 yılında Ege Üniversitesi Uluslararası 
İlişkiler lisans programını bitirdi. 2013 Aralık’ta MEB yurtdışı 
yüksek lisans bursunu kazandı. 2014 yılında İngiltere Birmingham Üniversitesi 
Uluslararası İlişkiler (Uluslararası Politik Ekonomi) alanında 
yüksek lisansa başladı. Hindistan’ın uluslararası ticaret müzakerelerinde 
değişen tutumu üzerine tez çalışması yürüttü ve 2015 yılında mezun 
oldu. 2016 Şubat itibariyle Karadeniz Teknik Üniversitesi Uluslararası 
İlişkiler Bölümü’nde Araştırma Görevlisi olarak çalışmaktadır.

Dr. Oktay BİNGÖL

Kara Harp Okulu ve Kara Harp Akademisinden mezun olmuştur. 
ABD Maryland Üniversitesinde İşletme dalında lisans ve yüksek lisans, 
Gazi Üniversitesinde Uluslararası İlişkiler alanında doktora yapmıştır. 
İstanbul’da NATO Kolordusu ve Belçika’da NATO karargâhı ile Almanya, 
Irak, Bosna-Hersek ve Afganistan’da uluslararası birimlerde 
görev yapmıştır. Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalında; 
güvenlik çalışmaları, terörizm, çatışma çözümü, Doğu Asya-Pasifik, 
Afrika Siyaseti, Türkiye-Rusya ilişkileri, Orta Doğu sorunları konularında 
lisans ve lisansüstü dersler vermektedir. Konular kapsamında 
ulusal ve uluslararası çeşitli yayınları bulunmaktadır. Halen Ankara’da 
konuşlu Merkez Strateji Enstitüsü Başkanı ve Gazi Üniversitesi Stratejik 
Araştırmalar Merkezi Danışma Kurulu üyesidir. 


***