FAİK AHMED BEY VE MÜDAFAA-İ HUKUK'TAN HALK FIRKASI'NA GEÇİŞ, BÖLÜM 4

FAİK AHMED BEY VE MÜDAFAA-İ HUKUK'TAN HALK FIRKASI'NA GEÇİŞ, BÖLÜM 4

Hakimiyet-i milliye bütün kuvvetleri böyle bir noktada toplamak demek olmadığına şüphe yoktur. O halde bu kabul edilen vaziyetin manası ne oluyor. 
Bu da meselenin bir başka nazik safhasını teşkil ediyor... 
Bir Erzurum Kongresi'ni, bir ilk Büyük Millet Meclisi'ni bir de bugünkü vaziyeti göz önüne getiriniz. Nereye gittij!timizi anlarsınız!,,88 

Oysa İnkılapların yapılabilmesi için tek otorite ve tek irade gerekiyordu. Mustafa Kemal Paşa bunun peşindedir. Halk Fırkası bu tek iradenin icracısıdır. 
Faik Ahmet Bey ise, Osmanlı Saltanatı yerine bir zümre veya Şahıslar Saltanatının kurulacagından korkmaktadır.89. 
Seçilen mebuslar TBMM'nin ikinci devresi için Ankara'ya gitmişlerdir. 7 Agustos 1923 günü Mustafa Kemal Paşa Halk Fırkası'na mensup bu milletvekilleriyle 
ilk toplantısını yapmıştır. 

Bu Toplantıda 
1. Mecliste partileşmeye yönelik çabaları anlatmış ve Müdafaa-i Hukuk'un Halk Fırkası'na dönüştügünü söylemiştir. 
Dokuz Umde esas olmak üzere hazırlanan Halk Fırkası Nizamnamesi 9 Eylül 1923'de A-RMHG onaylamıştır. 90. 
106 madde ve bir ekten oluşan bu nizamnamenin genel esaslara ait 7 maddelik bölUmünde Halk Fırkası'nın amacı belirtilerek Türkiye'nin demokratik, çagdaş 
ve hukuk devleti haline yükseldigi, sınıflar üstü halk tanımından hareket edilerek her türlü ayrıcalığa karşı çıkılmaktadır. 

Halk Fırkası'na her Türk'ün ve dışarıdan gelip Türk uyruklu ve kültürünü benimseyen herkesin girebileceğini göstermektedir. Halk Fırkası üyelerinin tüzük ve programa uyına yükümlülükleri belirtilmektedir. Parti genel başkanı milletvekillerinin arasından büyük kongrece seçileceğinin, genel ilkelere karşı 
olan üyelerin divan kararıyla üyelikten çıkarılacagını ve bu genel ilkelerin ancak büyük kongrenin üçte iki oy çokluğuyla degiştirilebilecegi belirtilmektedir 9l . 

11 Eylül'de Halk Fırkası Başkanlıgı'na TBMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa, genel sekreterligi Recep (Peker) Bey seçilerek partiye fiilen işlerlik kazandırılmıştır. 
Cumhuriyetin ilanından sonra Mustafa Kemal Paşa bu görevi İsmet (İnönü) Paşa'ya vererek onu Halk Fırkası Genel Başkan Vekilligi'ne atamıştır 92 . 

İsmet Paşa 20 Kasım 1923'de yayınladıgı ve "Dünkü Müdafaa·i Hukuk Cemiyeti, bugünkü Halk Fırkası İdare Kurallarıyla vazifeye başlıyorum" dedigi genelge ile 
A-RMHC'nin bütün örgütlerini Halk Fırkası'nın içine almıştır. 93

Yine bu genelge ile Türk halkı ve yurdunu emperyalizmin saldırı ve işgalinden kurtannak amacıyla Mustafa Kemal Paşa'nın önderliginde oluşturulan 
A-RMHC örgütü bir siyasal partiye dönüştürülmüştür.  A-RMHC yerini toplumda "Milli Hakimiyetin halk tarafından ve halk için icrasına rehberlik etmek" 
Türkiye'yi tam anlamıyla çağdaş bir devlet haline getinnek için halkçılık temeli üstüne kurulan Halk Fırkası'na bırakmıştır 94 

İhsan Güneş, 
Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nden Halk Fırkası'na Geçiş, No:442. 


DİPNOTLAR;

1 Bazı kaynaklarda, Milli Mücadele'nin başlangıç tarihi konusunda Mustafa Kemal Paşa'nın Samsun'a çıkış tarihi olarak 19 Mayıs 1919 ileri sürüIse de bu tarihin Mondros Mütarekesi'nden hemen sonra başladıgı bir gerçektir. Bkz.Erik Jan Zürcher, Milli Mücadele'de ittihatçılık, agır şartlar taşıyan ateşkes antlaşmalarını kabul etmek zorunda kalmışlardı. Çev.Nüzhet Salihoğlu, İstanbul, 1987, 1.Basım, s.191.; Ayrıca Birinci Meclis'te 13.12.1338 Tarihli kanunun görüşülmesi sonucunda 21 Ekim 1918 Milli hareketin baslangıç tarihi olarak kabul edilmiştir. Bkz. Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabit Ceridesi, LIXXIX, Ankara 1961, s.2229; 
Bayram Kodaman, " Şark Meselesi ", Türk Yurdu, XVII, 8:122, (Ekim 1997), s.152. 
2 Kasım 1918'de Cemiyetler kurulmaya başlamıştır. Bu cemiyetıerin kuruluşu ile ilgili bilgi için Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 
İstanbul, 1952, s.484-489. 
3 Türk İstiklal Harbi, Mondros Mütarekesi ve Tatbikati, I, Ankara, 1962, s.27. 
4 Fahri Belen, Türk Kurtulus Savası, Ankara, 1983, s.8. 
5 Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, I, İstanbul, 199], s.18. 
6 Türk İstikıaı Harbi, Mondros MOtarekesi ve Tatbikatı I, s.38. 
7 Fahir Armaoglu, 20.Yüzyll Siyasi Tarihi (1914·1980), Ankara, 1983, s.8,  
8 Türk İstiklAI Harbi, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, s.4 i .43. Mütarekenin en kötü ve sık sık ihlAlinden şikayet edilen maddeleri için Bkz, 
"Rauf Orbay'ın Hatıraları, Yakın Tarihimiz, I, s.49; M.Tayyib Gökbilgin, Milli Mücadele Başlarken, I, Ankara, 1965, s.3. 
9 Faik Ahmet Barutçu, Elyazması Hatıralar. (I .Defter), s.3. 
10 İttihat ve Terakki Partisi 'nin üç lideri Talat, Enver ve Cemal Paşalar 1918 Kasım ayının ilk günlerinde memleketten kaçmışlardı. 
Bunların kaçışı, Ahmet İzzet Paşa Hükümeti'nin durumunu sarsmıştı. Hürriyet ve İtilafçılar, suçluların kaçmasına göz yumulduğu düşüncesiyle 
hükümete çatıyorlardı. Sebahattin Selek, Anadolu İhtilali, I, İstanbul. 1987, s.87-88. 
11 Ali Birinci'nin İttihat ve Terakki Partisi'nin o günlerin ülke idaresini değerlendirmesinde aynı tespit göze çarpmaktadır. Buna göre, İttihat 
ve Terakki Partisi kendi dışında olan ve kontroıu altında bulunmayan bütün cemiyetıere ve fırkalara gayri meşru ve Lüzumsuz birer varlık gözüyle bakmış 
ve hayat hakkı tanımamıştır. Bkz. Ali Birinci, Hürriyet ve" İtilaf Fırkası, İstanbul, 1990, s.227. 
12  Faik Ahmet Barutçu, Hatıralar (1), s.10. Padişah Vahdettin İngilizlerle bir pazarlıga girmek istemiştir, Bu pazarlığa göre İngilizler iç siyaset tepkilerine 
karşı gerektigi zaman silahlı olarak Vahdettin'i destekleyecekler ve onun halifeligin! tanıyacaklardı. 
Buna karşılık Vahdettin, İttihat ve Terakki'ye karşı şiddetle harekete geçecek ve en azından" bu konuda tamamen İngilizlerin emrine girecekti. İngilizler 
ise bu turlü bir baglantıya girmeden Vahdettin'i ve Babıaliyi kullanmak istiyorlardı. Bu konuda amaçlarını gerçekleştirmek için yeniden örgütlenmekte olan 
Hürriyet ve İtilaf partisini yanlarında buldular. Bunlar, İttihat ve Terakkillierin hemen ve karşılıksız olarak tutuklanmalarını ve cezalandırılmalarını 
istiyorlardı. Bkz. Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, Mutlakiyete Dönüş, l,
İstanbul, 1992, s. 149· 150.
13 Faik Ahmet Barutçu, Hatıralar (1), s.S-6.
14 "Müdafaa-i Hukuk" fikrine sahip cemiyetıerin mütareke döneminde hızla çogalmasının
nedenleri içinde İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından 1 Şubat i 913'de kurulan "MUdafaa-i
Milliye Cemiyeti"nin etkisi oldugunu söyleyebildigimiz gibialt yapısını da oluşturmaktadır.
Bkz.Nazim H.Polat. MUdafaa·i Milliye Cemiyeti, Ankara, i 99 i, s. i 7,
15 Mondros Mtitarekesi'nin imzalanmasından sonra özellikle vatanperver ve milliyetperver
çevrelerde sık sık kullanılmaya başlanan tabirlerin başında "Hukuk·u Millet", "Hukuk-u
Milliye", "MUdafaa·i Hukuk", gibi kavramlar gelmektedir. Bkz. Bayram Sakallı, Milli Mücadelenin Sosya! Tarihi, İstanbul, 1997, s.146.-
16 Faik Ahmet.Barutçu, Hatıralar (1), s, 22 .
17 Müdafaa-i Hukukçular galip devletler karşısında "Hak mUdafaasına" hazırlanıyorlardı. Siyaset dışında kalıp onlara da hoş görünmek gerekiyordu. 
Asuman Demircioglu, Faik Ahmet (Barutçu) Bey ve Istikblll Gazetesi (1918 Yılı ve 1922 Yıli) Basılmamış Doktora Tezi,Erzurum, 1998, s.49.
18 Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, Istanbul, 1991, s.ll.
19 Ali Fuat (Cebesoy) Paşa, Mustafa Kemal Paşa'yı bu konuda hakli bulmakta ve hatıralarında yalnız şarktan bir hareketle vatanın kurtulamayaeagını, 
Orta ve Batı Anadolu'daki direnişi de örgütlemek gerekligini vurgulamaktadır.  Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatıraları, İstanbul, 1953, s.45.
20 Atatürk, Nutuk, 1919-1927, Ankara, 1989,5.21.
21 Atatürk, Nutuk, s.29.
22 Süleyman Necati Güneri, Hatıralar, Türk Tarih Kurumu EI Yazması Eserler BölOmü, No.260, s.52; 
    Mazhar Müfıt Kansu, Erzurum'dan Ölümüne Kadar Atatürk'le Beraber,di, Ankara, 1988, s.24.
23 Cevat Dursunoglu, Milli Mücadele'de Erzurum Ankara, 1946, s.91-92.
24 Erzurum Müdafaa-j Hukuk Cemiyeti, Heyet-i faaleye üye kabul edildigi gibi daha sonra da kongre üyeliginden Küçük Kazim Bey ile 
    Cevat Bey'in istifa ettirilerek yerlerine kongre üyesi olarak Mustafa Kemal Paşa ile Rauf (Orbay) Bey seçilmişlerdir. Bunu takiben Kongre
    Baskanı seçiıdlgi gibi kendisine Erzurumlular tarafından fahri hemsehrilik verilmiş ve Mebusan Meclisi'ne de Erzurum adayı olarak mebus seçilmiştir. 
    Bkz. Rauf Orbay, "Rauf Orbay'in Hatıraları, "Yakın Tarihimiz Meşrutiyetten Zamantmtza Kadar", s.49; Fahrettin Kırzıoğlu, Kazım Karabekir, 
    Ankara, 1991, s.143; Asuman Demircioglu 1919-l923'de Süleyman Necati (Günerı) Bey, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 1992, s.84-89-95;
25 Faik Ahmet Bey "Başbaşa" ve "yalnız kalarak" kelimelerinin altını çizerek İstanbul Hükümeti'nin Vilayat-i Şarkiyye'yi yıkılan imparatorlugun atılacak 
ilk safrası olarak düşündügünü dipnotla hatıralarında belirtmektedir. Bkz. Faik Ahmet Barutçu, Hatıralar, I, s.2. 
Fahrettin Kırzıoğlu, Bütünüyle Erzurum Kongresi, Ankara, 1993, s.16; Kazım Karabekir, İstiklal Harbirniz, İstanbul, 1988, s.37. 
26 Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, Mustafa Kemal, 1919-1922, C.Iı, İstanbul, 1999, s.107-108. 
27 Sebahattin Selek, Anadolu İhtilali, I, İstanbul, 1987, 5.279.
28 Esin Dayı, Nazilli Kongreleri (1919), Erzurum, 1998,5.146-148.
29 Mehmet Gönlübol-Cem Sar, Atatürk ve TUrkiye'nin Dış Politikası (1919-1938), Ankara, 1990, 5.13; Atattirk, Nutuk, 5.5.
30 Bekir Sıtkı Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararları, Ankara, 1989, (Önsöz s.Xll-XIlI).
31 Erzurum'daki Müdafaa-i Hukuk Cemiyet i, Heyet-i Temsiliye)'i Erzurum Kongresi ilkelerinden ayrılmakla suçlamakla, Trabzon Cemiyeti ise "ARMHC Trabzon Şubesi" 
adının yerine ''Trabzon Müdafaa·i Hukuk Cemiyeti" adını kullanmıştır. Bkz. Mete Tunçay, T.C'nde Tek Parti Yöneıiminin Kurulması (1923.1931), İstanbul. 1992, s.29. 
Trakya Bölgesi'nin Armlıe ile birligi 9-14 Mayıs 1920 tarihinde toplanan Edirne Kongresi sonucunda saglanmıştır. 
Bkz. Tevfik Bıyıklıoğlu, Trakya'da Milli Mücadele, C.I, Ankara, ]992, s.306-307. 
32 Mete Tunçay, T.C.'nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması, (1923·1031), İstanbuL, 1989, s.4l. 
33 İhsan Güneş, "Mildafaa·j Hukuk Cemiyeti'nden Halk Fırkası'na Geçİş". Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, CiltTl, Mart 1987, Sayl:8. s.426·442'. 
34 Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatıraları, s. 183- 184. 
3S Faik Ahmed, İstikbal, " 26 Eylül 1336 /1920 ", "Eks Leben Mühakatında Türk Meselesi", s.175. 
36 Cemal Kutay, Türkiye htiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, XiX, İstanbul, 1961, s.10887. 
37 Büyük Larousse, XVI, s.10092. 
38 Atatürk Ansiklopedisi, Türkiye Cumhuriyeti Siyasi Tarihi, VI, (Haz.Kemal Zeki Gençosman) İstanbul, 1981,5.192·193. 
39 Atatürk'ün Söylev ve DemeçIeri, I, Ankara, 1989, s.49-50. 
40 Toktamış Ateş, Türk Devrim Tarihi, İstanbul, 1980, s. I45. 
41 Yücel Özkaya, Türk Istiklal Savaşı ve Cumhuriyet Tarihi, Ankara, 198 I. s.68. 
42 Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, II, İstanbul; 1992, s.381. 
43 İstanbul basınında Anadolu hareketine ilk olarak geniş ölçüde yer veriliyordu. Sebahattin Selek, Anadolu İhtilali, I, s.333. 
44 Ali Fuat TUrkgeldi, Görüp İşittiklerim, Ankara, 1987, s.262. 
45 Faik Ahmed, İstikbal, 17 Nisan 13361 - 1920, " Kabinenin Tebeddülü Münasebetiyle", No, 130. 
46 Mustafa Kemal Pass, BMM'ni Erzurum ve Sivas Kongrelerinde ortaya çıkan ve Son Osmanlı Mebusan Meclisi'nde kabul edilen Misak-i Milli sınırları 
içinde yaşayan ve "MUdafaa-i Hukuk" programını vurgulamak amacıyla kurulan bir siyasi gurup olarak kabul ediyor ve önce "Kurucu Meclis" (Meclis-i Müessesan) 
sözçüğünü kullanıyor. Zira amacı rejimi degiştirmektir. Fakat bu sözeüglln kullanılması halinde milletin alışık olmadıgı ve kötü anlamlara yol açacagı şeklinde 
Erzurum ve Sivas'tan uyarılması üzerine "Olaganüstü yetkili bir meclis" demekle yetiniyor. '. 
47 Atatürk Ansiklopedisi, s.86; Faik Ahmet, Istikbal, 7 Nisan 1336/1920, "Meclis-i "FevkaHide Intihabat MUnasebetiyle", No:127. 
48 Seçim ve Meclisin oluşum şekline ait hususlar için Bkz. Sebahattin Selek, c.rı, s.334-335; Faik Ahmed İstikbal, 10 Nisan 1336 -1920 'Yeni İntihab Meselesi", No. i 28. 
49 Faik Ahmed, İstikbal, 10 Nisan 1336/1920, "Yeni İntihab Meselesi", Nod'28; Faik Ahmed, lstikbal, 7 Nisan 133611920, "Meclis-i Fevkaıa.de 
İntihabatı Münasebetiyle'\No; 127; 
50 Atatürk Nutuk, s.293. 
51 Mahmut Güloğlu, Üçüncü Meşrutiyet, 1920, Ankara, 1970, s.176.
52 Ergun Aybars. İstiklal Mahkemeleri, 1920-1927. I-II, İzmir, 1988, s.33-34.
53 TBMM ZC, C.I, s.184- i 86.
54 TBMM ZC, C.V, s.308
55 Faik Ahmed, İstikbal, 28 Kanun-j Sani 1337/1921, " Yeni Teşkilat Kanunu ", No:21 Halkçılık programının tam metni için Bkz. TBMM, ZC, C.IV, s.201·203.
56 Mustafa Kemal Paşa'ya göre bu kanun, bütün yönetim mevzuatını ve Türkiye Hükümeti'nin hukuki konumunu içeren ayrıntılı ve tam bir kanun olmayıp, 
memleketin mülki ve idari teşkilatında zamanın ve şartların gerekli kıldıgı "halkçılık" esasını ifade eden bir düsturdan ibaretti. Kdzım Karabekir, lstiklal Harbirniz, s.937. 
57 Mahmut Gofoğlu, Cumhuriyete Dogru (1921-1922), Ankara, 1971, s.62.; 8. Maddenin son şekli şöyledir. 
"Şeriat hükümlerinin uygulanması, bütün kanunların yürürlüge konması degiştirilmesi, yürürlükten kaldırılması, andıaşma ve barış imzalanması ve vatan 
savunmasıyla ilgili savaş ilanı gibi temel haklar, Büyük Millet Meclisi'ne aittir. Kanunların ve nizamların düzenlenmesinde, halk için yararlı ve zamanın ihtiyacına 
en uygun fıkıh ve hukuk hükümleriyle, örf ve adetleri ile teamüUer esas olarak alınır. Vekiller Heyeti'nin vazife ve sorumluluk özel kanunla tayin edilir. 
Atatürk Nutuk, s.151. 
58 Mete Tunçay, Te'nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması, 5.4 ı.
59 Mustafa Kemal Pasa, Nutuk'ta bu gruplaşmalar hakkında bilgiler vermektedir. Buna göre;
Tesanüd Grubu, İstiklal Grubu, Müdafaa-İ Hukuk Zümresi, Halk Zümresi ve Islahat Grubu ilk kurulan gruplardır. Bunların dışında özel amaçlı, kimi küçük gruplar da 
bulunmaktadır. Atatürk Nutuk, 5.396.
60 Faik Ahmed, İstikbal 18 Mayıs 1337/1921, " Büyük Millet Meclisi'nde Müdafaa-i Hukuk Gurubu", No:306.
61 Damar Arıkogıu, Hatıralarım, İstanbul, 1961, s.223: 
62 Erzurum Müdafaa-ı Hukuk Cemiyeti, TBMM'nin açılmasından sonra da varlıgını sürdürdü, 
Erzurum'da halk hükümeti yapmak girişiminden sonra, halkçılık programının meclisteki müzakereleri sırasında 
Müdafaa-i Hukuk merkez heyeti topltica istifa etti. Böylece i 920 yılı Aralık ayı ortalarından itibaren Erzurum'da, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti başsız 
ve sahipsiz kaldı. Teşkilat-i Esasiye Kanunu'nu mOteakip Hoca Raif Efendi ve Arkadaşları bazı girişimlerde bulunmuş 
ve Erzurum'da Muhafaza·i Mukaddesat-i ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmuştur. Bkz. Atatürk Nutuk, s.397-398. Kazım Karabekir İstikllil Harbimiz, 
s.931. Kazım Karabekir Pasa Hoca Raif Efendi ile görüşerek yeni grupla ilgili kuşkularını Sarıkamış'tan çektigi telgrafla Mustafa Kemal Paşa'ya 
bildirmiştir. Kazım Karabekir İstiklal Harbimiz, 5.934-937; Atatürk Nutuk, s.398. 
63 Erzurum'da Albayrak Heyeti'nden Midhat ve Cevat Beyler Halk Hükümeti kurmak istemişlerdir. Fakat Kazim Karabekir Paşa'dan destek alamadıkları 
bu isi kendi baslarına yapmayacaklarını onların Ankara'da bulunan Erzurum Mebusları Celaleddin Arif ve Hüseyin Arif Beylerle temasa geçtiler. Onların 
uygulama alanına kaymaya çalıştıkları, halkçılık düşüncesi Ankara'da zaten bir program haline getirilmişti. 
Böylece Celaleddin Arif ve Hüseyin Avni Bey Meclisten izin alarak Erzurum'a bu amacı gerçekleştirmek üzere gittiler. 
Bkz. Dursun Ali Akbulut, Albayrak Olayı, Erzurum, 1991, s.47·48. Kazım Karabekir İstikla! Harbirnizin Esasları, İstanbul, 1990, s.263. 
64 Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet, İkinci Grup, İstanbul, 1995,5.224-2289. 
65 Faik Ahmed, İstikbal, 19 Mayıs 1337/1 92 I, "Heyet·i Vekilenin İstifasi", No:307. 
66 Uşak ve Bursa yönünde başlayan Yunan taarruzunun durdurulamaması üzerine Türk Ordusu Sakarya'nın dogusuna çekilmiş ülkede kritik ve tehlikeli günler bas 
göstermiştir. Bu durumda Mecliste yapılan görüşmeler sonucunda Mustafa Kemal Paşa'ya meclisin yetkilerini kullanmak üzere üç ay süreyle 5 Agustos 1921 'de 
başkumandanlık verilip kanunla kabul edilmiştir. Bkz. TBMM GCZ, C.Il, s.131-144, 157-162. 
67 TBMM ZC, cXIX, s.520-52 I. 
68 Faik Ahmed, İstikbal, 18 Mayıs 1337/1921 "Büyük Millet Meclisinde Müd.afaa-i Hukuk Grubu", No:306.
69 TBMM GCZ, c.III, 5.342.
70 Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet. s.444.
71 TBMM ZC, C.IX, s.465,
72 Naşit Hakki Uluğ, Halifeliğin Sonu, Türkiye Iş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 1975,s.71.
73 Ayni konu ile ilgili görüşlerini hatıralarında açıklayan Rauf (Orbay) Bey, Büyük Millet Meclisi üyelerinin dış tehlike karşısında gösterdikleri bütünlük sayesinde 
zafere ulaşıldıktan sonra, çeşitli nedenler ve bu arada Mustafa Kemal Paşa'nın diktatörlüğe doğru gittigi şüphe ve endişesi içinde bulunan bazı mebusların 
tutumu yüzünden mecliste zor konularda bile anlaşmanın sağlanamaz hale geldigini belirtir. Mustafa Kemal Pasa ve Ali Fuat' (Cebesoy) Paşa ile gizli yapılan 
Heyet·i Vekile toplantısında bu durumda meclise güvenerek iş yapılamayacağını, meclisin yenilenmesini gerekli gördüklerini ve seçimin ne şekilde yapılacagı konusunda 
karara varıldıgını sözlerine eklemektedir. Bkz. Feridun Kandemir, Hatıraları ve Söylemedikleriyle Rauf Orbay, Yakın Tarihimiz, Istanbul, 1965, s.124-125. 
74 Suna KiIi, Atatürk Devrimi, Ankara, 1983, s. 167. 
75 İhsan Güneş, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nden Halk Fırkasına Geçiş, s.442. Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam, (Yay.Haz.Cemal Kutay), İstanbul, 1980, s.333. 
76 Faik Ahmed, İstikbal 2 Agustos 1339 -1923, Beklediklerimiz, NO.977/1. 
77 Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey  II. Gruptan ve Tan Gazetesinin sahibidir. Mustafa Kemal Paşa'nın muhafız alay komutanı Giresunlu TopalOsman Aga tarafından 
öldürülmüş, Topal Osman Ağada da askerlerle giriştigi silahlı çatışma sonucunda ölmüştür. 
Bu olay mecliste, II. Grup üyelerinin tepkileriyle karşılanmıştır. Bkz. Murat Yüksel, Faik Ahmet Barutçu'nun İstikbal Gazetesi Belgelerine Göre Ali Şükrü 
Bey ve Topal Osman Aga, Trabzon, 1993, Selahattin Özel, Milli Mücadelede Trabzon Ankara, 1991, s.162-172. 
78 Faik Ahmed, İstikbal 2 Nisan 1339/1923, "Facia Karşısında", No.880/1. Faik Ahmed, 3 Nisan 1339/1923, "Katiller", No.880/2. 
79 Faik Ahmet Barutçu, Siyasi Anılar, 1939-1954, Milliyet Yayınları, s.308. 
80 Faik Ahmed, İstikbaI 10 Mayıs 1339/1923, "Bir Tahlil", No.913. 
81 Damar Arıkoğlu, Hatıralarım, s.334. 
82 Mustafa Kemal Paşa'nın başkanitgında bir kısım vekillerle beraber MHG yönetim kurulu üyelerinden meclis grubu adına bir seçim bUrosu kurulmuştur. 
Mustafa Kemal Pasa her gUn düzenli bir şekilde bu grupla çalışmış, adayların listelerini belirlemiştir. Damar Arıkoğlu, Hatıralarım, s.336. 
83 Faik Ahmed, 9 Mayıs 1339/1923, "lntihab İşleri", No.912. 
84 Faik Ahmed, İstikbal, 12 Mayıs 1339, "Muhalefetsiz Meclis, No.914. Şevket Süreyya Aydemir'e göre ise İnkııaplarını daha saglam bir siyaset zeminine 
ve örgüte dayandırmayı amaçlayan Mustafa Kemal Pasa, yeni mecliste " Muhalefet " istemediği hata bu nedenle adaylar tek tek seçildiği 
halde muhalif grup meclise sızmayı başarmıştır. Bkz. Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, III, s. 142. 
85 Mete Tunçay, T.C. 'nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması, S. 117-119. 
86 Ahmet Demirel, Birinci Meclis'te Muhalefet, 5.584. 
87 Feridun Kandemir, Hatıraları ve Söylemedikleriyle Rauf Orbay, s, ı 26-127,
88 Faik Ahmed, İstikbal, 23 Teşrin-i Sani 1339, "Fırka Riyaseti", No:1070. 
89 Faik Ahmet Baruıçu, Siyasi Anııar, 5.308. 
90 Tarik Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 5.559. 
91 Mete Tunçay, T.C'nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması, 5.56-57. 
92 Ahmet Demirel, Birinci Meclis'te Muhalefet, 5.599. 
93 Genelgenin tam metni için bkz. Tarik Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, 5.582-583. 
94 İhsan Güneş, MUdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nden Halk Fırkası'na Geçiş, No:442.

***