Kafkasya‟da Rus-Osmanlı Mücadelesi ve Kars Dolaylarında Rusların Sınır İhlâlleri, 1826 BÖLÜM 2

Kafkasya‟da Rus-Osmanlı Mücadelesi ve Kars Dolaylarında Rusların Sınır İhlâlleri, 1826   BÖLÜM 2

 Osmanlı Devleti, Rusya, Kafkasya, Kars, Sınır, Necmettin AYGÜN,Rusların Sınır İhlâlleri,Cumhuriyet Tarihi,Kasr-ı Şirin Antlaşması,

     Kars ve çevresindeki Rus baskınlarının diğer bir amacı da her türden emtia ve eşyaya olduğu gibi insan gücüne duyulan ihtiyaçtan kaynaklanmaktaydı. Değerlendirmesi yapılan rapora göre Kars ve Erzurum Rus işgaline girmeden önce, yani resmen taraflar arasında savaşın mevcut olmadığı bir ortamda Rus baskınları ile ele geçirilen bazı aileler Rus idaresinde olan Gümrü, Revan ve Lori/Loru 
(Gürcistan‟da) taraflarına götürülmekteydiler 51. Bu amaçla Ruslara hizmet eden Göstan isimli zimmî (Ermeni) üç yüzden fazla atlısıyla Şüregel köylerinden Kızılcıkcık, Teknes ve Uzun kilise köylerinde daha önce İran baskınlarından kaçıp buralara yerleşen 1700 hâne 52 Müslüman‟ı Lori ve havalisini şen eylemek için cebren ve kahren göçürmüştü. İlgili kayıttan anlaşıldığı kadarıyla 1821-23 yılları arasında gerçekleşen Osmanlı-İran savaşında İran askerinden kaçan bazı köylüler daha kuzeyde, İran etkisinden uzak olan bazı köylere yerleşmişlerken, 1826-27 arasında aynı köylüler Ruslar veya Ruslar adına hareket eden bölge yerlisi çetecilerin baskınlarına maruz kalmışlardı 53. Ermeniler gibi Gümrülü Mehmed Hasan Bey de Müslüman olmasına rağmen bölgedeki hâneleri alıp götürerek Ruslara hizmet etmekteydi; 
Arpaçay‟daki Zarişad/Zaruşad köylerinden 40 Urum/Rum hânesi yanı sıra baskınlarda yaralanan Müslüman köylüler ve hatta akli dengesi yerinde olmayan kızlar ile nikâhlı kadınlar dahi zorla götürülmekteydi. Böyle bir zorla göçürme olayında Rus Knezi Zirheci karyesinden gizlice on hâneyi göçürürken Baş Şüregel Subaşısı Hayta duruma yetişmesine rağmen vaziyeti engelleyemeyerek şehit 
düşmüş, atı ve üzerindeki silahı ile bin altını da gasp edilmişti 54. 

Değerlendirmesi yapılan rapor, Osmanlılar ile Ruslar arasında resmen savaş yapılmayan dönemlerde dahi Rusların 300-500 kadar atlı asker ile sınırdaki Osmanlı köylüsünü rahatsız ederek yaşam kaynaklarını kısması, her türlü zulüm metotlarını kullanarak gücünü yayma ve böylelikle işgal hareketlerine engel oluşturabilecek maddî ve manevî güçleri sindirerek başarıya ulaşması yanı sıra 
Osmanlı devletinin topraklarını koruyamaması nedeniyle halkının içine düştüğü sıkıntılar hakkında önemli bilgiler vermektedir. Bu seviyede Osmanlı idarecileri, İstanbul‟dan uzakta kalan taşrasında yaşayan halk ile sosyal ve kültürel bağlarını, diğer bir ifade ile ideolojisini pekiştirmede geç kaldığından Rus yayılması gibi planlı 55 bir sindirme hareketi karşısında doğal olarak başarı elde edememişlerdir. 
Kafkasya‟yı ele geçiren Rus komutanların görevleri başında uzun yıllar kalmaları, Napolyon savaşları (1792-1815) gibi savaşlarda görev yapmaları askerî ve savaş tecrübesi açısından önemlidir. Buna karşın sınırlardaki Osmanlı kalelerini korumakla görevlendirilen idarecilerin çoğunun görev sürelerinin birkaç 
yıl veya daha az olması son birkaç yüzyılda Osmanlı devletinin içinde bulunduğu siyasî ve askerî vaziyete işaret edebilir. Bu durum Rusya karşısındaki başarısızlığın da sebepleri arasında sayılabilir. 
Ancak, 1830‟lara kadar Kafkasya‟da hâkimiyetini yerleştirerek Fırat nehrine kadar olan coğrafyanın Rus tehdidine açık hâle gelmesinin arkasında Rusya‟nın özellikle Kuzey ve Orta Kafkasya‟yı ele geçirme süreci ve bu sürece Kırım hanlığının katkısını iyi anlamak gerekir. İki önemli kapının; Derbent ve Daryal geçitlerinin ele geçirilmesi Rusların Güney Kafkasya ve Anadolu‟nun doğusuna hâkim 
olma sürecini hızlandırdığından Osmanlı devletinin Kuzey Kafkasya‟nın siyasî ve sosyal geleceğini Kırım hanlarının idaresine terk etmesi gibi bir idarî uygulamanın üzerinde durulması ve özellikle belirtilmesi gereken husus olacağı ortadadır. Fâtih Sultan Mehmed‟in, “Bahr-i Hazar’dan Bahr-i Siyah’a gelinceye dek Orta ve Kuzey Kafkasya’nın idaresini Kırım hanlarına bırakma” uygulamasına daha sonraki yıllarda devam edilmesi; diğer bir ifadeyle bölgede vasıtasız Osmanlı idaresinin 
uygulanmamasının yarattığı sonuçlar Kafkaslardaki Osmanlı başarısızlığının en önemli sebeplerindendir. 

Kırım hanlarının bölgede kendilerine itaat eden Kafkas halklarını korumakla birlikle aynı soydan olup itaat etmekte direnenlere veya vergilerini ödeyemeyenlere sertlikle karşılık vermeleri, XVI. yüzyıldan itibaren bölgede aktif olmaya başlayan Ortodoks rahiplerin ve Rusların yayılmacı faaliyetlerini kolaylaştırmıştır 56. Şüphesiz bu yorum daha ayrıntılı incelemeyi gerektirir. Kırım hanları etkin oldukları sahalarda Osmanlı ideolojisinin prensiplerini yaymaktan çok ganimet ve esir elde etme felsefesiyle hareket ettiklerinden Kafkaslardaki Osmanlı hâkimiyeti ni zora soktukları gibi bazı Kuzey ve Orta Kafkasya beylerinin de Rus ve Hristiyan dünyasına meyletmelerine yol açmışlardır 57. Osmanlıların Kafkaslar ile doğrudan ve daha sıcak ilişki tesis etmeye başlamalarının Kırım‟ın bağımsız olması (1774) 
sonrasına bırakılmasının yarattığı geç kalınmışlığı Rusların değerlendirmesi ise Osmanlı devletinin bölgede uyguladığı adı geçen idarî/yönetsel hatanın devamı olarak görülebilir. Rus idarecilerin Kafkaslara hâkim olmak için gerçekleştirdikleri misyonerlik hareketlerini aratmayan yayılmacı politikalarından Kırım hanlarının habersiz olmaları yanı sıra Kafkas halklarına karşı sert ve kaba uygulamalarda 
bulunmaları Rusların Kafkaslarda ve Tatarlar arasında taraf bularak Güney Kafkasya‟ya kadar olan coğrafyayı daha rahat ele geçirmelerine yol açmıştır. Osmanlı devletinin bölgede daha etkin olmak için 1778 yılından itibaren Kırım Tatarlarını saf dışı ederek bölge hakkında bilgi edinmeye başlaması Kafkaslarda Osmanlı ideolojisinin taraf bulmasına yol açmış olsa da bu türdeki faaliyetlerin XVIII. yüzyılın sonlarında değil de en azından bir yüzyıl önce gerçekleştirilmiş olması Kafkaslardaki Rus yayılmasını zora sokabilirdi. Fakat bu yapılamamış, kısacası geç kalınmıştır 58. 
Son bir sözü “sınırda yaşam” olgusu üzerine söylemek gerekir. XVI. yüzyıl başlarından XIX. yüzyılın 20‟li yıllarına kadar İran; XVIII. yüzyıl başlarından XX. yüzyılın 20‟li yıllarına kadar Rus ve Ermeni baskılarına maruz kalan; dededen toruna kadar birkaç neslin hatırası esasen esaret ve zulüm anlatılarından ibaret olan bölge insanının özgürlük, bağımsızlık, din, esaret, devlet ve bayrak gibi 
kavramlara yaklaşımı şüphesiz sınırda yaşama geleneği bulunmayanlara nispeten daha farklı olacaktır. 

Değerlendirmesi yapılan belgeden anlaşılacağı üzere sınırda yaşam söyleminin kendisi ilk anda insana ürperti verdiği gibi, sınırda yaşama kararlılığı bir ölçüde kadere razı olma veya kadere rest çekme cesaretinde olanların işidir de aynı zamanda. Osmanlının bu sıkıntılı zamanlarında sınırda yaşama olgusu “yarına çıkamama” kaygısının yaşanılan anda hissedilmesiyle iç içedir. Zira tehlikenin nereden ve ne zaman geleceği, yani Rusya ve İran‟ın ne zaman ve nereden baskın yapacağı belli değildir; belli olsa da ne kendini koruması ve ne de ait olduğu değerlerin koruyucusu olan devletin yardıma koşması şartlar gereği çok zordur. Dolayısıyla, sınırda yaşam geleneği çoğunlukla doğduğu yeri terk etmeme iç  güdüsünden kaynaklansa da belirli bir cesaret gerektirdiği de gözden ırak tutulmamalıdır. 

EK I 

BOA. A.DVN.DVE Nr.915 [Moskovlu Tarafından Gelüp Cebren Gerek Sarkalık59 İle Kars Hudûdundan Götürdükleri Emvâl (ü) Eşyâyı Beyân Eder Sene 242] Sayfa 2 
Gümrü‟de olan Rusya askerinin ser-gerdesi60 Kenyas nam bu def‟a Revan üzerinden bin saldad 61 beşyüz atlı ile gelüp Koşva‟nın karyesine hücum edip ber-vech-i defter emvâl ü eşyâ (g)ötürdü Sığır 48 aded Ganem (:koyun) 25 aded 
Hınta (:buğday) 22 somar 62 Un 30 çuval Şa‟ir (:arpa) 54 somar Araba 4 aded 
Karye-i mezkûre geldikde askerî geçüp Tayiler nam karyede olan hâneleri ğarat edüp götürdü(kleri) emvâl ü eşyâlarının defter(idir) on hânenin eşyâsı 
Sığır 275 aded Çamuş 31 aded At 14 aded Âdem 3 Araba 3 Mezkûr Kenyas kışın Gümrü‟ye geldiğinde askerinden Şüregel karyelerine giçüp cebren götürdüğü emvâl ü eşyânın defteri Teknes karyesinden 5 sığır, 9 (somar) şa‟ir, 5 ganem, 5 at, üç takım esliha Uzunkilsa (:Uzun Kilise)63 karyesinden 2 sığır, 6 somar şa‟ir, 3 ganem Kızılçıkçık karyesinden 4 sığır, 10 somar şa‟ir Camuslu karyesinden 5 sığır, 40 somar şa‟ir, 3 araba, 6 öküz Karahan karyesinden 8 sığır, 8 somar şa‟ir 
Baş Şüregel 64 karyesinden Müsliman hânelerinden götürdükleri 5 kilim, 9 kiçe (:keçe), 7 sığır, 5 at Perveli karyesinden mukaddem askerler İran‟a kadar gelüp „avdetlerinde Bayındır nam karyeye geldikde Kenyas-ı mezkûr beş yüz saldad bin atlu ile Arpaçayı‟nı geçüp karyelere hücum edüp garatinin 65 defteridir 

Teknes karyesinden 25 somar şa‟ir, 10 ganem, iki kat at esliha Baş Şüregel karyesinden 150 somar şa‟ir, 225 somar hınta, 88 aded sığır, 40 aded ganem, 3 zahmdâr 66 âdem, 8 kat at esliha, dört hânenin eşyâsı İgirm (20) hânenin eşyâsı 95 somar hınta, 100 somar şair Uzunkilsa karyesinden 18 somar şa‟ir, 20 somar hınta (…) karyesinden 95 somar şa‟ir, 255 somar hınta, 33 aded sığır, 27 aded ganem Gelriran karyesinden 15 somar şa‟ir, 5 aded sığır, 5 çuval un Gedikler nam karyelerin üçünden 19 aded sığır, 25 çuval un Müşgü karyesinden 15 ganem Karye-i mezburun at ilhisini ğasb eylediklerinde biz dahi atlu gönderüp Kapulu karyesinin ilhisini götürdüğümüzde mezbur ilhiyi gönderüp kendülerinkini götürdüler Kırkbir senesinin zilhiccesinde67 mezkur Kenyas Gümrü Ağası Mehmed Hasan nam ale‟l-gafle68 ikiyüz mikdâr atlu ile irsal edüp Aküzüm nam karyeyi basup cümle emvâlini garat edüp götürdüğünden ma‟ada bir Müsliman hânesini cümle emvâl ü eşyâsile götürdüğü vakt bu tarafdan asker cem‟ oldukda mukabele olacağını fehm edüp69 garat-ı mezburu virdi baki kalanın defteridir 
50 aded ganem 
5 re‟s at 
12 aded öküz 
3 aded tüfek 
18 aded inek 
2 zahimdâ(r) âdem 
Müsliman hânesinin 
35 aded ganem 
65 aded sığır 
5 re‟s at 
8 aded kilim 
7 aded halı 
23 aded bakır 
20 aded tüfek 
2 çift pişto/piştov 
4 aded giçe (keçe) 

Karye-i mezbur(e)den cend-ruz (çend-ruz) mukaddem (:birkaç gün önce) Mehmed Hasan‟ın karındaşı Ali Bek Gümrü atlusıyla gelüp Pervelü nam karyeyi basup iki hâne cebren emvâl ü eşyâsıyla götürüp iki âdem zahmdâr etdiler 

Sayfa 3 

Cend-ruz mukaddem Celep-nahiri basup cebren bulup götür(dükleri) 2 aded aba, 20 aded sığır Halefoğlu nam karyeden gice sarkalık ile götürdüler 2 at, 19 sığır 
Müşgü70 karyesinden bir def‟ada 6 aded sığır Perkir-i kebir karyesinden bir def‟a 2 öküz Diğer def‟ada götürdükleri 1 araba, 5 sığır Kömürkerre karyesinden bir def‟ada 1 koc, 4 sığır, 2 hımar Diğer def‟ada 8 sığır Pirveli karyesinden def‟a-i vahidede 3 sığır Def‟a karye-i mezbur(e) sakinlerinden İsmail nam kimesne Revan tarafından gelür(iken) gelen Kinyaz rastgelüp altı re‟s öküzünü alup ba‟de üçünü ve de üçünü götürdü 3 sığır, 1 kılıç, 1 tüfenk Gülviran71 karyesinden def‟a-i vahidede 10 aded sığır Diğer def‟a 8 aded sığır, 2 aded araba Ani karyesinden „ala cins olarak kısrak, 4 aded kısrak Diğer def‟ada 2 aded camuş Bayrakdar karyesin den 2 camuş, 4 aded sığır Gasganli Haso nam kimesnenin koyun sürüsünden seksen aded koyun Def‟a Hatinin oğlunun ganem 30 Teknes karyesinden def‟a-i vahidede 4 at Diğer def‟ada 5 sığır, 2 araba, 1 kısrak, 3 ganem Baş Şüregel karyesinden def‟a-i vahidede 5 öküz, 4 camuş Diğer def‟ada 7 sığır, 4 çamuş 
Def‟a 3 at Def‟a 5 sığır Diğer def‟a 8 sığır Diğer def‟a 7 ganem, 3 sığır Ergene karyesinden 6 aded sığır Kızılcıkcık karyesinden 7 aded sığır Def‟a 3 at, 3 öküz 

Sayfa 4 

Gedikler karyesinden 3 sığır, 2 araba Diğer Gedikler‟den 4 araba, 8 sığır, 1 at 
Zibeni karyesinden 3 kısrak, 8 sığır Şehirli Sağır bostancının nakid para, 1 araba, 2 somar hınta, 4 öküz, 100 kuruş nakid para Def‟a-i uhrada72 Bayrakdar karyesini Mehmed Hasan Bekin damadı atlu ile basup igirm hâne götürüp karakulları zahmdâr edüp götürdüklerinde verasından73 havar(î)74 yetüşür bir âdem olardan zahmdâr oldu sinorlarına geçirüp kurtardılar, cebren götürdükleri hâne 20 Def‟a-i uhrada Kızılçıkçık karyesini yüzelli atlu Kenyas gönderüp karakulları tutup Müsliman hâneleri garat edüp seksen iki hâne cebren götürdü Müslimanların giden emvâl ü eşyâsının defteridir 109 adede bakır 

6 aded giçe (keçe) 
31 aded sığır ineği 
1 aded tüfek 
5 aded halı 
9 aded kilim 
3 aded camuş 
24 aded öküz 
11 re‟s at 

(…) reâyâsından (…) Gümrü tarafına „azim etmiş iken Camuşlu karyesinde olan Karakullar „avk edüp 75 konduklarından Kenyas haberdârimiş Bogos nam zimmî yüz elli atlu ile gönderüp birbirlerine rast geldiklerinde karakullar kalil76 olduklarından mukavet77 getüremeyüp firar ve hâne zabt eylemişlerken 
verâdan78 imdad yerişüp mesfurlar mezkûr hâneleri ilerü gönderüp kendüleri sebük-bar79 girüde da‟va eylediklerinde mesfurlardan yigirm at ahz eylemişler ba‟dehu ikiyüz elli atlı dahi gönderip yine anları ve hâneleri cebren ahz ve „avdet eyledikleri 80. 
Uzunkilise karyesinden 8 aded öküz 
Def‟a 3 at 
Def‟a 1 at 
Def‟a 2 merek 
Karahan karyesinden 2 kısrak, 7 öküz 
Def‟a (1) araba götürüp, Ya‟kup nam kimesne(yi) mecruh etdikler(i) 
Tepecik karyesinden 20 aded sığır İncedere degirmeninden 22 aded sığır 
Koşavanik karyesinden 6 aded sığır Def‟a-i uhrada 7 aded sığır, 3 aded camuş 
Murad Bek karyesinden 7 aded sığır 

Sayfa 5

Def‟a-i uhrada Perkir-i Kebir karyesinden 5 aded öküz 
Def‟a-i uhrada Kızılcıkcık karyesinden Arvestelli Kaplanoğlunun yedi aded öküzünü götürdüğü 

Acem ile sefer esnasında81 Gümrülü Mehmed Hasan Beyin oğlu Rahim külliyetlü atlu ile gelüp Zerişad 82 tarafından üç yüzden mütecaviz hayvanat götürdüğünden ma‟ada damadı Mehmed Sadık dahi Sögütlü karyesini basup sığınağını perişan edip rusvaylıkdan ma‟ada83 iki yüzden mütecaviz hayvanat götürdüğü ve yigirm hânenin kilim ve kice (keçe) vesâ‟ir eşyâsını külliyen ahz ve yağma eyledikleri Acem asakiri yağmasından havfen84 Şüregel karyesi ahalisinden elli beş hâne zahiresini ve eşyâsını Bayındır karyesine komşulukları cihetiyle emanet koymuşken külliyen zabt eyledikleri zahireleri „ale‟l-hesap somar üç yüz derun-ı hânelerinde olan eşyâ lâ yuhsâ velâ yu‟ad85 sahipleri perişan olduğundan „alâ hazihi tahrir olunmadı Camuslu karyesini üc def‟a söküp odunlarını götürdükleri her bir karye‟i iki üç def‟a söküp götürdükleri mütevatiren 86 sabitdir Hasan Han Magazberd kal‟asını muhasara eylediği esnada Kinyaz Bayındır karyesine gelüp kardaş 
Köstan zimmî üç yüz atlu ile gönderüp Şüregel Müsliman re‟âyâsı Perveli karyesinde tehassün87 eylemişken hücum ve da‟va ve tastik eylemiş iken Hasro Paşanın kethüdası Hacı Hasan Ağa Subatan karyesinde asker ile olduğundan istimdât-ı âdem88 gitdiğini istimâ‟ edüp Mayusa avdet eyledikleri anda Köstan-ı mesfur ile giçal mayor89 üç yüzden ziyade atlu-yı menhusesiyle90 gelüp Kızılcıkcık ve Teknes ve Uzunkilise nam karyelerde Acemden tehassün eyleyen bin yediyüz hâne cebren ve kahren göçürüp Löri ve havalisini şin (şen) eyledi ve odunlarını dahi götürdükleri Zarişad kuralarında sâkin kırk Urum hânesi ale‟l-gafle basup götürdü Ba‟de eylat/ilât91 ve re‟âyâ perişan oldukdan sonra Aküzüm karyesinden altmış hânenin otunlarını götürdü ve üç yüz somar dahi zahiresini götürdü 
Ve Hamzegerek karyesinin otunlarını otuz hânenin ve külliyen zahirelerinin beş yüz somardan ziyade İncedere karyesinin elli hânenin otununu ve beş yüz somar zahiresini götürdükleri Oğuzlu karyesinden (def‟a-i uhrada) üç yüz seksen somar zahire Def‟a Bayrakdar karyesinden yüz kırk somar zahire Ve Kürekdere karyesinden altmış hânenin odununu ve beş yüz somar zahiresini Fimili karyesinden otuz hânenin odunlarını külliyen götürdükleri Ve Çarbaşı92 karyesini külliyen söküp götürdükleri ve Aralık karyesinden re‟âyâ tamlarını külliyen söküp 

götürdükleri ve andan ma‟ada Sultan Murad-ı Sâlis tâbe serâhunun karye-i mezkûrda bina eylediği câmi‟-i şerifin otununu ve mefruşatını külliyen götürdükleri ve taşlarını dahi 

Sayfa 6

Ve Paldırvan karyesinin 93 seksen hânenin otunlarını ve Şekü karyesinin dahi olmikdâr hânenin otunlarını külliyen götürdükleri Def‟a-i uhrada Baş Şüregel karyesini basup on hâne emvâl ü eşyâsıyla göçürüp götürdükden ma‟ada bir 
Müsliman nâ-mevza94 deli kız dahi götürdüler Def‟a Teknes karyesinden Mehmed Hasan Bey gelüp bir nikâhlı hatun cebren götürdüğü Zirheci/Zirehci karyesinden Kinyaz hafiyyeten (:gizliden) on hâne göçürüp götürürken Baş Şüregelin 
subaşısı hayta vakıf olup verâdan (arkadan) yerüşüp da‟va eyledükde zaferyâb olmayup 95 kendüsünü şehid ve at ve silahını kemerinden bin altununu ahz eyledikleri Ve Bacalı karyesinden Gasganlinin beş yüz koyunını Kinyaz (:Knez) götürdüğü ve üç yüz elli sığır ve yetmiş at ve yigirm hânenin cümle eşyâsını yağma eyledikleri Ve Hamzagerek ve Oğuzlu karyelerini Kinyas külliyen emvâl (ü) eşyâsını yağma ve garat eylediği Akçakal‟a karyesinden Hıyre (Fersiz/Donuk) İsmail‟in oğlunu hafiyyeten ahz eyledikleri İgirmiki (:Yirmi iki) tarihinden sonra Moskovlu Arpa suyunu bu tarafa geçüp cebren ve kahren tasarruf idüp ve otlarını bicdiği karyeler Zaza ve Okçuoğlu diğer Okçuoğlu ve Ocakkulu ve Karakilisa ve 
Karakışlak ve Molla Musa96 ve Aralık ve Asrehâne ve Güllübulak ve Karaçene 
Ba‟dehu Kars valisi Sert Mahmud Paşa eyyâmında Tiflis‟e âdem gönderüp orda şor ceneralden o senede bicdikleri yedi bin araba otun parasını talep eyledikde arabasını bir manata kat‟ eylemiş Kenyaz iğfal edüp 97 beher sene alurlar diyu men‟ eyledi otuzuncu sene (H.1230) babapaşının 98 hengâmında 99 biçemdi 
ba‟dehu yine bicdiler ve andan sonra ziraat ve tasarruf idiyorlar muhafızlarımız her ne kadar yazdılarsa bir gün ref‟ile cevap virdi „akıbet bunu şerif ögerdir diyu Salih Paşa oğulları divan efendisini Tiflis‟e gönderdiğinde komayup şeriften benim hakkımı paşanuz alsun ben de viririm Tiflis‟e gitmeye ne hâcet direk avdet itdirdi ba‟dehu bendenize tahrir etdiğinde cevabında mürafa‟a100 eylesin şer‟an boynuma bir şey‟ korsa sem‟an ve ta‟a(ten)101 dediğimde ulema tarafından Hacı Mahmud Efendi ve a‟vat tarafından Beluş Osman Paşa ve müşarun-ileyh tarafından Selamağası Abdullah Ağa ta‟yin olunup Arpa suyu kenarında üçgün bekledin sonra kendüsi gelemeyüp gical mayoru102 ve Gümrülü Mehmed Hasan Bey gönderüp şer‟an ve hükmen boynuma bir şey‟ koydular hilaf olduğunda vazgiçerim diyerek kendüsi dahi cevap virdi ve sizler gidin ben âdem gönderir paşaya yazarım diyup gönderdi ba‟dehu Gümrülü Haradad nam kimesne müşarun-ileyhe irsal edip tahrir etmişdik mesfurun takririne i‟timad idesin cevap bu imiş ki bir ceraye 103 yerdir biz bicmesek düzde kalur muşarun-ileyhi mahkemeye gönderip cevap versinler ahali cem‟ olup cevap virdiler ki eger dost iseniz hudud-ı hakaniyyeye geçiniz ve illâ haberdar eylemeniz padişahımıza tahrir edelim sonra cevap virdik Yusuf Paşa topları dahi orda bırakdı firar itdi bize kaldı 
diyu kat‟i cevap virdi 

Sayfa 7

Sert Mahmud Paşa hengâmında Acem‟in havfından Lezki askerini Nahcıvan ve Zebni ve Egrek ve Zerheci karyelerinde muhafazada iken ale‟l-gafle Kinyaz iki top dört yüz saldat iki yüz atlu ile basup otuzbeş âdem Müslimandan şehid ve üç zimmî ve iki zimmîye katl eylediklerinden ma‟ada elli beş âdem esir ve yüz elli sığır (…) dört hânenin eşyâsını ve yüz seksen âdemin elli beş kiseye baliğ oldu müşarun-ileyh Tiflis bir melufe 104 tahrir eylediyse de Kinyazın hakkından şöyle gelürüm böyle gelürüm diyerek def‟ ile cevap virdi. 

Rus saldırısına uğrayan yerleşimlerden bazıları 

Haziran 1828‟de Rusların Kars Kalesine saldırıları ((Slava Russkogo Orujiya, İzd. Belıy Gorod, Moskva 2003, N. Aygün Arşivi) 

XIX. yüzyılın sonlarında Rus İşgalinde iken Kars 

(Slava Russkogo Orujiya, İzd. Belıy Gorod, Moskva 2003, N. Aygün Arşivi) 

BU BÖLÜM DİPNOTLARI

51 Kars, Erzurum ve diğer Doğu Anadolu şehirlerinin Rusların işgaline girmesinden (1828-29) sonra yerli Ermenilerin Rusların göç ettirme politikalarına uyarak Osmanlı şehirlerinden ayrıldıkları bilinen bir husustur. 
52 Bu miktar yaklaşık olarak 6800 veya 8500 kişiyi ifade eder. 
53 BOA.A.DVN.DVE 915, 5. 
54 BOA.A.DVN.DVE 915, 6. Ruslar Kafkasya‟nın kuzeyini ele geçirirlerken Kozaklardan, güneyini ele geçirirlerken de Ermenilerden yararlanmasını bilmişlerdir. Böylelikle Kozaklar ve Ermeniler Kafkaslardaki Rus yayılması için her an kullanılmaya hazır güçler olarak tarihteki yerlerini almışlardır. XVII. yüzyılda ticarî beklentilerle başlayan Rus-Ermeni yakınlaşması yüzyılın ikinci yarısında 
Ermenilerin Safevî hâkimiyetinden kurtarılması, aynı yüzyılın sonunda ise Ermenilerin Rus ordusunun yayılmasına hizmet etmesi amacına dönüşmüştü. XVIII. yüzyılda Karabağ ve çevresindeki Ermeniler Safevî ve Osmanlı hâkimiyetin den kurtulmak için harekete geçmişler ve Ruslardan destek istemişlerdi. Çariçe II. Katerina ise Asya‟da Ermeniler için bir Hristiyan devleti kurmanın planlarını hazırlanmıştı. XIX. yüzyılın ilk 30 yılında ise Güney Kafkasya‟da ve Doğu Anadolu‟daki şehirlerin Rus işgaline açık hale gelmesi için Ermeniler gerekli olan her türdeki ortamı hazırlayarak Rusların Kafkasları ele geçirmesine yardımcı olmuşlardı bkz. Kemal Beydilli, “1828-29 Osmanlı-Rus Savaşında Doğu Anadolu‟dan Rusya‟ya Göçürülen Ermeniler”, Belgeler (Dergisi), Sayı 17, Ankara 1998, 406. 
55 Rusların XVIII ve XIX. yüzyıllardaki işgal faaliyetleri sıradan değil; sistemli bir planın ürünüdürler ve Osmanlı devletinin ilk dönemlerindeki tahrir yapma geleneği ile iskân siyasetindeki dikkat ve ihtimamı burada görmek mümkündür. İşgal edilen yerlerdeki tarihî ve kültürel eserleri tek tek tespit edip kayda geçirme, bu konuda raporlar hazırlama, savaşlarda yanlarında bulundurdukları ressamlar tabyasıyla zaferlerinin resimlerini çizme, şehir plan ve projeleri hazırlama, yol, köprü ve iskele inşa etme, yanlarında götürdükleri sanat tarihçileri ve arkeologlara tarihi eserlerin bulunduğu alanlarda inceleme ve kazılar yaptırtma bunlardan sadece bir 
kaçıdır. Savaşlarda yanlarında bulundurdukları ressamlar tabyası hakkında bkz. Slava Russkogo Orujiya, İzd. Belıy Gorod, Moskva 2003, 14-23, 62-69. Birçok kez Rus işgaline uğrayan Erzurum‟dan götürülen Osmanlı eserlerinden bazıları; 1580‟li yıllara tarihli iki adet tahrir defteri ile bazı medrese kitapları hâlen Ukrayna‟nın Harkov şehrinde, Karazina Devlet Üniversitesi Kütüphânesi‟ne bağlı 
El Yazmaları Kütüphânesi‟nde bulunmaktadır. 
56 Kırım hanlarının Deşti Kıpçak ve Kuban ötesinde yerel halka uygulamış oldukları baskılar özellikle Kabarday ve Nogayların Moskova Knezliği‟nden yardım istemelerine yol açmıştı. Kırım hanlarının her yıl vergi olarak aldıkları köle sayısını sürekli artırmaları ve benzeri baskıları XVI. yüzyıl ortalarında bazı Kafkas kabilelerini Rusya‟ya yaklaştırmıştı. Bu baskılar neticesinde Moskova‟da vaftiz edilerek Hıristiyan olanlar çoktur. Aynı feodal beyler daha sonra bölgelerine Rusya‟nın temsilcisi olarak dönmüşlerdir. 1552‟de Kabardaylar ve 1555‟te Çeçenler Kırım hanlığının baskılarından kurtulmak için Çar IV. İvan‟dan yardım istemişlerdi bkz. Bilge, Osmanlı Devleti ve Kafkasya, 44-50. 
57 Ahmed Resmî, Osmanlı devleti ile Rusya arasındaki düşmanlığın en önemli sebebinin Tatar taifesinden kaynaklandığını ileri sürmektedir. Tatarların barış zamanlarında Rus köylerine saldırmaları yanı sıra ayda 40-50 kese akçe alarak Osmanlı hazinesini yağmalamaları, bununla birlikte 1768 Osmanlı-Rus savaşında savaş meydanında gözükmemeleri Tatarlar hakkında şüphelerin doğmasına yol açmıştı bkz. Aksan, Ahmed Resmi Efendi, 120, 166. 
58 Bu amaçla Trabzon Valisi Canikli Hacı Ali Paşa 1778 yılında Kırım seraskeri tayin edilerek Çerkesler hakkında bilgi toplamak ve bölgenin keşfini yapmak üzere Soğucak kalesine gönderilmişti. Gürcü asıllı Ferah Ali Paşa halk ile yakınlaşmak için 1780 yılında Soğucak muhafızlığına tayin edilmiş; bölge halkına her anlamda yardımlarda bulunan Ali Paşa buradan evlenerek bölge beyleriyle sıcak ilişkiler kurmanın temellerini atmıştı. Rus tehlikesini birinci elden gören Osmanlı devlet adamları Azak denizinin girişine ve Karadeniz‟e hâkim Taman yarımadasında Anapa kalesini inşa etmişlerdi. Anapa sonraları Kuzey Kafkasya‟da Osmanlı devletinin en önemli üssü hâline gelecekti. Trabzon eyaletinden 100 kadar timar ve zeamet sahibi iki üç nefer yandaşlarıyla birlikte Anapa kalesine yerleştirilmişler di. 1824 yılında ise Anapa muhafızlığına Çeçen asıllı Çeçenzade Hasan Paşa atanmış; bölgeyi asker ve mühimmat ile destekleyen Hasan Paşa Çerkes kabileleri arasında İslâmiyet‟i yaymada, Osmanlı‟ya tâbi olmada ve Çerkeslerle evlilikler yoluyla gönül bağı kurmada başarılı olmuştu bkz. Bilge, Osmanlı Devleti Ve Kafkasya, 138-140, 187. 
59 Hırsızlık. 
60 Gerde; yapılmış, edilmiş. Ser-gerde: Baş idareci. 
61 Soldat/Saldat” (Rusç.): Er, asker. 
62 Somar: Hububat ölçümünde kullanılan 16-25 kilo arasında bir ağırlık. 
63 Akyaka ilçesi, Esenyayla köyü. 
64 Burası Arpaçay sınırına oldukça yakın, kalesi olan bir serhat noktasıdır. 
65 Garatin: Garet kelimesinin çoğulu; düşman toprağına yağma için yapılan hücum. 
66 “Zahm”den türev, yaralı. 
67 Temmuz/Ağustos 1826. 
68 Gaflet üzre, kendinde olmayarak, habersiz. 
69 Karşılık verileceğini anlayıp. 
70 Erzurum ilinin Horosan ilçesine bağlı Pınarlı köyünün eski ismi. 
71 Külveren köyü.
72 Def‟a-i uhra: Başka, diğer defa. 
73 Arkasından. 
74 Yardımcı. 
75 Avk: Alıkoyma, tutma, engel alma. 
76 Kalil; Az. 
77 “Mukavemet” olmalıdır; karşı durma, dayanma. 
78 „Verâ‟, “arkadan, geriden”. 
79 Yükü hafif, az eşyası olan. 
80 Geri döndükleri.
81 Bu sefer 1821 de başlayıp 1823 yılında sona eren Osmanlı-İran savaşı ile ilgilidir. Bu savaşta Abbas Mirza komutasındaki İran ordusu Muş‟a kadar Doğu Anadolu topraklarını ve Kars‟ı yağmalamıştı. 
82 Günümüzde Arpaçay ilçesinin merkezi. 
83 Rezillikten başka. 
84 Korkudan. 
85 Sayısız, pek çok. 
86 Mütevatir: Halk arasında ağızdan ağıza söylenen ve yayılan haber; sıhhatli, doğru olması yüksek haber. 
87 Tehassün; Kale veya hisara kapanma. 
88 Yardım istemek. 
89 Binbaşı. 
90 Uğursuzlarıyla. 
91 “Eylat” burada “eyâlât”ın (:eyaletler) karşılığı olarak kullanılmış olabilir. Eğer “ilât” olarak kabul edilirse o zaman “aşiretler” anlamı ortaya çıkar.
92 1848 yılında Şüregel Kazasına bağlı bir köydür, bkz. Selahattin Tozlu, “Karapapaklar Hakkında Bazı Notlar I”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı 7, 2005, s.93. 
93 Duraklı köyü. 
94 Ahenksiz, düzeni olmayan, kusurlu. 
95 Başarılı olamayıp. 
96 XIX. yüzyılda Karakilisa (:Azatan, günümüzde Ermenistan‟da) ile birlikte Şüregel kazasına bağlı köydür. 
97 Aldatıp/dolandırıp. 
98 Papa başı olmalı. 
99 Zamanında. 
100 Mahkemesini görme-mahkeme olma. 
101 Baş üstüne. 
102 Binbaşısı. 
103 Cer: Uçurum, çukur. Demek ki ot biçilen saha pek de verim alınan bir saha değildir.
104 Bu kelimenin “melfuf-melfufe” olması mümkündür; bir zarf veya mektubun içine konulmuş. 

***