HAZAR’DA TEHLİKELİ OYUNLAR: AVRASYA DOSYASI BÖLÜM 4

HAZAR’DA TEHLİKELİ OYUNLAR: AVRASYA DOSYASI  BÖLÜM 4

Hazar’da Silahlanma Yarışı 

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Hazar Denizi kıyısında yeni bağımsızlığını kazanmış cumhuriyetlerle beraber ortaya çıkan ve diplomatik 
kanallarla yürütülmesine üstünlük verilen paylaşım ve statü sorunu, bölgede yürütülen mücadeleye paralel olarak yerini askerî çözümlere bırakma eğilimi göstermiştir. Bu ise ciddî bir güvenlik sorununun bulunduğu Hazar’da silahlanma yarışını da beraberinde getirmiştir. 
Kıyıdaş ülkeler her ne kadar sorunların çözümünde diplomatik kanallara üstünlük verilmesinin önemini ve Hazar’ın silahsızlandırılması gerektiğine yönelik açıklamalar yapmalarına rağmen Hazar’daki petrol ve doğal gaz yataklarını olası bir komşu tecavüzüne karşı korumak için mevcut deniz güçlerini güçlendirmek için yoğun bir çaba içerisine girmişlerdir. 

Bu çabanın özellikle İran silahlı kuvvetlerinin 23 Haziran’da Azeri gemilerini taciz etmesiyle başlayan olaylardan sonra daha da hız kazandığı gözlenmektedir. 

Sovyetler Birliği askerî mirasından en büyük payı alan ve buna ek olarak Karadeniz’deki askerî varlığının bir kısmını da bu bölgeye kaydırarak Hazar bölgesinin en büyük askerî gücü konumuna gelen Rusya, yine de mevcut silahlı gücü ile yetinmek istememektedir. Son günlerde hızlı bir silahlanma çabası içerisine giren Rusya, Dağıstan’ı korumak için oluşturduğu 17 gemilik yeni deniz filosunu son derece modern silahlarla donatmıştır. Diğer yandan Rusya, Hazar’ın kıyısında bulunan Kaspisky, Heşterhan ve Mahaçkale’deki üslerin altyapısını 
yenileneceği de bildirilmiştir.138 Hazar’da İran’ın tacizleriyle başlayan askerî gerginliğin ardından Rusya Federasyonu Savunma Bakanı Sergey 
İvanov, Hazar Filosu’nu denetlemeye gitmiştir.139 

Rusya, Hazar’daki askeri gücünü "uluslararası terörizmle mücadele" için yenilediğini açıklamıştır. Ancak bu açıklamaların inandırıcılığı konusunda ciddî şüpheler bulunmaktadır. Zira, Hazar’da başlayan silahlanma yarışının statü ve kaynak paylaşımı konularından kaynaklandığı ve bölgede devam eden jeopolitik üstünlük sağlama yolundaki mücadelenin bir sonucu olduğu bilinmektedir.140 Hazar Denizi’nde en güçlü donanmaya sahip olan Rusya, Kazakistan ve Azerbaycan ile yaptığı Hazar’ın dibinin ulusal sektörlere bölünmesi ve yüzeyinin ise ortak kullanılması yönündeki anlaşmalar ile aslında Hazar’da hiçbir engelle karşılaşmadan askerî gücünü bütün bu coğrafyada kullanabilme imkanı elde etmek niyetinden kaynaklanmaktadır.141 

Son günlerde Hazar’da politik çözümler yerine askerî çözümlere ağırlık veren İran'ın Hazar kıyısında 4 ayrı donanması bulunmaktadır. 

Hazar'ın güneydoğu ve güneybatı uçlarında yer alan üslerden ilki Enzeli'dedir. Bu üste makineli tüfeklerle donatılmış 12 devriye gemisi, 25 sürat teknesi ve 11 hücumbot görev yapmaktadır. İkinci üs Noushehr kentinde kuruludur. 400 personelin görev yaptığı bu üste 4 devriye gemisi, hafif makineli tüfeklerle donatılmış 12 tekne bulunmaktadır. İran'ın Hazar kıyısındaki üçüncü üssü Bender-Gez'de 280 asker, 12 devriye gemisi ve 30 tekne, Bender Humeyni'deki üste de 10 devriye gemisi ve 25 tekne görev yapmaktadır. İran'ın hava kuvvetleri de Azerbaycan'a yönelik ciddî bir tehdit oluşturmaktadır. Azerbaycan'a en yakın hava üssü Sardar kentindedir. Bu üste 17'şer uçaklık 2 F-5 filosu 
ve Amerikan yapımı helikopterler bulunmaktadır. Bunun yanı sıra İran'ın Azerbaycan'la olası bir savaşta kullanabileceği 4 hava üssü daha var. Tahran, Hamadan, Dizful ve İsfahan'daki bu üslerde 50 adet F-4 ve F-5, 48 adet F-14 savaş uçağı vardır.142 

1992’de paylaştırılan Sovyetler Birliği’nin Hazar’daki askerî mirasından pay alan ikinci ülke Azerbaycan’dır. Zira Sovyet mirası dört yere bölünmüş ve Azerbaycan’a ise yüzde 25’lik bir pay düşmüş ve Hazar’da bu mirastan 60 civarında savaş gemisi almıştır. Bununla Azerbaycan, Hazar’da Rusya ve İran’dan sonra üçüncü büyük deniz gücüne ulaşmıştır.144 Diğer yandan Azerbaycan’ın Bakü ve Mingeçevir şehrinde hava savunma sistemleri bulunmaktadır. Bu sistem içerisinde 49 adet Su ve Mig tipi savaş uçağı mevcuttur.145 Gebele bölgesinde bulunan ve Rusya’nın kullanımında olan bölgenin en büyük dinleme istasyonu "Gebele" Azerbaycan Hava Savunma sistemlerine önemli katkılar sağlayabilecek kapasitededir. Son zamanlarda sık sık İran’ın hava sahası ihlaline maruz kalan Azerbaycan bu nedenle Patriot ve SS300 füzeleri alarak hava savunmasını kuvvetlendirmek istemektedir.146 

12 Aralık 1995 tarihinde BM tarafından kabul edilen "sürekli tarafsızlık statüsü"yle ancak sınırlı sayıda ordu ve askeri donanım bulundurabilen Türkmenistan, SSCB’nin dağılmasından sonra Hazar’daki Sovyet askerî varlığı sadece Azerbaycan ve Rusya arasında paylaştırılmıştı. Rusya lehine yüzde 25’lik hakkından feragat eden Türkmenistan bu mirastan bir pay almamıştı. Hazar’daki askerî donanmasını sıfırdan kurmaya başlayan Türkmenistan özellikle Ukrayna ve Rusya'dan alacağı silah ve hücumbotlarla Hazar’daki deniz gücünü ve 
hava kuvvetlerini güçlendirmeye çalışmaktadır. Bu amaçla Ukrayna ile silah (hücumbot) alım anlaşmaları imzalayan Türkmenistan bu hücumbotları 
hem de Hazar’daki Türkmen petrol ve gaz yataklarının korunmasında kullanacağını açıklamıştır. Ukrayna’dan 20 adet Sahil Muhafaza gemileri (10 adet 40 tonluk ve 10 adet 8 tonluk gemiler) almak istemektedir.147 Türkmenistan diğer yandan hava gücünü de güçlendirmek kararındadır. Bu amaçla otuz adet SU 25 tipli savaş uçağını Gürcistan’da modernize etme çalışmalarını sürdürmektedir.148 

Hazar'da coğrafî olarak en büyük paya sahip olan Kazakistan Hazar’daki Sovyet askerî mirasından kendi rızasıyla feraget etmesi sebebiyle fazla bir askerî güce sahip değildi. Ancak Hazar’da gerginleşen ortamda Kazakistan, özellikle Rusya ve Türkiye’den aldığı hücumbotlarla bir deniz filosu oluşturmaya çalışmaktadır. 1997’de Sınır Muhafız Gücü oluşturan Kazakistan 1998’de ise "Bars" ismini verdiği özel bir deniz muhafız birliği kurmuştur. Bugün Aktau ve Atırau limanlarında 10 adet hücumbot, 3 adet Mi 8 ve 6 adet Mi 2 helikopter ile üç 
bin asker bulunmaktadır.149 Diğer yandan Kazakistan 1996’da Rusya’dan 1996’dan 5 adet sahil güvenlik gemisi almıştır. Ukrayna ile Kazakistan arasında deniz kuvvetleri için değişik silahların alımı ile ilgili görüşmeler de sürmektedir.150 Kazakistan’ın özellikle Türkiye ve ABD ile işbirliği yaparak deniz gücünü artırmayı hedeflediği düşünülmektedir. 

Sonuç: 

Zengin hidrokarbon kaynakları ve yeni jeopolitik konumu ile Hazar Denizi Avrasya coğrafyasının en önemli bölgesi konumundadır. 

Bu sebeple Hazar havzası, nüfuz mücadelesinin en sert geçtiği bölgelerin başında gelmektedir. 

Hazar’da bir türlü çözüme kavuşturulamayan "statü" sorunu, aslında bölgesel ve uluslararası çapta yürütülen jeopolitik üstünlük mücadelesinin bir neticesidir. Zira belirlenecek statü bir çok konuyu da aydınlığa kavuşturacaktır. Boru hatları güzergahları, kaynakların paylaşımı, ekolojik dengeler ve jeopolitik kazanımlar statü sorununun nasıl halledilmesine bağlı olarak şekillenecektir. 

Yeni jeopolitik düzende yaklaşık on yıldır uluslararası bir mücadeleye sahne olan Hazar’daki statü tartışmalarında bugün gelinen nokta oldukça farklı bir şekil almıştır. Zira bir çok ülke başlangıçta savundukları fikirlerden vazgeçmiş, bazıları ise karşılıklı tavizler vererek anlaşmaya varmışlardır. Özellikler Rusya, Kazakistan ve Azerbaycan bu konuda oldukça önemli mesafeler katederek deniz dibinin ulusal sektörlere bölünmesi ve su yüzeyinin ise ortak kullanımı konusunda belirli bir konsensüse gelmişlerdir. Türkmenistan, Azerbaycan ile olan tartışmalı yataklar dışında bu gruba daha yakındır. İran ise en başından beri takındığı olumsuz tavrı sürdürmeye ve denizin beş eşit parçaya bölünmesi tezini savunmaya devam etmektedir. Bu sebeple eski Sovyet cumhuriyetlerinin bir şekilde anlaşabilecekleri varsayılsa bile çözümsüzlükten yana çıkarları bulunan İran’ın çözüm önerilerine sıcak bakmayacağı düşünülmektedir. 

Hazar Denizi, sadece zengin hidrokarbon ve deniz ürünleri kaynakları ile değil, aynı zamanda jeopolitik konumu sebebiyle de yeni dünyanın en önemli nüfuz mücadelesi mekanlarından birisidir. Dolayısıyla, bu bölgede yaşanan nüfuz mücadelesi sadece kıyıdaş ülkelerden ibaret değildir. Uluslararası aktörlerin de faal olarak iştirak ettiği bu nüfuz mücadelesinin kısa zaman dilimi içerisinde bir neticeye varması beklenmemelidir. 

Hazar’da devam eden statü sorununun kısa vadede bir neticeye varması düşünülmediği gibi, bu coğrafî mekân her an yeni tartışma kaynaklarını ortaya çıkaracak bir potansiyeli de içerisinde barındırmaktadır. 

DİPNOTLAR;

1 Vladislav Yuriçsın, "Kaspiiskie Şahmatı: Moskva vvodit Novuyu Figuru", 
http://www.uzbekistanerk.org/2ru280700.html, 28 Temmuz 2000 
2 "Orta Asya ve Hazar Denizi Petrolleri Üzerinde Poker Oyunu", 
http://www.turkiye.net/mbinay/news/analiz2.htm, 28 May›s 2001 
3 http://www.caspianenvironment.org/counrties.htm, 14 Eylül 2001 
4 Z. N. Eminov, Azerbaycan’ın Fiziki ve İktisadi Coğrafyası, Derslik, Bakü, 2000 ss. 36-40; R. Rehmanov, 
A. Rehimov, Xezer ve Neft, Azerneşr, Bakü 1961, s. 22; http://www.president.ir; http://www.president.az; 
http://www.grida.no/enrin/htmls/turkmen/soe2/russian/backgr/general.htm; 
http://www.undp.org/rbec/nhdr/1996/russia/; http://www.president.kz/main/mainframe.asp?lng=ru 
5 "Türkiye ve Dünyadan Petrol Haberleri Bülteni", Mart 1997, s. 4. 
6 Rehmanov, Xezer ve Neft, s. 108 
7 Rahman Kurbanov, "Morskaya Neftegazadob›ça i ee Problem›", Caspian Energy Dergisi, Bakü, No: 3, 2000 
8 Mahmud ‹smay›l, Azerbaycan Tarihi, Bakü, 1993, ss. 178-180 
9 R.F. Mamedov, "Mejdunarodno Pravavoy Status Kaspiyskogo Morya, Kak Pograniçnogo Ozera" Beynelhalg Hügug, Bakü, 1998, No: 1, s. 10 
10 L. Yevgraflina, "Azerbaycan Xezerin Statusunun Müeyyenleşdirilmesi Meselesinde Telesmelidirmi?", Ayna Gazetesi (Bakü), 2 Kasım 1996 
11 Dokumenti Vneşney Politiki SSSR. M. Politizdat, Moskova, 1965. s. 429 
12 Bir deniz mili 1.852 m’dir. 
13 E. Kamiloğlu, "Hezerin Statüsü Meselesinin Hellinin Merkezi Bakıya Keçmişdir", Ayna Gazetesi (Bakü) 1 Ağustos 1998 
14 Sbornik Deystvuyuşih Dogovorov, Soglaşeniy Konvektsiy Zaklyuçennıh SSSR s Inostrannımi Gosudarstvami, M. Gospolitizdat, Moskova, 1956, ss. 71-72. 
15 Arkadii Dubnov, Arif Hüseyinov, "Persidskii Razliv: Tegeran Naznaçil Rossiyu Sudyoy v Spore s Baku", 7 Ağustos 2001 
16 T. Tatarayev, "Hezerin Statusu ve Neft Mugavileleri", Azerbaycan Gazetesi (Bakü) 18 Ocak 1995 
17 "Dördlük, Yohsa Beşlik?", Bizim Esr Gazetesi (Bakü), 8 A¤ustos 2001 
18 Nikolay Sergeyeeviç Strolyarov, "Kak Sovmestit Moral i Vneflnyuyu Politiku: Rossiya Sama Vinovata v Tom, fito Utratila Svoe Vliyanie Na Kaspii", 
http://www.zakavkazye.org/projects/caspy/analatica#2up 
19 Hesen A¤acan, "Hezer Dü¤ünü Getdikçe Böyüyür", Ekspress Gazetesi, (Bakü) 26 Haziran 2001 
20 "Alma-Atinskaya Deklaratsiya", http://www.president.kz/main/mainframe.asp?lng=ru 
21 Artem Borisov, "Kaspiiskiy Pirog Bolfloy, Hvatit Na Vseh", 
http://www.transcaspian.ru/cgi-bin/web.exe/rus/6425.html 
22 Nikolay Sergeyeeviç Strolyarov, "Kak Sovmestit Moral i Vneflnyuyu Politiku: Rossiya Sama Vinovata v Tom, fito Utratila Svoe Vliyanie Na Kaspii", 
http://www.zakavkazye.org/projects/caspy/analatica#2up 
23 Azerbaycan’ın Azeri, Ç›rak ve Güneflli (derin sular) rezervuarlarını geliştirmek amacı ile kurulan 11 yabancı üyeli (TPAO da yüzde 6.75 hisseye sahip) 
Konsorsiyum 30 yıl içinde yaklafşık 4.5 milyar varillik üretilebilir petrol rezervlerini üretmek ve pazarlamak amacı ile, 1994’den beri faaliyettedir. 
A. Necdet Pamir, Bakü-Ceyhan Boru Hattı: Orta Asya ve Kafkasya’da Bitmeyen Oyun, Ankara, ASAM Yayını, 1999, s. 55 
24 Elman Nesirov, Azerbaycan Nefti ve Beynelhalk Mügavileler (1991-1999), Bakü 1999, s. 29 
25 BP-Statoil, Amoco, Gasprom, Lukoil, Penzoil, Unocal, Mc Dermott Int., Ramco, TPAO ve Delta firmaları 
26 Saule Baycaunova, " Kazakistan Petrol ve Gazının Türk ve Rus Dış Politikalarındaki Yeri ve Önemi", Avrasya 
Dosyası ABD Özel Sayısı, Ankara, ASAM YayInı, Cilt 6, SayI 2, Yaz 2000, s. 257 
27 Kadir Dikbaş " Hazar’da Dans ", da Diyalog Avrasya Dergisi, İlkbahar 2000, s. 17 
28 Sovyetler Birliği’nin Hazar’ı kapalı deniz olarak tanımlaması, 1940’lı yıllarda SSCB’nin uyguladığı askeri strateji doktrini ile ilgilidir. 
29 Sovyetler Birliği’nin dağılmasInın ardından paylaşılmaya başlanan Sovyet mirası içerisinde enerji sektörünün 
de taksimatı yapıldı. Bu taksimatta Hazar enerji kaynaklar› üzerinde öteden beri "öncü" rolü bulunması sebebiyle 
en çok payı (deniz platformları, helikopterleri, gemileri vs.) Azerbaycan aldı. " Na Kaspii Mojno Sozdat Ekonomiceskiy Soyuz", Nezavisimaya Gazeta, 28 Eylül 2000) 
30 Ayaz Gocayev, "Hezer Behanedir Dava Neft Davasıdır", Panaroma Gazetesi (Bakü), 14 Kasım 1996 
31 Şahin Memmedov, "Hezerin Satusu: Hereket Mexanizmi Yavaşladılmış Mina", Ekspert Dergisi (Bakü) No: 8-9, 2000 
32 Caspian Sea, http://www.wws.princeton.edu/wws401c/1998/caspian.html. 
33 Nijerya, Çad ve Niger aras›ndaki Çad Gölü; Kenya, Yanzanya ve Uganda aras›ndaki Viktoriya Gölü; Uganda ve Zaire aras›ndaki Alberta ve Edward Gölleri; 
İsviçre ve İtalya arasındaki Lugano ve Majore Gölleri, Tanzanya, Malawi ve Mozambik arasındaki Nyasa Gölü; Tanzanya, Zaire, Brundi ve Zambiya arasında 
Tangayika Gölü; Kanada ve ABD arasındaki Büyük Göller ile Fransa ve İsviçre arasındaki Ceneva Gölü bu kabilden göllerdir. 
Bkz: Clive Schofield and Martin Pratt, "Claims to the Caspian Sea", Jane’s Intelligence Review, fiubat 1996 
34 Yolbars A. Kepbanov, " Hazar Denizi’nin Yeni Yasal Statüsü Bölgesel İşbirliği ve İstikrarın Temelidir", 
Alaeddin Yalçınkaya (der.) Türk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatları, Ankara, Bağlam Yayıncılık, 1998, ss 57-58. 
35 "Prezident Aliyev Kritikuet Pozisiyu Aflxabada po Razdely Kaspiya", 
http://www.e-journal.ru/n18075186.html, 18 Temmuz 2001 
36 ibragim Mamedov, " Igrı Bez Galstukov: Itogom Geopolitiçeskogo Pasyansa, Razlojennogo Na Kaspii, Budet 
Formalnaya Vstreça Prezidentov", Echo Gazetesi (Bakü), 7 Ağustos 2001 
37 Mexman Gafarlı, "More Problem, Status Kaspiya Vryadli Budit Opredelen v Blijayflee Vremya", Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 01 Mart 2001 
38 Ekaterina Teseminkova, "Rossiya Smeflflaet Aksent›", Nizavisimaya Gazeta (Bakü), 10 Haziran 2001 
39 V.F. Gurin, "Pravovoy Status Kaspiskogo Morya i Problemi Obespeçeniya Natsionalnıx İnteresov Rosiiskoy 
Federasii v Prikaspiyskom Regione", 19 Haziran 2001; İran’ın ve genelde diğer ülkelerin payları degişik kaynaklarda 
farklı Şekillerde verilmiştir. Ancak en çok değişiklik arzeden İran’ın payı yüzde 12 ile 14 arasında değişmektedir. 
http://caspian.ru/cgi/lenta.cgi#2235,  6 Haziran 2001; Bazı gözlemciler İran’ın belli tavizler 
vererek anlaşmaya yanaşması halinde Hazar’daki payının yüzde 16’lara kadar çıkabileceğini ileri sürmektedirler. 
40 Vladimir Babak, "Neft Kaspiya v Otnofleniyax Kazaxstana s Rossiey" Centralnaya Aziya i Kavkaz, No: 1 (2) 1999, s. 125. 
41 Fuad Hesenoğlu, "Neft Mügavilesinin Nece Müdafie Etmek Olar " Azadlıg Gazetesi (Bakü), 29 Eylül 1994. 
42 Sinan O¤an, "Azerbaycan’ın Tanımlanamayan Ekonomisi ve Türkiye ile Ekonomik ilişkileri", Avrasya Dosyası 
Azerbaycan Özel Sayısı, Cilt 7, Sayı 1, İlkbahar 2001, s. 65. 
43 Azerbaycan Gazetesi (Bakü), 7 Haziran, 1994. 
44 Cynthia M. Croissant, Michael P. Croissant, "Hazar Denizi Statüsü Sorunu: ‹çeri¤i ve yans›malar›", Avrasya Etüdleri Dergisi, TİKA Yayını, Cilt 3, Sayı 4, Kış 1996/97. 
45 Andrey Smirnov, "More ili Ozero: Politika Protiv Geografii", Kommersant Daily, (Moskova) 24 Ağustos 1994. 
46 Diğer yandan 23 KasIm 1993'te Azerbaycan sahillerine yak›n deniz kısmı da dahil olmak üzere Azerbaycan 
topraklarındaki petrol ve gaz yataklarınIn keşfedilme ve işlenme alanlarında iki ülkenin işbirliğinden bahseden 
Azerbaycan-Rusya hükümetler arası bir anlaşma imzalanmıştır. Lukoil'in temsilcileri görüşmelerde hiç bir 
şeyi kendi başlarına gerçekleştirmediklerini açıkladılar. Lukoil, o dönemde hisse senetlerinin kontrol paketinin 
devlete ait olduğu bir petrol Şirketidir. Yaptıkları işlerde yukarıda belirtilen hükümetler arası anlaşmaya 
dayanmıştır. Nikolay Sergeyeviç Strolyarov, "Kak Sovmestit Moral i Vneşnyoyo Politiku: Rossiya Sama 
Vinovat v Tom, fito Utratila Svoe Vliyanie Na Kaspii", 
http://www.zakavkazye.org/projects/caspy/analatica#2up 
47 Azerbaycan Gazetesi (Bakü), 24 Eylül 1994. 
48 "Problema Nefti i Gosudarstva Prikaspiskogo Regiona", http://eurasia.org.ru/book/aibol11.htm 
49 Rusya, Mart 2001’de yeni bir teklifte bulunarak Hazar’ın kuzeyini, Rusya ve Kazakistan arasında bugün iki 
ülkenin üzerinde anlaşmış olduğu paylara göre bölünmesini ve güney yarısını ise üç eşit parçaya (her bir ülkeye 
yaklaşık yüzde 17 pay düşmek üzere), Azerbaycan, İran ve Türkmenistan aras›nda paylafltırılmasını teklif etmiştir. 
50 Vladimir İliç Maksimenko, "Status Kaspiskogo Morya i Sotrudnicestvo Prikaspiskix Gosudarstv", 
http://www.transcapian.ru, 19 Eylül 2000 
51 Eldar İsmayılzade, "Gazaxistan Hezerin Dibinin Bölünmesine Razıdır", Azatlık Gazetesi (Bakü), 10 Nisan 1998 
52 Rusya’nın bir diğer endişesi ise Hazar’ın deniz olarak kabul edilmesi durumunda bu su havzasının Kara Deniz 
ile bağlantısını sağlayan ve Rusya Federasyonu coğrafyası içerisinde bulunan Don ve Volga nehirlerinin 
" Uluslararası su yolları " olarak tanınması ve Hazar’ın uluslararası denizciliğe açık hale gelebileceği korkusudur. 
53 Nazim Cafersoy, Eyalet Merkez Düzeyinden Eşit Statüye: Azerbaycan-Rusya İlişkileri (1991-2000), Ankara 
Çalışmaları, Ankara, ASAM yay›n›, Ekim 2000, s. 35. 
54 "Na Kaspii Mojno Sozdat Ekonomiceskii Soyuz", Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 28 Eylül 2000. 
55 "Viktor Kalüjniy: Medlit c Opredeleniem Statusa Kaspiya", 
http://www.ng.ru/economics/2001-1002/3_kaluzhny.html ,   2 Ekim 2001. 
56 V. F. Gurin, "Rossiya Povoraçivayetsya Litson k Kaspiyu", 
http://www.e-journal.ru/bzarub-st5-14.html 
57 Magsudul Hasan Nuri, "Hazar Denizi Bölgesi: Sorunlar ve Belirtiler" Avrasya Etüdleri, Ankara, say› 19, İlkbahar-Yaz 2001, s. 15. 
58 T. Tatarayev, "Hezerin Statusu ve Neft Mugavileleri" Azerbaycan Gazetesi (Bakü), 18 Ocak 1995; Ayaz 
Gocayev, "Hezer Behanedir Dava Neft Davasıdır", Panaroma Gazetesi (Bakü), 14 Kas›m 1996; Sedreddin 
Hesensoy, "Hezer Her İki Variantda Azerbaycanındır", Ağrıdağın Sedası Gazetesi (Bakü), Kasım 1994; 
Hacıbaba Abbasov, "Hezer Göldür, Derdi ise Denizler Gederdir..." Ekonomiks Gazetesi (Bakü), 29 Temmuz 1995. v.b. 
59 Elnur Soltan, " Hazar’ın Hukuki Statüsü: Çizilemeyen Sınırlar", Stratejik Analiz, Cilt 12, Sayı 13, MayIs 2001, s. 65. 
60 Namık Kemal Yolga, " Kapalı Deniz Hukuku " 1996. 
61 Bu sözleşmenin ilgili maddeleri uyarınca; Devletler kendi karasularını 12 deniz mili uzunluğunda, karasal marjine bağlı olarak 200 ile 350 mil arasında 
kıta sahanlığı ve 200 mil uzunluğunda "münhasır ekonomik bölge" ilan etme hakkIna sahiptirler. 
62 Kenan Çelik, Cemalettin Kalaycı, " Azeri Petrolünün Dünü ve Bugünü ", Avrasya Etüdleri, TİKA Yayını, Ankara Sonbahar-Kış 1999, No: 16, s. 111. 
63 "Law, Basis of Iran’s Action in Caspian Sea", Tehran Times (Tahran), 14 Ağustos 2001. 
64 Arkady Dubov, "Kak Vladimir Putin Vişel iz Kaspiyiskogo Tupika". 
http://strana.ru/stories/2000/10/08/971006128/971177674.html, 10 A¤ustos 2000. 
65 Mustafa Adıgüzel, Azerbaycan Mevzuatı, (der) Ankara, Hazine Müsteşarlığı Yayını, 2000, s. 5. 
66 Sinan Oğan, " Yüzyılın Dramı: Azerbaycan’da Göçmen (Kaçkın) Sorunu", Avrasya Dosyası Azerbaycan Özel Sayısı, Ankara, ASAM YayınI, İlkbahar 2001, ss. 431-454. 
67 Viktor Grebsov, " Kaspii: fitormovoye Preduprejdenie", http://www.ng.ru/cis/2001-08-08/5_resourse.html, 8 Ağustos 2001. 
68 E. Ehmedov, "Xezerin Statusu ile Bağlı Mesele Yeniden Gündeme Gelir", 525. Gazete (Bakü), 7 May›s 2001. 
69 Rasim Musabeyov, "Türkmenistan Heç Neye Nail Olabilmeyecek", Yeni Musavat Gazetesi (Bakü), 6 Ağustos 2001. 
70 Yolbars A. Kepbanov, "The New Legal Status of the Caspian Sea is the Basis of Regional Co-operation and 
Stability", Perceptions, December 1997-February 1998 Volume II – Number 4, 
www.mfa.gov.tr/grupa/percept/ii4/II4-2.htm 
71 http://www.e-journal.ru/n06075075.html , 6 Temmuz 2001. 
72 "Aşgabat’taki Türkmenistan-Azerbaycan Görüşmeleri Sonuçlandı", Neytralnıy Türkmenistan, No: 116, 04 
Mayıs 2001; "Oil rich Caspian Causes Dispute," ISN, 30 Temmuz 2001. 
73 "Konfliktı Raznıx fiirot", Vremya Novostey Gazetesi (Moskova), 23 May›s 2001. 
74 Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 12 May›s 2001. 
75 Arif Hüseynov, Arkadiy Dubnov, "Türkmenbaşi Smenil Milost Na Gnev Kaspiiskoe Primirenie Mejdu Baku i 
Aflhabadom Ne Sostoyalos", Vremya Novostey Gazetesi (Moskova), 8 Mayıs 2001. 
76 Neytralnıy Turkmenistan Gazetesi (Aşkabat), 3 Mayıs 2001 
77 İlya Bayko, "V Razdele Kaspiya vse Sredstva Haroı", 
http://www.eurasia.orgçru/200/econom/10_an3.2.htm, 3 Ekim 2000; Hazar’da Rusya Önerisi, 
http://www.ntv.msnbc.com/ , 15 Temmuz 2001. 
78 Viktor Andreev, "Viktor Kalyujnıy ‘Zakril’ Turkmenistan i Podderjal Pretenzii Azerbaydjana", Nezavisimaya 
Gazeta (Moskova), http://ng.ru/cis/2001-09-06/5_kaluzhny.html, 6.09.2001. 
79 Michael Levyled, "Russia: Criticism of Turkmenistan May Aim to Please Azerbajan", RFE/RL, 5 Eylül 2000. 
80 Vladimir Babak. "Neft Kaspiya v Otnofleniyax Kazatana s Rossiey", Aziya i Kavkaz, No: 4, 1994. 
81 A. Reşidoğlu, " Putin Türkmence Danışır ", Ayna Gazetesi (Bakü), 6 Temmuz 2001. 
82 Ludmila Romanova, Ekaterina Tecemnikova, "Putin Ostaivaet Rossiskie interesı Na Kaspii", Nizavisimaya 
Gazeta (Moskova), 10 Ekim 2000; Galina Bazina, 
http://www.strana.ru/stories/2001/01/08/978971938/979051693.html, 09 Ocak 2001. 
83 Cenk PALA, "Boru Hattı Oyununda Bitmeyen Oyun: Hazar’ın Hukuki Statüsü", PetroGas, Mayıs-Haziran 2001, Sayı 23. 
84 Gülnar Nugman, "Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsü", Avrasya Etütleri, SayI 13, İlkbahar 1998, s. 87. 
85 Nesip Nesipli, "İran Azerbaycan Görüşmeleri Gerçekleşecekmi?", Yeni Musavat Gazetesi (Bakü), 30 Temmuz 2001. 
86 R. Resulov, "İmzalanan Mügavileler Üzre İşlenecek Yatagların Yarıdan Çoxu Boş Çixabiler", Ayna Gazetesi (Bakü), 27 Haziran 2001. 
87 "Kaspii Budut Delit, a Baku-Djeyhan Ostavyat Bez Nefti", http://www.smi.ru, 15 Ocak 2001 
88 Hazar kıyılarında sadece "Enzeli" petrol sahasında üretim yapan İran’ın, Hazar’daki ulusal sektörü içerisinde 
bulunulduğu düşünülen petrol ve doğal gaz yatakları oldukça derin sularda yerleştiğinden Şimdilik bu yatakların fazla bir "albenisi" bulunmamaktadır." 
89 R. Aliyev, R. Orucov, R. Nasirov, "Zapadnıy Konsorsiyum Mojet Otkazatsya ot Kontraktov Na Kaspii", 
http://www.caspian.ru, 6 Ağustos 2001. 
90 Michael P. Croissant, "Transkafkasya’da Petrol ve Rus Emperyalizmi", Avrasya Etütleri, Cilt 3, Sayı 1, İlkbahar 1996, s. 20. 
91 "Muharibe Edek, Yoxsa...!", Bizim Esr Gazetesi (Bakü), 4 Ağustos 2001. 
92 Zerkalo Gazetesi (Bakü), 11 Temmuz 1998. 
93 Tevfik Zülfügarov, "Azerbaycan Hezeryanı Ölkelerle Meslehetleşme Aparmalıdı", Yeni Musavat Gazetesi (Bakü), 26 Haziran 2001. 
94 Aleksandr Reutov, "Rossiya i İran Ne Stali Ssoritsya, Vopros o Razdele Kaspiyskogo Morya Otlojen", Kommersant, 13 Mart 2001. 
95 Vladimir Maksimenko, "Prikaspiskiy Region v Mirovoy Ekonomike i Mejdunarodn›x Otnefleniyax", 
http://www.transcaspian.ru/cgi-bin/web.exe/rus/prn00016837.html 
96 "Caspian Sea’s Legal Regime, a Necessity", Tehran Times (Tahran), 16 Temmuz 2000. 
97 Fikret Ertan, "Hazar’da Güvenlik Problemi de Çıkıyor", Zaman Gazetesi (Ankara), 9 Haziran 2001. 
98 Ekaterina Tesemnikova, "Ostrye Grani Postsovetskogo Peredela", Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 16 Ağustos 2001. 
99 "Hazar Deniz mi, Göl mü?", Sabah Gazetesi (Ankara), 14 A¤ustos 2001. 
100 "Kalso Vokrug Azerbaidjana Sjimaetsya", Zerkalo Gazetesi (Baku), 28 Haziran 2001 
101 Mihail Pereplesnin, Egor Yaflin, "Kaspiy Nado Delit Spravedlivo", Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 25 
Temmuz 2000; Mihail Pereplesin, Egor Yaflin, "ıspitanie Morem Na Kaspii Delat Ne Tolk Neft, No i 
Politiçiskoe Vliyaniye", Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 24 Ekim 2000. 
102 Alçin Muraliyev, Serdar Muradov, "Prikaspiskie Nedorazumeniya Azerbaydjan Prodoljayet Vesti Spor o 
Mestorojdeniyax", Gazeta SNG (Moskova), 7 Ağustos 2001. 
103 Aleksey Griibov, "Kypez ili Sardar?", www.rusenergy.com, 11 Haziran 2001 
104 Oleg Baniflevskii, "Politika Baku Utopila Transkaspii?, Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 22 Mart 2000. 
105 Azerbaycan ile Türkmenistan arasındaki ilişkiler 1994-1996 tarihleri arasında normal sayılabilecek düzeydeydi ve hatta Türkmenbaşı 
Bakü’yü ziyaret bile etmişti. Ancak 1997’den itibaren Kepez/Serdar sorununun ortaya çıkmasıyla ilişkiler bozulmaya başlamıştır. 
106 "Türkmen Sefiri Gayıdacag", Bizim Asır Gazetesi (Bakü), 7 Haziran 2001. 
107 Bextiyar Tuncay, "Biz Geosiyasi Kataklizmlerden Doğan Müveggeti Rahatsızlıglara Dözmeyi Bacarmalıyıg" 525. Gazete (Bakü), 09 Haziran 2001. 
108 "Aşgabad Nota Gönderib", Bizim Esr Gazetesi (Bakü), 28 Haziran 2001. 
109 http://www.grida.no/enrin/htmls/turkmen/soe2/russian/backgr/backgr.htm 
110 Rasim Musabeyov, "Bize Tezyig Etmeye Çalışırlar", Bizim Asır Gazetesi (Bakü), 7 Haziran 2001. 
111 1999 yılından itibaren Türkmenistan’ın Azerbaycan’da büyükelçiliğinin bulunmasına rağmen Azerbaycan’ın bu ülkede büyükelçiliği bulunmamaktadır. 
112 http://caspian.ru/cgi/lenta$2235, 6 Haziran 2001. 
113 Türkmenistan’ın Mayıs ayında açıkladığı dış borç (alacaklı) ülkeler listesinde Azerbaycan’ın bu ülkeye borcu 52 milyon dolar olarak ifade edilmiştir. 
Azerbaycan 1992-1995 yılları arasında bu ülkeden aldığı doğal gaz karşılığı olan borcunu ödediğini ve sadece 18.7 milyon dolar borc ana parası ve 4 milyon $’da 
faizi olduğunu söylemektedir. Anlaşmada faiz yükümlülüğü olmadığını bildirmektedir. Türkmenistan ise borcun anapara ve faiziyle birlikte 52 milyon dolar olduğunda 
ısrar etmekte ve borcun üçüncü bir tarafa satılabileceği yönünde Temmuz ayında Azerbaycan’a bir nota vererek bu ülkeyi uyarmaktadır. Azerbaycan borcunu bir kısmını 
"mal karşılığı " olarak ödemiştir. 
114 Aleksey Griibov, "Kypez ili Serdar?", www.rusenergy.com, 11 Haziran 2001. 
115 F. Memmedov, ‘ Azerbaycan Hezerde Birinci Garşıdurmanı Uduzur’, Ayna Gazetesi (Bakü), 3 Ağustos 2001. 
116 Senobar fiermatova, "Spor Mejdu Tegeranom, Aflxabadom i Baku izza Morskix Mestorojdenii Perexodit v 
Voennuyu Fazu", Moskovskie Novosti, (Moskova), 31 Temmuz 2001. 
117 Başkent Bakü’den yaklaşık 150 km güneybatıda bulunan Alov, fiark ve Araz yatakları 1998 yılında uluslararası işletime açılmış ve ARDNfi yüzde 40, 
BP yüzde 15, Statoil yüzde 15, Exxon-Mobil yüzde 15, TPAO yüzde 10 ve AEK yüzde 5 pay almışlardır. Ancak bu yataklarda daha üretime geçilememiş ve keşif 
çalışmaları sürdürülmektedir. 
118 "Caspian Oil Hpoes Down But not Out", Agence France Presse, 31 Temmuz 2001; Marat Gurt, "Caspian War of Words Heats Up" Reuters, 31 Temmuz 2001; 
Gafar Bagirov, "Novoe Protivostayanie Na Kaspii", 
http://www.transcaspian.ru, 30 Temmuz 2001; "Russia Urges Calm in Caspian Dispute", 
http://www.news.bbc.co.uk/hi/english/world/europe/newsid_1462000/1462022.stm; "Caspian ‹ncident" 
Our century, Weekly Newspaper 25-31 Haziran 2001; "İran ıgnoriruet Ofisialnoy Baku v Vapros 
Regionalnogo Sotrudnicestva?", Zerkalo Gazetesi (Baku), 28 Haziran 2001; F. Memmedov, "Hezer Nefti ile 
Bağlı İlk Herbi insident", Ayna Gazetesi (Bakü), 27. Haziran 2001. 
119 "Azerbaydjan i ‹ran Ne Mogut Dogovoritsya o Kaspi", 
http://www.utro.ru/news/2001072509121426467.shtml; İvan Gribanov, "Voennaya Aksiya ‹rana v Otneflenii 
Zapadnıx Kompanii, Rabotayoflix v Yujnom Kaspii" Sprovosirovna Admnistratsey SfiA, http://www.rusenergy.
com/caspianregion/a24072001.htm; "Samalyot VVS İrana Naruflil Vozdunoe Prostranstvo Azerbaycana", 
http://www.izvestia.ru/news.cgi?idn=5764&idr=523, 1 Ağustos 2001; "Azerbayjan Abvinyaet İran v 
Naruflaenii Teritoryaln›x Vod Na Kaspii", http://www.rusenergy.com/, 24 Temmuz 2001; "Azerbaycan İran 
Gerginliği", http://www.ntvmsnbc.com, 1 Ağustos 2001; Arif Useynov, Arkady Dubnov, "Persidskii 
Neftyannoy Poxod", Vremya Novostey Gazetesi (Moskova), 1 A¤ustos 2001. 
120 fierg Gazetesi (Bakü), ‘İran – Rusya Garşıdurması’, 26 Haziran 2001. 
121 Hazar’da ortaya çıkan bu sorun ile beraber BP, önemli miktarda ekonomik zarara uğradığını iddia etmiş ve çalışmalarını askıya almıştır. 
Azerbaycan ise, buna anlam veremediğini, BP’nin anlaşmadan doğan tüm yükümlülüklerini yerine getirmesi gerektiğini savunmuştur. 
122 Sergey Gribov, "İran Nagnetaet Napryajennost Na Kaspii, Çobi Povernut Kaspiiskuyu Neft k Persidskomu 
Zalivu", http://www.rusegergy.com/caspianregion/a16082001.htm, 16 Ağustos 2001. 
123 Azerbaycan’ın ve Batı ve İsrail ile olan işbirliği, Türkiye ile geliştirdiği ilişkiler, Türkiye ile sağlanan sıkı askeri 
işbirliği ve NATO’nun Azerbaycan’da üs kurması gerektiği yönünde yaptığı açıklamalar, ABD’nin Azerbaycan’a verdiği sahil güvenlik botları, 
Hazar’ın statüsünün giderek yakınlaştığı bir ortamda artık son kozların oynanması, Aliyev’in İran’a yapacağı ziyaret öncesi baskı oluşturmak, İran’ın Dağlık Karabağ 
barış görüşmelerine katılmak isteğinin Azerbaycan tarafından sıcak karşılanmaması, Bakü’nün İran’da yaşayan Azerbaycan Türklerine yönelik ilgisinin giderek artması ve 
"Güney Azerbaycan" söyleminin resmi yetkililer tarafından da giderek artan bir Şekilde kullanılmaya başlaması İran’ın rahatsızlığına sebep teşkil etmekteydi, 
Hazar’daki kaynakları vesilesiyle Azerbaycan ve Kazakistan’ın kendisine rakip olarak piyasaya çıkmalarını geciktirmek, İran’ın Avrupa’dan Çin’e kadar uzanacak 
olan tarihi ipek yolunu canlandırma TRACECA (Transport Corridor Europe Caucasus Asia) projesi dışında bırakılması, İran’ın Azerbaycan’da giderek gerileyen 
ticaret hacmi, Diğer yandan İran’ın iç dinamikleri arasında yaşanan çatışmada taraflar bu sorunu kullanılmak istenmektedirler. 
124 "V fiage Ot Voynı Na Kaspii?", Exo Gazetesi (Baku), 24 Haziran 2001. 
125 "ABD’den İran’a Hazar Uyarısı’" http://www.ntvmsnbc . 27 Temmuz 2001. 
126 "Russia urges Azerbaijan, Iran agreement", 
http://www.russiajournal.com/news/index.shtml?nd=8651#n8651; Rusya D›fliflleri Bakanl›¤› Web sayfas›, 
http://www.mid.ru/, 27 Temmuz 2001. 
127 İbragim Mamedov, "İgrı Bez Galstukov: İtogom Geopolitiçeskogo Pasyansa, Razlojennogo Na Kaspii, Budet 
Formalnaya Vstreça Prezidentov", Echo Gazetesi (Bakü), 7 Ağustos 2001. 
128 Bu konuda bkz. Mehmet Binay, "Hazar’da Paylaşım Kavgas›" http://www.mtvmsnbc.com/news/96416.asp, 27 Temmuz 2001. 
129 "Türkiye Hazar Denizi’ne Karışmak Yerine İç Krizlerini Çözsün", Entehab Gazetesi (Tahran), 16 Ağustos 2001 (BYE Tercümesi). 
130 "Gazaxıstan Azerbaycana Destek Verdi", Kaspi Gazetesi (Bakü), 28-30 Haziran 2001. 
131 " İran Zayavlyaet o Gotovnosti Zaflitit Svoyi İnteresıı Na Kaspii", http://www.caspian.ru/lenta.cgi#3805 07 Ağustos 2001. 
132 "Four Cacpian States Sing Accord for Partial Division", New Europe, 17-23 Kasım 1996. 
133 "Status Kaspiya (Pazisiya Zainteresovannıx Gosudarstv)", www.caspenergy.com/framer.html, No: 3, 2000. 
134 Bu konuda geniş bilgi için bkz: Sinan Oğan, "Azerbaycan’da Sovyetlerin Uyguladığı Sanayileşme Politikalarının Çevre Üzerindeki Tesirleri" Kubbealtı 
Akademi Mecmuası, Haziran 1992 . 
135 "Zaçem Tegeranu Konşiktu Na Kaspii?", http://www.neftegaz.ru , 23 Ağustos 2001; Sergey Gribov, "iran 
Nagnetaet Napryajennost Na Kaspii, fitobı Povernut Kaspiiskuyu Neft k Persidskomu Zalivu", 
http://www.rusegergy.com/caspianregion/a16082001.htm, 16 A¤ustos 2001; "‹ran Ne Smojet Pobedit v 
Kaspiiskom Dele", Zerkalo Gazetesi (Bakü), 23 A¤ustos 2001; Afanasiy Sborov, "Kaspii Doljen Stat Zonoy 
Mira", Komersant Gazetesi (Moskova), 29 Eylül 2000. 
136 Cenk PALA, "Boru Hattı Oyununda Bitmeyen Oyun: Hazar’ın Hukuki Statüsü" PetroGas, Ankara, May›s-Haziran 2001, Say› 23. 
137 "Transkaspii: Geopolitiçiskiy Uzel XXI Veka", http://www.transcaspian.ru/cgi-bin/web.exe/rus/4330.html 
138 "Rusiya Xezerdeki Herbi Gücünü Artırır", 525. Gazete (Bakü), 29 Temmuz 2001. 
139 "Russian Defence Chief Seeks to Develpo Caspian Navy", BBC Monitoring, 10 Eylül 2001; "Glava 
Minabaronı Otpravilsya v Rabocuyu Poezdku Na Kaspii i Severnıy Kavkaz", 
http://www.strana.ru.moskow/news/#57602, 10.09.2001. 
140 "Hezerde Muharibe tehlükesi Yoxdur", Bizim As›r Gazetesi (Bakü), 6 Haziran 2001 
141 Mirza Çetinkaya, " Hazar’da Silahlanma Yarışı" Zaman, 21 Haziran 2001 
142 "İran, Hazar'a asker yığıyor", Sabah, 15 Ağustos 2001 
143 Dört kıyıdaş ülkeden Kazakistan ve Türkmenistan kendi arzuları ile bu paylarını Rusya lehine feragat etmişler, Azerbaycan ve Rusya ise bu mirası paylaşmışlardı. 
144 Yeni Musavat Gazetesi (Bakü), 11 Eylül 2001 
145 N. Aliyev, "Oceradnoy Ültimatum", Exo Gazetesi (Bakü), 28 Temmuz 2001. 
146 " İran Müharibe Hazırlaşır ", Yeni Musavat Gazetesi (Bakü), 3 Ağustos 2001. 
147 "Devyatiy Val Protivostayaniya", Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 21 Ağustos 2001. 
148 N. Aliyev, "Voyennıe Provakasii Na Kaspii Vpolne Veroyatnı", Echo Gazetesi (Bakü), 3 Temmuz 2001. 
149 Agentstvo Kazakh Press, 28 A¤ustos 2001. 
150 Vladimir Muhin, "Kazahstan Formiruet Voenno-Morskie Silı", Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 7 Ağustos 2001. 



***