TERÖRLE MÜCADELE KONUSUNDA VALİ - KOLLUK KUVVETLERİ - ASKER İLİŞKİSİ, EMASYA PROTOKOLÜ, BÖLÜM 5

TERÖRLE MÜCADELE KONUSUNDA VALİ - KOLLUK KUVVETLERİ - ASKER İLİŞKİSİ, EMASYA PROTOKOLÜ, BÖLÜM 5

b) Hakkari İlinde EMASYA Uygulamasına İlişkin Değerlendirmeler 

Komisyonumuzun 29.12.2005 gün ve Esas No: A.01.1.GEÇ. 10/322,323,324-52 sayılı yazısı ile; Hakkari Valiliğinden 01.06.2005 tarihinden bu yana İl genelinde terörle mücadele konusunda yapılan çalışmalar hakkında bilgi istenmiş, Valilikçe gönderilen ocak 2006 gün ve 0621-3-06/Ter.Oly.(107) (108) sayılı cevabi yazıdan; 01.06.2005- 31.12.2005 tarihleri arasında icra edilen operasyon faaliyet çizelgesinde; Hakkari İlinde, Jandarma bölgesinde (125) adet arazide arama-tarama, PKK teröristleri ile çatışma gibi faaliyetlerin icra edildiği belirtilmiş, bu operasyonların bazılarına Hakkari Jandarma Komutanlığı unsurları yanında, Hakkari Emasya Tali Bölge Komutanlığı olan Dağ ve Komando Tugayına bağlı birlikler ile diğer askeri kuvvetlerin katıldığı görülmektedir. 

Komisyonumuzca 09.02.2006 tarih ve Esas No: A.01.1.GEÇ. 10/322,323,324-128 sayılı yazısı ile, Hakkari Valiliğinden 01.06.2005 tarihinden itibaren İli ve/veya İli dışında bulunan askeri birliklerden 5442 saydı Kanunun İl/D maddesi uyarınca toplumsal olav ve terör olayları konusunda yardım talep edilip edilmediği ile bu hususa ilişkin uygulamanın nasıl olduğunun belirtilmesi ile anılan konuya ilişkin tüm bilgi ve belgeler istenmiş, Hakkari Valiliği'nin 16.02.2006 tarih ve 224 sayılı, 05.04.2006 gün ve 843 sayılı yazılan ile; Valiliklerince il dışında bulunan askeri birliklerden 5442 sayılı Kanun'unl l/d maddesi uyarınca herhangi bir talepte bulunulmadığı, sadece 'Terörist 
başı Abdullah ÖCALAN'ın yakalanarak Türkiye'ye getirilişinin yıldönümü münasebetiyle 15.02.2006 günü ve öncesinde terör örgütü ve yandaşlarının çeşitli kitlesel eylemlere tevessül edecekleri göz önünde bulundurularak 14.15.02.2006 tarihlerinde İl merkezi ile Yüksekova, Şemdinli ve Çukurca İlçelerinde aynı anda çıkabilecek olayların dağıtılmasının zor olması 
durumunda olayların büyümesinin önlenmesi amacıyla 12.02.2006 tarih ve 222 sayüı yazılan ile 5442 sayılı Kanun'un İl/d maddesi gereğince İl Dağ ve Komando Tugay Komutanlığı ve Yüksekova 21. Jandarma Sınır Tugay Komutanlığından yeteri kadar askeri kuvvetin uygun yerlerde konuşlandırılması istendiğini, jandarma sorumluluk bölgesi için ise sadece Hakkari Valiliği'nin 08.12.2005 gün ve 10221 sayılı yazısı ile terör örgütü faaliyetlerinin önlenmesi ve etkisiz hale getirilmesi maksadıyla Yenîköprü- Yüksekova yol güzergahı ve çevresindeki arazi kesimlerinde 08.12.2005 tarihinden itibaren Hakkari İl Jandarma Komutanlığının yapacağı operasyonel faaliyetlerde kuvvetin yetersiz kalması sebebiyle belirtilen bölgede kullanılmak üzere Garnizon Komutanlığından uygun kuvvet takviyesi istendiği" belirtilmiştir. 

Bu yazışmalardan açıkça görüldüğü üzere; 

Hakkari İl genelinde 01.06.2005 tarihinden bu yana Hakkari Jandarma 
Komutanlığı sorumluluk alanında (125) defa arazi arama- tarama faaliyeti, operasyon icra edilmesine, askeri kuvvetlerin de işbu faaliyetlere katılmasına rağmen, Hakkari Valisi'nin askeri kuvvetlerden (Hakkari Dağ ve Komando Tugay Komutanlığından) sadece (1) defa yardım istediği anlaşılmaktadır. 
Nasıl olur da Kanun'da vaz edilen açık hükme rağmen askeri kuvvet talep edilmeden askeri birlikler, bu operasyonlara katılabilmektedir? Bu sualin cevabım, bazı Valilerin bu nevi operasyonlara ilgili askeri birliklerin katılmaları yönünde genel onay vermelerinde veya Emasya Komutanlıklarının da, Protokolün 9. maddesindeki düzelemeden istifadeyle, gecikmenin yaratacağı mahsurları ortadan kaldırmak için Vali'nin askeri kuvvet talebini beklemeden olaylara doSrndan müdahale edebilmelerinde aramak gerekir. 
Tabii olarak bu durumda, her olay öncesi ve o olaya özgü olmak şartıyla Vali'nin 
askeri birliklerden kuvvet istemesi yerine genel onay vermesi, Emasya Komutanlılanmn da Vali'nin istemi olmadan terörle mücadele operasyonlarında görev alması Kanun'a aykırılık teşkil edecek, yapılan operasyonları hukuken sakatlayacak, terörle mücadelede asıl görevli ve sorumlu sivil idare yerine askerin temel belirleyici olduğu algılamasına zemin hazırlanmış olacaktır. 
Belirtilen tüm bu nedenlerle birlikte, Avrupa Birliği müktesebaüna uyum 
sürecinde olan ülkemizin, sivil-asker ilişkilerine yoğun eleştirilerin yöneltildiği, bu konuda Birliğin benimsediği ilke ve değerlerle uyuşmayan yapışma ciddi itirazların da yapıldığı göz önünde tutularak anılan Protokol'ün bir Yönetmelik kapsamında yeniden düzenlenmesi gereği açık bulunmaktadır. 

II- GENELDE VE HAKKARİ İLİ ÖZELİNDE JANDARMA VE EMNİYET TEŞKİLATLARI MÜLKİ İŞ VE İŞLEMLERİNİN, ÖZELLİKLE İSTİHBARAT 
HİZMETLERİNİN DENETLENMESİ KONUSU 

İçişleri Bakanlığı bağlı kuruluşları arasında bulunan Jandarma Genel Komutanlığı ve Emniyet Genel Müdürlüğü merkez ve taşra kuruluşları iş ve işlemlerinin anılan Kuruluşların kendi teftiş kurulları ile sıralı amirlerinin denetimi yanında mülki görevler yönünden denetlenmesi, İçişleri Bakanlığı Teftiş Kurulu Başkanlığının görevleri arasında yer almaktadır. 

3152 Saydı İçişleri Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun'un 15.  Maddesine göre, Bakanlık Teftiş Kurulu Başkanlığı görevleri arasında, Bakanın emri veya onayı üzerine; "Bakanlığın merkez birimlerinin, bağlı kuruluşların, il ve ilçelerin ve mahalli idarelerle, bunlara bağlı ve bunların kurdukları veya özel kanunlarla kurulmuş birlik, işletme, müessese ve teşebbüslerin işlem ve hesaplarını teftiş etmek ve denetlemek, inceleme ve soruşturma yapmak" sayılmaktadır. 

İçişleri Bakanlığı Mülkiye Teftiş Kurulu Tüzüğü'nün 'Teftiş Kurulunun görevleri" 
başlıklı bolümde; 5.maddesi; "A - Bakanlık merkez birimlerinin, bağlı kuruluşlarının, Bakanlığın denetim ve gözetimi altında bulunan kuruluşların, il ve ilçe kuruluşlarının, mahalli idarelerle bunlara bağlı ve bunların kurdukları veya özel kanunlarla kurulan birlik,işletme, müessese ve teşebbüslerin çalışmalarını, işlemlerini ve hesaplarını teftiş etmek ve denetlemek..." 

Müfettişlerin Görev ve Yetkileri başlıklı 18jnaddesi; " A - Bakanlık merkez 
birimlerinin, bağlı kuruluşlarının, Bakanlığın denetim ve gözetimi altında bulunan kuruluşların, il ve ilçe kuruluşlarının, il özel idareleri, belediyeler ve köylerle bunlara bağlı ve bunların kurdukları veya özel kanunlarla kurulan birlik, işletme, müessese ve teşebbüslerin çalışmalarını, işlemlerini ve hesaplarım teftiş etmek ve denetlemek..." 'Teftiş Kurulunun Çalışma Usul ve Esasları bölümünde 'Yıllık çalışma programı" başlıklı 23.maddede; 'Teftiş Kurulunun çalışmaları, Başkanca hazırlanan yıllık çalışma programına göre yürütülür. Başkan, gerektiğinde, programda değişiklik yapabilir." Yıllık genel teftiş programı başlıklı 24.maddede ; " Kuruluş ve birimlerin belirli zaman aralıklarıyla teftiş edilmesi ilkesine göre her yıl düzenlenen ve teftiş edilecek il ve ilçeleri de gösteren bir program çerçevesinde yürütülen teftişleri "genel teftiş" veya "olağan teftiş" denir. İlke, kuruluş ve birimlerin üç yılda bir teftişidir. Gerekli hallerde bu süre 
değiştirilebilir. Bu programlar, teftişin başlayacağı tarihten en az bir ay önce Bakanın onayına sunulur. Ü ve ilçelerin, gerektiğinde de kuruluş ve birimlerin hangi müfettişlerce teftiş edileceği ve teftişe hangi tarihte başlanacağı Başkanca belirlenir ve teftişin başlayacağı tarihten en az 1S gün önce, müfettişlere duyurulur." denmektedir. İçişleri Bakanlığı Mülkiye Teftiş Kurulu Çalışma YönetmeKği'nin 'Teftişin Kuruluş ve Birimler Yönünden Kapsamı" başlıklı S.maddesinde; "Teftiş edilecek kuruluş ve birimler şunlardır; 

A - Bakanlık Merkez Teşkilatında; 

a) Bakanlık Bağlı Kuruluşları; 

1) Emniyet Genel Müdürlüğü, 
2) Jandarma Genel Komutanlığının mülki görevleri, 
3) Sahil Güvenlik Komutanlığının idari görevleri. 

B - Bakanlık Taşra Teşkilatında; 

a) İllerde; 

2) İl Emniyet Müdürlüğü, 
3) İl Jandarma Alay Komutanlığının mülki görevleri, 
4) İl Merkez Jandarma Bölük Komutanlığının mülki görevleri, 
5) Sahil Güvenlik Komutanlığının idari görevleri. 

b) İlçelerde; 

2) Emniyet Müdürlüğü, Emniyet Amirliği veya Komiserliği, 
3) İlçe Jandarma Bölük Komutanlığının mülki görevleri, 
4) Sahil Güvenlik Komutanlığının idari görevleri." belirtilmektedir. 

2803 sayılı Jandarma Teşkilat, Görev ve Yetkileri Kanunu Ek 1. Maaddesinde; (Ek: 20/8/1993 - KHK - 507/3 md.) "Mülki teşkilata tabi jandarmanın mülki görevleriyle ilgili eylem ve işlemleri İçişleri Bakanlığı ile Valiler tarafından denetlenir ve teftiş edilir." 

Ek 5.maddesinde (Ek: 3/7/2005 - 5397/2 md.) ; "Jandarma, bu Kanunun 7 nci 
maddesinin (a) bendine ilişkin görevleri yerine getirirken önleyici ve koruyucu tedbirleri almak üzere, sadece kendi sorumluluk alanında 4.12.2004 tarihli ve 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanununun, casusluk suçlan hariç, 250 nci maddesinin birinci fıkrasının (a), (b) ve (c) bentlerinde yazılı suçların işlenmesinin önlenmesi amacıyla, hâkim karan veya gecikmesinde salonca bulunan hallerde Jandarma Genel Komutanı veya istihbarat başkanının 
yazılı emriyle, telekomünikasyon yoluyla yapılan iletişimi tespit edebilir, dinleyebilir, sinyal bilgilerim değerlendirebilir, kayda alabilir... Bu maddede ver alan faaliyetlerin denetimi. sıralı kurum amirleri. Jandarma Genel Komutanlığı ve ilgili Bakanlığın teftiş elemanları ve Başbakanın özel olarak yetkilendireceği kişi veva komisyon tarafından yapılır..." 

2559 sayılı Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu ek.7. maddeye eklenen fıkralar ile; 
"(Ek fıkra: 3/7/2005 - 5397/1 md.) Birinci fıkrada belirtilen görevlerin yerine 
getirilmesine yönelik olarak, 4.12.2004 tarihli ve 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanununun, casusluk suçlan hariç, 250 nci maddesinin birinci fıkrasının (a), (b) ve (c) bentlerinde yazılı suçların işlenmesinin önlenmesi amacıyla, hâkim karan veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde Emniyet Genel Müdürü veya İstihbarat Dairesi Başkanının yazılı emriyle, telekomünikasyon yoluyla yapılan iletişim tespit edilebilir, dinlenebilir, sinyal bilgileri değerlendirilebilir, kayda alınabilir... 

(Ek fıkra: 3/7/2005 - 5397/1 md.) Bu maddede ver alan faaliyetlerin denetimi, sıralı kurum amirleri. Emniyet Genel Müdürlüğü ve ilgili bakanlığın teftiş elemanları ve Başbakanın Şamili ( Onayı )olarak yetkilendireceği kişi veya komisyon tarafından yapılır..." hükümleri serdedilmiş tir. 

Mülkiye Müfettişlerince 2004 yılında yapılan teftiş kapsamında Hakkari İl Jandarma Komutanlığı ve Ü Emniyet Müdürlüğü denetimlerinde istihbarat birimlerinin konu edilmediği düzenlenen Teftiş Raporlarından anlaşılmaktadır. 
Komisyonumuzun 07.03.2006 tarih ve A.01.1.GEÇ.10/322,323,324-182 sayılıyazısı ile, Hakkari Valiliği'nden; 2004-2005 yıllarında Hakkari Valileri ya da görevlendirdiği Vali Yardımcılan tarafından istihbarat hizmetleri de dahil olmak üzere Hakkari İl Jandarma Komutanlığı ve İl Emniyet Müdürlüğü iş ve işlemlerinin denetlenip denetlenmediği sorulmuş, Hakkari Valiliğince gönderilen 31.03.2006 tarih ve 773 sayılı yazıda, 2004-2005 yıllannda Hakkâri Valisince Yüksekova, Şemdinli, Çukurca Üçe Emniyet Müdürlükleri ve Atatürk Polis 
Merkezinin muhtelif tarihlerde denetlendiği ancak istihbarat iş ve işlemlerinin 
denetlenmediği, Hakkari İl Jandarma Komutanlığının ise mülki görev iş ve işlemleri ile istihbarat hizmetlerinin denetlenmediği belirtilmiştir. 
Bahsedildiği üzere, İçişleri Bakanı onayı üzerine Bakanlık Teftiş Kurulu Başkanlığı Mülkiye Müfettişleri marifetiyle Jandarma Genel Komutanlığı mülki iş ve işlemleri ile Emniyet Genel Müdürlüğü iş ve işlemlerinin denetlenmesi esastır. Mülkiye Müfettişleri denetimlerini Teftiş Kurulu Başkanlığınca hazırlanan teftiş programına uygun olarak yürütmektedirler. Gerek anılan mevzuat gerekse söz konusu teftiş programlarında Müfettişlerin anılan kuruluşların istihbarat iş ve işlemlerinin denetlenemeyeceği yönünde bir hüküm yer almamakta ise de, uygulamada genel teftişlerde istihbarat hizmetlerinin denetlenemediği bilinmektedir. Bu durumun gerekçesi açık değildir. İçişleri Bakanının bu birimlerin teftişi için özel onay vermesi gerektiği ifade edilmektedir. 
03.07.2005 tarihinde yürürlüğe giren, 5397 sayılı Kanun'da ise açıkça, suç işlemeyi önlemeye ilişkin iletişimin dinlenmesi, teknik takip v.b konuların diğer görevliler yanında ilgili Bakanlık ki burada ilgili bakanlık anılan kurumlar bakımından İçişleri Bakanlığı teftiş elemanları tarafından da denetleneceğini amir bulunmaktadır. 

Zikredilen durum muvacehesinde, Jandarma ve Emniyet İstihbarat birimlerinin 
değinilen elemanlarca denetlenememesi olgusunun; kurumların istihbarat usul ve yöntemlerinde ortak hareket etmelerine, olası kanuna aykın uygulamaların önlenmesine, mevzuata aykırı işlem tesis edenlerin ortaya çıkarılmasına hizmet etmeyeceği aşikardır. 

Jandarma ve Emniyet teşkilatlarına tanınan istihbarat görev ve yetkisinin amaca uygun, yasal sınırlar içinde davranmaları, kendilerine tanınan kanuni çizgi dışına taşmamaları, muhtemel suç işleme zeminin etkisiz kılınmasının bir önemli ayağım oluşturan, adeta erken uyan sistemi gibi işlev görebilecek etkin ve verimli denetim mekanizmaları aracılığıyla mümkün olabilecektir. 

Avrupa Birliği Komisyonunun Türkiye 2005 yılı İlerleme Raporunda; 
"Jandarma, askeri görevleri itibariyle Genelkurmay Başkanlığına, kolluk kuvveti 
işlevi itibariyle İçişleri Bakanlığına bağlıdır. İç güvenlik politikası üzerinde tam sivil denetim sağlanması için, İçişleri Bakanlığının, valilerinin ve kaymakamların Jandarma üzerindeki denetimi güçlendirilmelidir." hususuna vurgu yapılmaktadır. 

Belirtilen nedenle, Jandarma ve Emniyet İstihbarat birimlerinin iletişimin 
dinlenmesi dahil, tüm istihbarat iş ve işlemlerinin; İdare'nin tesis ettiği işlemlerde kamu yararının esas alınması, kanuni idare" İlkesinin hakim olması bakımından mevzuatla görevli ve yetkili kılınan denetim elemanlarınca denetlenmesi konusunda, 
   İçişleri Bakanlığı ve Başbakanlık Makamınca gerekli tedbirlerin alınması lüzumu değerlendirilmeli, 2803 saydı Kanun ile Valilere, mülki teşkilata tabi jandarmanın mülki görevleriyle İlgili eylem ve İşlemlerini denetleme ve teftiş etme yetkisi tanıyan hükmü Kaymakamlara da teşmil edilmeli, aynca Vali ve Kaymakamların Jandarma personeli  üzerinde sicil, disiplin, izin gibi konulardan kaynaklanan sorunların giderilmesi için yasal düzenlemeler yapılmalıdır. 


KAYNAK;

https://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem22/yil01/ss1153.pdf


https://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/belge/kr_22HakkariSemdinli.pdf

***