BÜYÜK ORTADOĞU PROJESİ VE TÜRKİYE, AK PARTİNİN PERSPEKTİFİ BÖLÜM 2

BÜYÜK ORTADOĞU PROJESİ VE TÜRKİYE, AK PARTİNİN PERSPEKTİFİ BÖLÜM 2

Abdullah Gül de benzer şekilde şöyle demiştir; 

“Müslüman toplumlar kendi sorumluluklarını üstlenmeli ve pozitif bir değişimin yolunu açmak için kendi problemlerine kendi çözümlerini bulmalıdır.”29 

 Bu, çoğunluğu Müslüman olan Ortadoğu.da AK Parti nin ve BOP.un “ Reform ” çağrılarının kesiştiği bir noktadır. 
Hatta AK Parti liderlerine göre hem iç dinamiklerden ötürü hem de dıG baskılardan ötürü Ortadoğu.da reform kaçınılmazdır. Bu bağlamda onlar Müslüman muadillerinden “kendi evlerini başkalarından önce düzene koymalarını” istemektedir. Bu, AK Parti liderlerince modernleGmeden -- ve Batı.dan – kaynaklanan sorunlarla baş etmenin tek yolu olarak görülmekteydi. 

 Türkiye yi küresel bir güç yapma iddiasındaki AK Parti Ortadoğulu ve İslami bir siyasal oyuncu olarak Batı da Ortadoğu ve İslam dünyasına ilişkin “yanlış anlamalar” üzerine dikkat çekmektedir. 
AK Parti hükümeti döneminde Türkiye, Batı daki “ İslamofobi ”ye karşı mücadelenin bayraktarlığını yürütmüştür. 

Türkiye nin baskıları sonucunda Avrupa Konseyi Avrupa da İslamofobiye karşı mücadele etme kararı aldı. 

Aynı şekilde, AGİT Müslümanlara karşı ayrımcılığın önlenmesi için özel bir temsilci atadı. Ayrıca, “ Medeniyetler arası çatışma” düşüncesine sürekli meydan okuyan Türkiye, İspanya ile birlikte BM çatısı altında başlatılan “Medeniyetler İttifakı” girişiminin eş başkanlığını üstlendi.30 

Bunların yanı sıra AK Parti liderleri demokrasinin kültürel, dini, toplumsal ve tarihi özelliklerinden dolayı Ortadoğu da yerleşemeyeceği düşüncesine karşı çıkmaktadır. Onlar Türkiye nin, herhangi bir Ortadoğu ülkesinin hem Müslüman hem demokratik olabileceğini gösterdiğini ileri sürmektedir.31 

Bu nedenle, Ortadoğu.nun ve İslam Dünyasının uluslararası imajını güçlendirmeye yönelik AK Parti girişimleri BOP ile uyumluymuş gibi 
görünmektedir.32 

Ancak, Ortadoğu.da ve Türkiye.de yaygın Amerikan karşıtlığı dikkate alındığında BOP çerçevesinde ABD ile işbirliği yapmak AK Parti için meşrulaştırılması oldukça zor bir şeydi. Bu şartlar altında AK Parti liderleri ABD nin ve Batı.nın bölgedeki ileri karakolu olarak görülmekten kaçınmalıydı. Bu yüzden “yerel” bir şekilde hareket ettiklerini iddia ediyorlardı. “Evrensel değerler” söylemine başvurmak ve bu değerlerin ortaya çıkışına İslam Medeniyetinin katkılarını vurgulamak BOP un temel hedeflerinin “yerlileştirilmesine” ve bu sayede bölgeden gelebilecek  eleştirilerin önünü almaya dönük teşebbüslerdi. Daha önce de belirtildiği gibi AK Parti liderleri zaten projenin dışarıdan dayatılmamasını, bölge ülkelerinin gönüllü işbirliğine dayanması gerektiğini savunuyorlardı. 

Diğer taraftan AK Parti nin işini kolaylaştıran bazı etkenler de vardı.33 

AK Parti milletvekillerinin çoğunlukta olduğu TBMM nin – Parti liderlerinin isteklerinin aksine -- 1 Mart tezkeresini reddetmesi Türkiye nin bölgedeki 
imajını güçlendirmişti. Ayrıca parti liderlerinin İslamcı geçmişleri de Ortadoğu halkları nezdinde Türkiye.nin itibarını artırmıştı. Parti nin kimliği, özellikle onun Ortadoğu.da İslami hassasiyetleri olan bir parti olarak algılanışı AK Parti nin güvenilirliğini artırıyordu. 
Mesela Gül İslam ülkelerinde reform ihtiyacını vurgularken şöyle diyordu; “Başkaları yapmadan önce kendi evimizi düzene koymalıyız.
” Yani AK Parti liderleri medeniyetler arası çatışma düşüncesine karşı çıkmakla ve Batı karşıtı söylemler kullanmamakla beraber kendi Müslüman kimliklerini vurguluyorlardı. Bu durum özellikle AK Partili yetkililerin İslam Ülkeleri ile ilişkilerinde ön plana çıkıyordu. 
BOP u olumlu karşılamasına ve bu bağlamda ABD ile işbirliğine sıcak bakmasına rağmen AK Parti hala Ortadoğu ülkelerinin kendi “yerli” çözümlerini geliştirmelerini teşvik ediyordu. 

Yine de AK Parti nin BOP ta aktif bir rol oynaması onu bazı güç seçeneklerle karşı karşıya bırakmıştır. AK Parti evrensel değerler olarak demokrasi ve insan hakları savunuculuğu yaparken “ Medeniyet ” kavramı etrafında yerli değerlerin de bayraktarlığını yapmaktadır. 
Onun sözde evrensel değerleri savunması bu değerlerin bölgede yerle Gelebilmesi için bölge dışı güçlerle yakın işbirliği yapmasını gerektirirken, AK Partinin yerli tarafı ve “yerliciliği” dış etkilerin mümkün olduğu kadar azaltılmasını ve kendi inisiyatifiyle eyleme geçmesini gerektirmektedir. 

Ayrıca, Türkiye nin İsrail ile 1990.lar boyunca geliştirdiği yakın ilişkileri yine BOP ile ilgili olarak AK Parti içinde bazı gerilimlere yol açmıştır. İç ve Dış koşullar nedeniyle AK Parti hükümeti, onların Filistin taraftarı ve İslamcı bakışı hilafına olsa da bu ittifakı devam ettirmek mecburiyetindedir. Bununla beraber BOP, AK Parti.ye bölgeye barış ve demokrasinin yerleşmesi için öncelikle İsrail-Filistin meselesine adil bir çözüm bulunması gerektiğini savunması için uygun bir platform sağlamaktadır.34 

Sonuç 

AK Parti Genel Başkanı R. Tayip Erdoğan ın bir konuşmasından yapılan şu alıntı, Partisinin BOP a bakışını özetlemektedir: 

   Nüfusunun büyük bir çoğunluğu Müslüman olan Türkiye bu bölgede evrensel değerlerin yayılması ve gelişmesi için katkıda bulunmaya devam edecektir. Türkiye demokratik yapısı, zengin tarihsel mirası ve kimliği, ekonomik potansiyeli ve Batılı kurumlarda üyeliğinin bir sonucu olarak bu sorumluluğu hissetmektedir.35 

   Yukarıda sayılan nedenlerden dolayı AK Parti Büyük Ortadoğu Projesini desteklemektedir. Türkiye nin ABD ve AB ile ilişkileri; AK Parti nin Türk siyaseti içindeki konumu ve parti liderlerini kullandığı araçlar ve başvurduğu yöntemler; AK Parti nin Ortadoğulu ve İslami kimlikleri kabul eden dış politika anlayışı ve Türkiye yi bölgesel ve küresel bir güce dönüştürme arzuları, partinin BOP a karşı tutumunun belirlenmesinde öne çıkan etkenlerdir. 

Ancak AK Parti nin önünde hala karşılaşması muhtemel bir çok zorluk vardır. “İslam Dünyası” ve “Batı” arasında gerginlikleri artıran, Ocak 2006. da ortaya çıkan karikatür krizi gibi olaylarda artış hem BOP için hem de AK Parti için en başta gelen sorun olacaktır. 
Ayrıca, İsrail-Filistin meselesinin çözülememesi, Afganistan ve Irak.ta istikrarın sağlanamaması ve Batı da “ Müslümanlara karşı ayrımcılığın” artması AK Parti nin durumunu bir hayli zayıflatacaktır. Türkiye ve ABD arasında herhangi bir ciddi kriz veya Türkiye nin Avrupa Birliği ne üyelik sürecinde bir aksama AK Parti nin BOP karşısındaki tutumunu anlamsız ve geçersiz kılacaktır. 

    AK Parti nin BOP çerçevesinde karşılaşabileceği belki en büyük sorun  ABD nin samimiyetidir. AK Parti liderleri Amerikan yönetiminin Ortadoğuya demokrasi ve refah getirme söylemlerini – açıkça, en azından – kamuoyu önünde sorgulama mıştır. 
Proje çerçevesinde öne sürülen hedeflerin kendi siyasi duruşuyla uyumlu olması nedeniyle ve yukarıda bahsedilen nedenlerle ABD ile birlikteliğini hemen ilan etmiştir. Nitekim ABD.nin “ Demokratik Seçimler ” sonucunda Filistin de iktidara gelen HAMAS ve Lübnan da hükümete katılan Hizbullah ı tanımaması ve bu aktörlerle işbirliğine yanaşmaması, son olarak İsrail in Gazze ye ve Lübnan a saldırıları karşısında sessiz kalması – hatta İsrail i kollayan bir tutum takınması – AK Parti yönetiminde hayal kırıklığı yaratmıştır. 
    Abdullah Gül ün Washington Post da yayımlanan makalesi bu hayal kırıklığının en büyük tezahürüdür.36 

   Gül Makalesinde “ Bizim, ABD ve diğer müttefiklerimiz ile binbir çabayla yeşertmeye çalıştığımız demokratik dönüşüm umutları, bölge insanlarının hayatları gibi param parça oluyor.” diyerek ABD nin İsrail in saldırıları karşısında niçin sessiz kaldığını sorgulamıştır. 
“Demokratik dönüşüm umutları ”nın ABD nin eylemsizliği yüzünden parçalanması tabii ki sadece BOP a değil, bu projeyi başından itibaren 
destekleyen AK Parti ye de büyük zarar verecektir. 

Bununla birlikte AK Parti nin BOP perspektifi Türk dış politikasının temel özellikleri ile, özellikle Batılılaşma açısından uyumlu görünmektedir. 
AK Parti bölgesinin “ Modernleşmesi” için BOP çerçevesinde Türkiye nin Batılı müttefikleriyle birlikte hareket etmiştir. Ayrıca, AK Parti.nin BOP a 
bakışı, AK Parti hükümetinin Türkiye.nin 11 Eylül sonrası şartlara uyum sağlamasını temin etmek için yaptığı çalışmalar sonucunda şekillenmiştir. 
Hükümetteki AK Parti.nin İslamcı kökleri Türkiye.nin BOP karşısındaki konumunun belirlenmesine katkıda bulunmuşsa da hükümetin tutumundaki 
esas belirleyici güç AK Partinin kimliğinden bağımsızdır; esas belirleyici güç Türkiye nin jeopolitik, siyasi ve demografik yapısıdır. 
Türkiye nin Ortadoğuda bulunan ve büyük bir çoğunluğu Müslüman olan bir ülkede laik demokrasiyi başarıyla uygulayan bir Batı müttefiki olması Türkiye nin BOP a ilişkin pozisyonunu belirleyen en önemli faktördür. Bu bağlamda eğer BOP mevcudiyetini koruyabilirse, AK Parti hükümetinden sonra bile Türkiye nin BOP a desteğinin süreceği iddia edilebilir. 


DİPNOTLAR;

1 R. Tayyip Erdoğan, “Conservative Democracy and the Globalization of Freedom”, H. Yavuz  (ed.), The Emergence of a New Turkey; Democracy and AK Party, Salt Lake City: The  University of Utah Press, 2006, Ek 1, s.337. 
2 Abdullah Gül, “The Need for Reform in the Islamic World and the Role of Civil Society”, Yavuz (ed.), The Emergence of a New Turkey…, Ek 2, s.345. 
3 Bkz. Augustus R. Norton, “The Puzzle of Political Reform in the Middle East”, and Michael C. Hudson, “The United States in the Middle East” her ikisi de Lousie Fawcett, International Relations of the Middle East, New York: Oxford University Press, 2005 içinde. 
4 Büyük Ortadoğu Projesi tabirinin orijinali “the Greater Middle East Initiative”, doğru çevirisi “Büyük Ortadoğu İnisiyatifi”dir. Bu isim de daha sonra Geniş Ortadoğu ve Kuzey Afrika İnisiyatifine (GOKA) dönüşmüştür. Ancak bu makalede kolaylık olması için Türkiyede yaygın şekilde kullanılan Büyük Ortadoğu Projesi (BOP) tabiri kullanılmıştır. 
5 “Broader Middle East/N. Africa Partnership”, 
    http://www.whitehouse.gov/news/releases/2004/06/20040609-30.html. Nuri Yurdusev, “Büyük Ortadoğu Projesi, İslam ve Demokrasi”, Foreign Policy (Türkiye), Kasım / Aralık 2004, s. 64-71. 
6 Bkz. “G-8 Plan of Support for Reform,” 9 Haziran 2004, 
   http://www.whitehouse.gov/news/releases/2004/06/20040609-29.html. 
7 “U.S. Deputy Secretary of Defense Paul Wolfowitz, “Remarks for the Turkish Economic and Social Studies Foundation”, TESEV, 
   Conrad Hotel - Istanbul ; 14 Temmuz 2002, s.7, 
   http://www.tesev.org.tr/eng/events/etk_paulw14072002.php. 
8 Türkiye Modeli tartıGmaları üzerine bir değerlendirme için bkz. Hüseyin Bagci & Saban Kardas, “Post-September 11 Impact: 
   The Strategic Importance of Turkey Revisited”, Gdris Bal 
(ed.), Turkish Foreign Policy in Post Cold War Era, Boca Raton: BrownWalker, 2004, s.429-
432. “Türkiye Modeli” hakkındaki tartıGmalar iç politikada da hayli “sıcak”tır. Cumhurbaşkanı A. Necdet Sezer ve Genel Kurmay BaGkanı Hilmi Özkök ile bir kısım Kemalist “Türkiye Modeli” ibaresinin ılımlı Gslam modelini ima ettiğini iddia ederek bu tanımlamaya karşı çıkarlar ve Türkiye.nin laik özelliklerinin altını çizerler. Bu durumda R. Tayip Erdoğanın şöyle demektedir; “Türkiye kendi bölgesinde ve özellikle Ortadoğu.da istikrarsızlık ile mücadelede bir 
rehber, iktisadi kalkınma için sürükleyici bir güç ve güvenliğin sağlanmasında güvenilir bir ortak olacaktır. … Tabii ki Türkiye.nin tecrübesinin diğer bütün Müslüman toplumlarda aynen uygulanması gereken bir model olduğunu iddia etmiyorum. Ancak, Türkiye tecrübesi diğer Müslüman toplumlar, diğer Müslüman halklar için ilham alabilecekleri bir kaynak olarak hizmet edebilecek bir niteliğe sahiptir.” R. Tayyip Erdoğan, “Conservative Democracy and the Globalization of Freedom”, s.338. Bu konuda akademik bir tartışma için bkz. Meliha. B. Altunışık, “The Turkish Model and Democratization in the Middle East”, Arab Studies Quarterly, cilt. 27, sayı 1-2 (Kış-İlkbahar 2005), s. 45-64. 
9 Yasemin Çongar, “Bu ortaklığı küçümsemeyin”, Milliyet, 14 Haziran 2004. 
10 “Demokrasi Destek Diyaloğu (DAD), TESEV, 
     http://www.tesev.org.tr/etkinlik/dad_genel.php 
11 Mesela bkz. “GeniG Ortadoğu için Kadınlar Zirvesi”, 
     http://www.ntvmsnbc.com/news/329911.asp>. 
12 Mesela bkz. “BOP.a Açık Destek”, Radikal, 14 Mart 2006. 
13 Bkz. Dietrich Jung, “Turkey and Arab World; Historical Narratives and New Political  Realities”, Mediterranean Politics, cilt 10, sayı 1 (Mart 2005), s.1-17. 
14 Hüseyin Bağcı, “The Greater Middle East Project and Turkey.s Attitude towards It”, Andreas Marchetti (ed.), The CSCE as a Model to Transform Western Relations with the Greater Middle East, Bonn: Zentrum für Europäische Integrationsforschung & Center for European Integration Studies & Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn, 2004, 
http://www.zei.de/download/zei_dp/dp_c137_marchetti.pdf. Türkiyenin Ortadoğu politikası için  bkz. Özlem Tür, “Türkiye ve Ortadoğu: Gerilimden İşbirliğine”, Demokrasi Platformu, cilt 1, sayı 4 (Sonbahar 2005), s.77-98. 
15 Ahmet Davutoğlu, “Türkiye Merkez Ülke Olmalı”, Radikal, 26 gubat 2004. Ayrıca bkz.  Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik, Türkiye’nin Uluslararası Konumu, İstanbul: Küre  Yayınları, 2001. Burhanettin Duran, “JDP and Foreign Policy as an Agent of Transformation”, Yavuz (ed.), The Emergence of a New Turkey…, s.281-305; Burhanettin Duran & Kemal İnat,  “AKP DıG Politikası: Teori ve Uygulama”, Demokrasi Platformu, cilt 1, sayı 4 (Sonbahar 2005), s.1-39. Ayrıca bkz. Kalkınma ve Demokratikleşme Programı, Ankara: AK Parti, 2002, özellikle “Dış Politika” bölümü, s.105-10. 
16  AK Parti ve BOP ilişkisine eleştirel bir bakış için bkz. Ömer Laçiner,“„ Büyük Ortadoğu Projesi. ve AKP”, Birikim, sayı 179 (Mart 2004). 
17 R. Tayyip Erdoğan, “A Broad View of the „Broader Middle East.”, Russia in Global Affairs, cilt 2, sayı 3 (Temmuz-Eylül 2004), s.129.  Ayrıca şu habere bkz. 
     http://www.akparti.org.tr/haber.asp?haber_id=9112>. 
18 Bkz. “U.S.-EU-Turkey Cooperation on the Broader Middle East and North Africa: A Strategic  Dialogue”, Program Brief (Nixon Center), cilt 10, sayı 16, 14 Haziran 2004. 
19 Bkz. “Erdoğan: ABD vizyonunu paylaşmamız çok doğal”, Radikal, 9 Haziran 2005. 
20 Şaban Kardaş, “Turkey and the Iraqi Crisis; JDP Between Identity and The Emergence of a New Turkey…,., s.306-329; Mesut Taştekin, “Türk Dış Politikasında 2003 Irak SavaGı”, M.gahin & M. TaGtekin (eds.) II. Körfez Savaşı, Ankara: Platin Yayınları, 2006, s. 245-282. Ayrıca bkz. Mehmet gahin, “Irak Bağlamında Türk-Amerikan İlişkileri”, M. Aydın & Ç. Erhan (eds.), Beş Deniz Havzasında Türkiye, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2006, s.191-218. 
21 Martin Beck, “From Divergent Views to a Common Policy: US and EU Approaches to 
    Promoting Democratization in the Middle East”, Turkish Policy Quarterly, cilt 4, sayı 2 (Yaz 2005), s.123-135. 
22 AK Parti.nin kimliği üzerinde bir tartışma için bkz. H.Yavuz (editor), The Emergence of a New Turkey, özellikle 1. Bölüm (Identity, Ideology, and Leadership), s.23-184. Ayrıca bkz. Kalkınma ve Demokratikleşme Programı, s. 5-9. ; Yalçın Akdoğan, Muhafazakar Demokrasi, Ankara: AK Parti, 2003. 
23 Erdoğan, “Conservative Democracy and the Globalization of Freedom”, s.335. 
24 Erdoğan şöyle demiştir; “Demokrasi kavramıyla şekillenen ve insan hakları, hukun üstünlüğü, iyi yönetim ilkeleri ile desteklenen evrensel değerler farklı medeniyetlerden derlenen ortak aklın bir ürünüdür” Erdoğan, “Conservative Democracy and the Globalization of Freedom”, s.333. 
25 A. Davutoğlu, “Türkiye Merkez Ülke Olmalı”. 
26 Bkz. İhsan D. Dağı, “The Justice and Develpment Party: Identity, Politics, and Human Rights Discourse in the Search for Security and Legitimacy, Yavuz (ed.), The Emergence of a New Turkey…, s.88-106; Duran, “JDP and Foreign Policy as an Agent of Transformation”, s.288. 
27 Bu ABD.nin BOP.a yaklaşımı ile AK Parti politikalarının çakıştığı başka bir noktadır. Gerçekten de “Batılı değerleri” empoze ediyormuş intibası uyandırmaktan kaçınan ABD  “evrensel değerler”den bahseder. AK Partinin bütün büyük medeniyetlerin katkıda bulunduğu evrensel değerler anlayışı hem yerli hem de evrensel yanları olduğunu ima eder; Böylece bu değerlerin savunulması kolaylaşır. 
28 Erdoğan, “Conservative Democracy and the Globalization of Freedom”, s.338. 
29 Gül, “The Need for Reform in the Islamic World and the Role of Civil Society”, s.341. 
30 Bkz. “Alliance of Civilizations,” ( http://www.unaoc.org/ ). 
31 Hüseyin Bağcı, “The Greater Middle East Project and Turkey.s Attitude towards It”, s.92. 
32 A. Davutoğlu BOP un geç kalmış bir proje olduğunu iddia eder. Ona göre Ortadoğu, Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin geçirdiği dönüşüm sürecinin gerisinde kalmıştır. BOP çerçevesinde belirtilen amaçların hepsi en azından on yıl önce gerçekleşmiş olmalıydı. İbrahim Turan, “Türkiye Küresel Güçtür!: A.Davutoğlu ile röportaj,” Anlayış, sayı 10 (Mart 2004), s. 44. "BOP, geç kalmış bir projedir. Çünkü Ortadoğu, (1) en zengin doğal kaynaklara sahip olduğu halde ekonomik refaha ulaşamamış, (2) kültürel olarak tarihin en derinlerine giden mirasın sahibi olduğu halde Batı'nın karşısına alternatif bir kültür sunamamış ve (3) çok eski, köklü ve ciddi siyasi geleneklere sahip olduğu halde siyasi rejimler açısından da sınıfta kalmıştır.” Bkz Davutoğlu nun MÜSİAD.daki konuşması, 
    http://www.musiad.org.tr/detay.asp?id=156 . 
33 Bu konuya dikkatimizi çektiği için Şaban Kardaş a ayrıca teşekkür ederiz.. 
34 Bkz. R.Tayyip Erdoğan.ın konuşmaları 
     http://www.akparti.org.tr/haber.asp?haber_id=9111>; Ayrıca bakınız, 
     http://www.meclishaber.gov.tr/develop/owa/haber_portal.aciklama?p1=6147>. 
35 R.T. Erdoğan, “Conservative Democracy and the Globalization of Freedom”, s.334. 
36 Abdullah Gül, “An Appeal for Leadership,” The Washington Post, 3 Ağustos 2006, 
     (http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/08/02/AR2006080201389.html?sub=AR>). 


KAYNAKÇA;

“Alliance of Civilizations,” <http://www.unaoc.org/>. 
“BOP.a Açık Destek”, Radikal, 14 Mart 2006. 
“Broader Middle East/N. Africa Partnership”, 
http://www.whitehouse.gov/news/releases/2004/06/20040609-30.html>. 
“Demokrasi Destek Diyaloğu (DAD), TESEV, 
http://www.tesev.org.tr/etkinlik/dad_genel.php>. 
“Erdoğan: ABD vizyonunu paylaGmamız çok doğal”, Radikal, 9 Haziran 2005. 
“G-8 Plan of Support for Reform,” 9 Haziran 2004, 
(http://www.whitehouse.gov/news/releases/2004/06/20040609-29.html>). 
“Geniş Ortadoğu için Kadınlar Zirvesi”, 
http://www.ntvmsnbc.com/news/329911.asp>. 
“U.S. Deputy Secretary of Defense Paul Wolfowitz, Remarks for the Turkish Economic and Social Studies Foundation” Conrad Hotel - Istanbul ; 14 
Temmuz 2002, 
http://www.tesev.org.tr/eng/events/etk_paulw14072002.php. 
“U.S.-EU-Turkey Cooperation on the Broader Middle East and North Africa: 

A Strategic Dialogue”, Program Brief (Nixon Center), cilt 10, sayı 16, 14 Haziran 2004. 

AKDOĞAN, Yalçın, Muhafazakar Demokrasi, (Ankara: AK Parti, 2003). 

ALTUNIŞIK, Meliha. B., “The Turkish Model and Democratization in the Middle East”, Arab Studies Quarterly, cilt. 27, sayı 1-2 (Kış-İlkbahar 2005). 

BAGCG, Hüseyin ve Saban Kardas, “Post-September 11 Impact: The Strategic Importance of Turkey Revisited”, İdris Bal (ed.), 
Turkish Foreign Policy in Post Cold War Era, (Boca Raton: BrownWalker, 2004). 

BAĞCI, Hüseyin, “The Greater Middle East Project and Turkey.s Attitude towards It”, Andreas Marchetti (ed.), The CSCE as a Model to Transform 
Western Relations with the Greater Middle East, (Bonn: Zentrum für Europäische Integrationsforschung &Center for European Integration Studies 
& Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn, 2004), 
http://www.zei.de/download/zei_dp/dp_c137_marchetti.pdf. 

BECK, Martin, “From Divergent Views to a Common Policy: US and EU Approaches to Promoting Democratization in the Middle East”, Turkish Policy 
Quarterly, cilt 4, sayı 2 (Yaz 2005). 

ÇONGAR, Yasemin, “ Bu Ortaklığı Küçümsemeyin”, Milliyet, 14 Haziran 2004. 

DAĞI, İhsan D., “The Justice and Develpment Party: Identity, Politics, and Human Rights Discourse in the Search for Security and Legitimacy, 
Yavuz (ed.), The Emergence of a New Turkey; Democracy and AK Party, (Salt Lake City: The University of Utah Press, 2006). 

DAVUTOĞLU, Ahmet, MÜSİAD daki konuşması, 
http://www.musiad.org.tr/detay.asp?id=156>. 

DAVUTOĞLU, Ahmet, “Türkiye Merkez Ülke Olmalı”, Radikal, 26 Şubat 2004. 

DAVUTOĞLU, Ahmet, Stratejik Derinlik, Türkiye’nin Uluslararası Konumu, ( İstanbul: Küre Yayınları, 2001 ). 

DURAN, Burhanettin ve Kemal İnat, “ AKP Dış Politikası: Teori ve Uygulama”, Demokrasi Platformu, cilt 1, sayı 4 (Sonbahar 2005). 

DURAN, Burhanettin, “JDP and Foreign Policy as an Agent of Transformation”, Yavuz (ed.), op.cit., s.281-305. 

ERDOĞAN, R. Tayip, konuşmaları için bkz.: http://www.akparti.org.tr. 

ERDOĞAN, R. Tayyip, “A Broad View of the „ Broader Middle East.”, Russia in Global Affairs, cilt 2, sayı 3 (Temmuz-Eylül 2004). 

ERDOĞAN, R. Tayyip, “ Conservative Democracy and the Globalization of Freedom”, Yavuz (ed.), op.cit., Ek 1. 

GÜL, Abdullah, “An Appeal for Leadership,” The Washington Post, 3 Ağustos 2006, 
http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/08/02/AR2006080201389.html?sub=AR. 

GÜL, Abdullah, “The Need for Reform in the Islamic World and the Role of Civil Society”, Yavuz (ed.), op.cit., Ek 2. 

HUDSON, Michael C., “The United States in the Middle East”, Lousie Fawcett, International Relations of the Middle East, (New York: Oxford 
University Press, 2005). 

JUNG, Dietrich, “Turkey and Arab World; Historical Narratives and New Political Realities”, Mediterranean Politics, cilt 10, sayı 1 (Mart 2005). 
Kalkınma ve Demokratikleşme Programı, (Ankara: AK Parti, 2002). 
KARDAŞ, Şaban, “Turkey and the Iraqi Crisis; JDP Between Identity and Interest”, Yavuz (ed.), op.cit. 

LAÇİNER, Ömer, “„Büyük Ortadoğu Projesi. ve AKP”, Birikim, sayı 179 (Mart 2004). 

NORTON, Augustus R., “The Puzzle of Political Reform in the Middle East”, Lousie Fawcett, International Relations of the Middle East, (New York: 
Oxford University Press, 2005). 

ŞAHİN, Mehmet, “Irak Bağlamında Türk-Amerikan İlişkileri”, M. Aydın & Ç. Erhan (eds.), Beş Deniz Havzasında Türkiye, Ankara: 
Siyasal Kitabevi, 2006. 

TAŞTEKİN, Mesut, “Türk Dış Politikasında 2003 Irak Savaşı”, M.Şahin & M. Taştekin (eds.) II. Körfez Savaşı, Ankara: Platin Yayınları, 2006. 

TÜR, Özlem, “Türkiye ve Ortadoğu: Gerilimden İşbirliğine ”, Demokrasi Platformu, cilt 1, sayı 4 (Sonbahar 2005). 

YAVUZ, Hakan (editor), The Emergence of a New Turkey, op.cit. 

YURDUSEV, Nuri, “Büyük Ortadoğu Projesi, İslam ve Demokrasi”, Foreign Policy (Türkiye), Kasım / Aralık 2004. 

 ***