YENİ ORTA DOĞU AKTÖRLER DİNAMİKLER VE DENGE ARAYIŞLARI
YENİ ORTA DOĞU AKTÖRLER, DİNAMİKLER VE DENGE ARAYIŞLARI
Sertif DEMİR - Oktay BİNGÖL
Ankara
Ocak - 2017
© Barış Kitabevi, 2017
Tüm hakları saklıdır.
Yayıncı izni olmadan kısmen de olsa fotokopi, film, vb. elektronik ve mekanik yöntemlerle çoğaltılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez.
Kapak Tasarım - Düzenleme
Karizma Reklamcılık: 0.312 418 20 92-93
Baskı ve Cilt
BRC: 0.312 384 44 54
ISBN: 978-605-4728
Sertifika No: 16207
Genel Dağıtım
Zafer Çarşısı No: 10-11 Yenişehir – ANKARA
Tel: 0312. 435 29 69 Faks: 0312. 434 33 93
ÖNSÖZ
Küresel krizin merkezi konumundaki Orta Doğu’da yaşananları bilimsel bir anlayışla incelemek ve okuyucuya sunmak uzun süredir üzerinde düşündüğümüz bir husus idi. Çünkü bölge geçmişten gelen sorunların yanı sıra, Soğuk Savaş’ın bitmesinden beri sürekli bir krize veya çatışmaya sahne olmaktadır. Bu kriz
ve sorunların neticesinde bölgede devletlerarası savaşlar, etnik/dinsel/ mezhepsel iç çatışmalar, bunlara bağlı göç ve mülteci hareketleri, sürgünler ve katliamlar yaşanmaktadır. Bölge son olarak küresel radikalizmle dünyanın gündemine oturmuştur. Diğer yandan Arap Baharı süreci ve Suriye krizi ile yaklaşık bir yüzyıl sonra bölge yeniden şekillendirilmeye çalışılmaktadır.
Bu bağlamda Orta Doğu’da yaşanan tarihsel sürecin analiz edilmesinin yararlı olduğunu gördük. Bunu da bilimsel bir yaklaşıma ve tarafsız bir çalışma ile okuyucuya yansıtmak gerektiğine inandık. Dolayısıyla Orta Doğu’ya etki eden dinamikleri, olayları, sorunları ve krizleri analiz ederek geleceğe yönelik bir
öngörüde bulunmayı hedefleyen bu çalışma böyle bir düşünce ve arzunun ışığında ortaya çıktı. Bu amacı gerçekleştirmek için kitap bir derleme şeklinde hazırlanmış ve uzman yazarlar tarafından her bir mesele ayrıntılı olarak ele alınarak incelenmiştir.
Kuşkusuz Orta Doğu’ya ilişkin daha önce yayımlanan çok değerli yapıtlar mevcuttur. Bunlar da Orta Doğu bölgesinin analizine çok büyük katkılar yapmıştır. Günümüzde barındırdığı kriz, sorun, çatışma ve anlaşmazlıklarla bölgedeki devletleri, Türkiye’yi ve genel anlamda dünyayı etkileyen Orta Doğu’nun geniş kapsamlı araştırılmasını içeren bu kitabın da alanda daha
önce yapılmış çalışmalara katkı sağlayacağı inancındayız. Özellikle akademisyenlerin Orta Doğu’ya ilişkin dersleri için önemli
bir kaynak olacağı inancını taşıyoruz.
Kitap çok uzun süreli ve titiz bir çalışmanın sonucunda ortaya çıkmıştır. Katkı yapan tüm yazarlara harcadıkları emek ve ortaya çıkardıkları güzel eserleri için yürekten teşekkürlerimizi sunuyoruz.
Kitabı yayımlayan Barış Yayınevi’ne titiz çalışmaları ve desteklerinden dolayı müteşekkiriz. Ayrıca kitabın hazırlığı sürecinde bize sabır gösteren ailelerimize de en derin sevgi ve saygılarımızı iletiyoruz.
Son olarak, kitapta olabilecek tüm hataların sorumluluğunun biz editörlerde olduğunu bilimsel ve akademik anlayış gereği ifade etmek zorundayız.
Ankara, 2016
Sertif DEMİR ve Oktay BİNGÖL
İÇİNDEKİLER
Önsöz ..........................................................................................3
İçindekiler ..........................................................................................5
Yazarların Özgeçmişi..........................................................................7
Giriş ........................................................................................13
Birinci Bölüm: Orta Doğu’nun Değişmeyenleri
1.Kısım: Orta Doğu’nun Jeopolitik Önemi...................................23
Yrd. Doç. Dr. Kadir Sancak
2.Kısım: Soğuk Savaş Sonrası Arap Orta Doğusunun
Siyasi Tarihi....................................................................53
Prof. Dr. Türel Yılmaz Şahin
3.Kısım: İsrail- Filistin ve İsrail-Arap Çatışması........................117
Doç. Dr. Sezai Özçelik
İkinci Bölüm: Soğuk Savaş Sonrası Değişimler
4.Kısım: Küreselleşmenin Orta Doğu’ya Etkileri.......................163
Prof. Dr. Siret Hürsoy
5.Kısım: Orta Doğu’da Devlet Modelleri ve Siyasal İslam........193
Yrd. Doç. Dr. Ali Bilgin Varlık
6.Kısım: Irak Savaşları ve Arap Baharı: Yeni Orta Doğu’yu
Yapılandıran Krizler.....................................................241
Doç. Dr. Sertif Demir
7.Kısım: Küresel Enerji Politikaları ve Orta Doğu.....................277
Doç. Dr. Poyraz Gürson
Üçüncü Bölüm: Yeni Orta Doğu
8.Kısım: Orta Doğu Bölgesel Güvenlik Kompleksinin
Şekillenmesi ve Güç Dengesi Arayışları......................293
Dr. Oktay Bingöl
9.Kısım: Bölgesel Kürt Dinamiği................................................333
Dr. Savaş Biçer
10.Kısım: Orta Doğu’da Yükselen Kürt Dinamiği: Bölgesel ve
Sınır Aşan Özellikleri, Türkiye’ye Etkileri...................347
Dr. Oktay Bingöl
11.Kısım: Orta Doğu’da Sınır Aşan Sular.....................................375
Yrd. Doç. Dr. Ayça Eminoğlu
12.Kısım: Orta Doğu’da Sınır Aşan Dinamik: Mültecilik............405
Dr. Oktay Bingöl
Dördüncü Bölüm: Büyük Güçler ve Orta Doğu
13.Kısım: ABD’nin Orta Doğu Politikasına Genel Bir Bakış.......431
Yrd. Doç. Dr. Zafer Parlak
14.Kısım: Rusya ve Orta Doğu.....................................................477
Yrd. Doç. Dr. Mustafa Üren
15.Kısım: AB’nin Orta Doğu Politikalarının Analizi....................535
Doç. Dr. Sertif Demir, Dr. Ercüment Tatlıoğlu
16.Kısım: Çin’in Orta Doğu Politikasının Analizi........................563
Doç. Dr. Sertif Demir, Ayçe Sepli
17.Kısım: Türkiye ve Orta Doğu...................................................601
Uzm. Kudret Erkan
Genel Sonuç ve Değerlendirme......................................................649
YAZARLAR HAKKINDA
Prof. Dr. Türel YILMAZ ŞAHİN
1987 yılında Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Uluslararası İlişkiler Bölümünden mezun oldu. 1992’de GÜ Sosyal
Bilimler Enstitüsünde Uluslararası İlişkiler Yüksek Lisans Programını,
1997 yılında da yine aynı Enstitüde Uluslararası İlişkiler Doktora
Programını tamamladı. 2002 yılında Doçent unvanı alan ŞAHİN, 2007
yılında Profesör kadrosuna atandı. 2004-2007 yılları arasında GÜ İktisadi
ve İdari Bilimler Fakültesinde Dekan Yardımcılığı yapan ŞAHİN,
2009-2011 yılları arasında da Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi İktisadi
ve İdari Bilimler Fakültesi’nde Dekan olarak görev yaptı. Halen GÜ İktisadi
ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümünde öğretim
üyesi olan ŞAHİN’in Orta Doğu Bölgesi üzerine yazılmış çeşitli
kitap ve makaleleri bulunmaktadır.
Prof. Dr. Siret HÜRSOY
Prof. Dr. Hürsoy, KKTC’de bulunan Doğu Akdeniz Üniversitesi
Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden 1997 yılında mezun olmuştur. 1998
yılında ise yüksek lisans derecesini İngiltere’de bulunan University of
Kent at Canterbury, Uluslararası İlişkiler ve Avrupa Çalışmaları alanından
almıştır. 1998-2000 yılları arasında Türkiye’de Ege Üniversitesi,
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi’nde araştırma görevlisi olmuş ve
ders asistanlığı yapmıştır. Doktora derecesini 2002 yılında Almanya’da
bulunan Philipps-Universität Marburg, Gesellschaftswissenschaften
und Philosophie, Fachbereich Politikwissenschaft, alanından almaya
hak kazanmıştır. Doktora çalışmaları burslusu olduğu Konrad-Adenauer-
Stiftung tarafından finanse edilmiş, İngiltere’ye araştırma yapması
için gönderilmiş ve “The New Security Concept and German-French
Approaches to the European ‘Pillar of Defence’, 1990-2000” adlı kitabının
yayınlanmasına katkıda bulunmuştur. 2003 yılından itibaren Ege
Üniversitesi’nin Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde savunma ve güvenlik,
Avrupa Birliği ve uluslararası ilişkiler teorileri alanlarında dersler
vermektedir. Çok iyi derecede İngilizce ve iyi derecede Almanca bilmektedir.
Doç. Dr. Sezai ÖZÇELİK
1994 yılında Ankara Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler lisans programından
mezun olan Doç. Dr. Sezai Özçelik, yüksek lisans öğrenimini
1998’de American University, Uluslararası Barış ve Çatışma Çözümü
Programı’nda tamamladı. Doktora derecesini 2004’te George Mason
University, Çatışma Analizi ve Çözümü Programı’ndan alan Özçelik,
akabinde Türkiye’ye döndü. Hâlen Çankırı Karatekin Üniversitesi,
Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır.
Avrupa Birliği (AB) projelerinde geniş tecrübeye sahiptir.
Doç.Dr. Poyraz GÜRSON
Kara Harp Okulunu müteakiben 1997 yılında Marmara Üniversitesi
İletişim Fakültesi Gazetecilik/ Basın Ekonomisi Bölümünde lisans eğitimini
tamamlamış, ardından 1999 yılında İstanbul Üniversitesi İktisat
Fakültesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Orta Doğu
ve Asya Çalışmaları Anabilim Dalı’nda yüksek lisansını yapmıştır.
2004 yılında ise Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde doktora
eğitimini bitirmiştir. 12 Mart 2015 tarihinde Üniversiteler Arası
Kurul Başkanlığı (UAK) tarafından Siyasal Hayat ve Kurumlar alanından
Doçentliğe yükselen Dr. GÜRSON, akademik kariyerine Atılım
Üniversitesi’nde Halkla İlişkiler ve Reklamcılık Bölümü’nde Öğretim
Üyesi olarak sürdürmüştür. Halen, Nişantaşı Üniversitesi Uluslararası
İlişkiler ve Kocaeli Üniversitesi AB Siyaseti ve Uluslararası İlişkiler
Bölüm’lerinde Öğretim Üyesi olarak devam etmektedir. Araştırma
konuları arasında Halkla İlişkiler, Reklamcılık, Yaratıcılık ve Orta
Doğu’da Güncel Sorunlar yer almaktadır.
Dr. Ercüment TATLIOĞLU
1960 yılında İzmir’de doğdu. 1981 yılında Deniz Harp Okulundan,
1992 yılında Deniz Harp Akademisinden, 1994 yılında Silahlı Kuvvetler
Akademisinden, 1995 yılında ABD kurmay Kolejinden, 2001 yılında
NATO Savunma Kolejinden mezun oldu. Belçika Leuven Üniversitesinde
2006 yılında Avrupa Birliği Siyaseti ve Avrupa Birliği Politikaları
yüksek lisansını, 2016 yılında ise 9 Eylül Üniversitesi Avrupa
Birliği Doktorasını tamamladı. AB Güvenlik ve Savunma Politikası ile
NATO konularında çalışmalar yapmaktadır.
Doç. Dr. Sertif DEMİR
Kara Harp Okulunda İktisat ana dalında lisans, İstanbul Üniversitesi
İktisat Fakültesi’nde Uluslararası İlişkiler alanında yüksek lisans
iktisat Ana Bilim dalında ise doktora programını tamamlamıştır. 1990
yılında ise Kara Harp Akademisini tamamlayarak kurmay subay olmuştur.
Türk Silahlı Kuvvetlerinin stratejik karargâhları ile NATO’nun
karargâhlarda güvenlik ve strateji alanlarında görev yapmış, NATO’nun
Bosna Hersek, Kosova ve Afganistan harekâtlarına iştirak etmiştir. Çeşitli
Üniversitelerde eğitmenlik yapan Dr. Demir 2014 yılında uluslararası
ilişkiler alanında doçent olmuştur. Türk dış politikası, güvenlik ve
savunma, terör, uluslararası örgütler, barış gücü operasyonları üzerinde
yayınlanmış eserleri mevcuttur.
Yrd. Doç. Dr. Ali Bilgin VARLIK
Doktorasını, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası
İlişkiler Ana Bilim Dalı’nda 2009’da tamamlamıştır. Merkez
Strateji Enstitüsü düşünce kuruluşunun koordinatörü, Millî Güvenlik
ve Askerî Bilimler Akademik Dergisi’nin editörü ve İstanbul Esenyurt
Üniversitesinin öğretim üyesidir. Küresel güvenlik, strateji, savaş
çalışmaları ve Orta Doğu konularında çalışmaktadır. 2013 yılında
TSK’dan albay rütbesi ile emekliye ayrılmış olup, muvazzaf hizmeti
esnasında, Irak’ta Huzuru Sağlama Harekâtı (1995), Bosna-Hersek’te
İstikrar Harekât (2001) ve Afganistan’da Uluslararası Güvenlik Yardım
Harekâtı (2010) görevlerine katılmıştır.
Yrd. Doç. Dr. Kadir SANCAK
Dr. SANCAK, lisans ve lisansüstü eğitimlerini uluslararası ilişkiler
alanında tamamlamıştır. Lisans, yüksek lisans ve doktora aşamalarında
sırasıyla Çeçenistan, Gürcistan ve Azerbaycan merkezli tez çalışmaları
yapmıştır. Konu itibariyle güç, yumuşak güç, kamu diplomasisi ve ben
zeri konularda, bölge olarak ise ağırlıklı olarak Kafkasya, Türkistan ve
Balkanlara yönelik çalışmaları bulunan Kadir Sancak, akademik hayatına
Gümüşhane Üniversitesi’nde devam etmektedir.
Yrd. Doç. Dr. Savaş BİÇER
1980 yılında Kara Harp Okulu’ndan 1991 yılında ise Harp Akademilerinden
kurmay subay olarak mezun oldu. Bosna Hersek, Kosova,
Makedonya ve Afganistan’daki NATO ve Birleşmiş Milletlerin Güvenlik
ve Barış harekâtına katıldı. Belçika’daki NATO karargâhında
ve Türk Silahlı Kuvvetlerinin çeşitli kademelerinde görev yaptıktan
sonra emekli oldu. Yeditepe Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası
İlişkiler bölümünde, NATO’nun Soğuk Savaş sonrası askeri müdahaleleri
üzerine doktora tezini tamamladı. NATO ve Uluslararası Güvenlik
üzerine yazılar yazan Yrd. Doç.Dr. Savaş Biçer, İstanbul Esenyurt
Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler bölümünde öğretim
üyesidir.
Yrd. Doç. Dr. Ayça EMİNOĞLU
1997 yılında Yakın Doğu Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi
Uluslararası İlişkiler Bölümünde lisans eğitimini, 2009 yılında
Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Uluslararası
İlişkiler yüksek lisansını tamamlamıştır. 2011-2015 yılları arasında
Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası
ilişkiler Anabilim dalında doktora eğitimini bitirmiştir. Halen Karadeniz
Teknik Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası
ilişkiler Bölümünde Öğretim Üyesi olarak görev yapmaktadır.
Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÜREN
1985’te Kara Harp Okulunda lisansını, 1997’de Kara Harp Akademisinde
yüksek lisansını ve 2015’te ise Abant İzzet Baysal Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalında doktorasını
tamamladı. Ulusal dergilerde yayınlanmış makaleleri bulunan
Üren’in akademik ilgi alanları arasında; uluslararası ilişkiler teorileri,
küreselleşme ve uluslararası politika, siyasi tarih ve Avrasya bölgesi
bulunmaktadır. İngilizce bilen Üren, halen Avrasya Üniversitesi İktisadi
ve İdari Bilimler Fakültesi Siyaset ve Uluslararası İlişkiler Bölümü
öğretim üyesidir.
Dr. Zafer PARLAK
Boğaziçi Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi
İktisat ve Uluslararası İlişkiler bölümlerinden mezun oldu. Yüksek
lisans ve doktorasını Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü
Amerikan Kültürü ve Edebiyatı ana bilim dalında yaptı. Ayrıca Beykent
Üniversitesi’nde Eğitim Yönetimi ve Denetimi alanında ikinci bir yüksek
lisans yaptı. Beş ayrı üniversitede yarı ve tam zamanlı öğretim üyesi
olarak çalışan Dr. Parlak ABD dış politikası, Türk-Amerikan ilişkileri,
Amerikan tarihi, ABD diplomasi tarihi, kültürlerarası ilişkiler, Amerikan
etnik edebiyatı, Amerikan yerlileri, Amerikan edebiyatı, Amerikan
barış gönüllüleri, Türk kökenli Amerikalılar, uluslararası gönüllü kuruluşlar,
eko-eleştiri ve kadın çalışmaları konularında dersler vermekte,
araştırma ve yayınlar yapmaktadır.
Uzman Kudret ERKAN
1981’de Kara Harp Okulu, 1991’de Kara Harp Akademisi ve
1997’de Silahlı Kuvvetler Akademisinden mezun oldu. ABD’de subay
tekâmül ve öğretmenlik kursları gördü. Soğuk Savaş dönemi sonrasında
TSK’nin eski Doğu Bloku ve dağılan Yugoslavya ülkeleri ile Orta
Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinin üst düzey subaylarına ve sivil bürokratlarına
NATO standartlarında eğitim vermek üzere açılan TSK Barış
İçin Ortaklık Eğitim Merkezi’nin kurucu kadrosunun Kurmay Başkanlığını
ve kurs direktörlüğünü yaptı. 1990’lı yıllarda Azerbaycan’da
Askeri Ataşelik, Bosna-Hersek’te NATO bünyesinde barışı koruma
gücü olarak kurulan SFOR’daki Türk Görev Kuvvetinin Komutanlığını
yaptı. Her iki görevde uluslararası planlama ve strateji geliştirme
konularında planlamaların içinde yer aldı. 2006-2008 yıllarında Harp
Akademilerinin bütün öğretim ve eğitim planlamalarını yapan Öğretim
Başkanlığı’nı icra etti, yayımlanan dergi ve dokümanlara makaleler yazdı.
Bilahare TSK Askeri Tarih ve Stratejik Etütler Başkanlığında
Plan Şube Md. olarak TSK tarafından icra edilen kamuya açık bilimsel
faaliyet ve seminerlerin çalışmalarında yer aldı. Halen Ankara’da konuşlu
Merkez Strateji Enstitüsü Bilim Kurulu üyesidir.
Ayçe SEPLİ
1989 yılında İzmir’de doğdu. 2011 yılında Ege Üniversitesi Uluslararası
İlişkiler lisans programını bitirdi. 2013 Aralık’ta MEB yurtdışı
yüksek lisans bursunu kazandı. 2014 yılında İngiltere Birmingham Üniversitesi
Uluslararası İlişkiler (Uluslararası Politik Ekonomi) alanında
yüksek lisansa başladı. Hindistan’ın uluslararası ticaret müzakerelerinde
değişen tutumu üzerine tez çalışması yürüttü ve 2015 yılında mezun
oldu. 2016 Şubat itibariyle Karadeniz Teknik Üniversitesi Uluslararası
İlişkiler Bölümü’nde Araştırma Görevlisi olarak çalışmaktadır.
Dr. Oktay BİNGÖL
Kara Harp Okulu ve Kara Harp Akademisinden mezun olmuştur.
ABD Maryland Üniversitesinde İşletme dalında lisans ve yüksek lisans,
Gazi Üniversitesinde Uluslararası İlişkiler alanında doktora yapmıştır.
İstanbul’da NATO Kolordusu ve Belçika’da NATO karargâhı ile Almanya,
Irak, Bosna-Hersek ve Afganistan’da uluslararası birimlerde
görev yapmıştır. Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalında;
güvenlik çalışmaları, terörizm, çatışma çözümü, Doğu Asya-Pasifik,
Afrika Siyaseti, Türkiye-Rusya ilişkileri, Orta Doğu sorunları konularında
lisans ve lisansüstü dersler vermektedir. Konular kapsamında
ulusal ve uluslararası çeşitli yayınları bulunmaktadır. Halen Ankara’da
konuşlu Merkez Strateji Enstitüsü Başkanı ve Gazi Üniversitesi Stratejik
Araştırmalar Merkezi Danışma Kurulu üyesidir.
***
