Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler BÖLÜM 10

Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler  BÖLÜM 10

Türk Dış Politikasında Suriye Dönüşümü: Güvenliğe Geri Dönüş 

Doç. Dr. Murat ÇEMREK 

Başlıktan da anlaşılacağı üzere bu mütevazı çalışma, Türk Dış Politikasının 

(TDP) Suriye’ye dair dönüşümünü kısaca incelemeye matuftur. Burada 

“dönüşüm” kavramı hem kavramın en vulgar, basit ve sözlükteki etimolojik 

karşılığıyla var olan formunun ötesine geçmesi yani bir önceki formunu 

aşmasıyla ulaştığı yeni formu ve değişikliği kastetmektedir. Diğer anlamda 

ise, döngüsel tarih anlayışının bidayetten nihayete eren çizgisi bağlamında 

1998 Adana Mutabakatı ile başlayan Türkiye-Suriye ilişkilerindeki pozitif 

ilerlemenin Suriye yönetimi protestoculara “sniper” dâhil olmak üzere orantısız 

güç kullanması sonrasında artan ölüm olaylarının artık katliama varması 

sonrası geri döndürülemez bir noktaya gelmiştir. Burada da ilginç olan, 

Türkiye, Arap Baharı başladığında veya Suriye’de protestolar başladığında 

değil ölüm olayları artık katlanılmaz bir düzeye ulaştığında bu adımı atmıştır. 

TDP, on yılı aşkın bir süredir “örnek” gösterilen ilişkilerini elbette bir anda 

çöpe atması beklenemeyeceği için geliştirilen iyi ilişkilerden elde edilen 

bakiyeyi Suriye rejimi üzerinde “nush ile uslandırma” ve ikinci aşamada 

da “tekdir” noktasına getirmiştir. Bu aşamalardan sonuç alınamadığı için 

TDP yapıcıları uluslararası toplumla beraber hareket etmenin ötesinde sivil 

ölümleri önleme amacıyla öncü bir rol oynama girişimine yönelmiştir. İşte 

dönüşümden kastımız olarak form değişikliği, birinci altı ayında tedricen 

değişen üslubun artık formu değiştirmesidir. 

< TDP, on yılı aşkın bir süredir “örnek” gösterilen ilişkilerini elbette bir anda 

çöpe atması beklenemeyeceği için geliştirilen iyi ilişkilerden elde edilen bakiyeyi 

Suriye rejimi üzerinde “nush ile uslandırma” ve ikinci aşamada da “tekdir” noktasına getirmiştir. SDE Analiz >

Suriye’de yaşananlar artık hiç kimsenin yadsıyamayacağı ve gözlerini 

kapayamayacağı sadece bölgesele değil küresel bir güvenlik sorununa 

dönüşmektedir. En son Esed yönetiminin bile kınadığı Hula’da 32’si çocuk 

olmak üzere kadın-erkek demeden 108 masum insanın hunharca öldürülmesi 

on üç Avrupa Birliği (AB) üyesi ülkenin ve Türkiye’nin ülkelerindeki Suriye 

büyükelçilerini personanongrata (istenmeyen adam) ilan etmesiyle zirveye 

ulaştı. Bu şartlar altında başta ABD ve büyük ölçüde hegemonik bir şekilde 

tanzim ettiği uluslararası kamuoyunun önündeki diplomatik seçenekler yerini 

hızla askerî tercihlere bırakma eğilimi göstermektedir. Kimse söylemese de 

Suriye’de adı konmamış bir “iç savaş” yaşanmaktadır. 

< Türkiye’nin AK Parti iktidarında başta askerî ve oligarşik vesayeti aşma girişimleri bağlamında Cumhurbaşkanını halkın seçmesi ve Anayasa değişikliğine dair referandumlar katılımcı demokrasiyi de pekiştiren örnekler olarak bölgenin 

demokratikleşmesiyle sağlam bir zemin kazanacaktır. SDE Analiz  >

Elbette “iç savaş” dediğimizde Ortadoğu’da en iyi bilinen haliyle din ya da 

mezhep üzerinden silahlanan grupların devletin Weberyen anlamda şiddet 

üzerindeki monopol otoritesini aşarak birbirlerini yok etmesinden ziyade, 

içinde belirgin miktarda devlet terörü barındıran ve ülke içinde Hobbesian 

anlamda bir doğal durumun oluşmasını kastediyoruz. Zaten devlet otoritesi 

çözüldükçe devlet bu çözülmeyi önlediğini gösterebilmek için daha çok 

şiddete başvurmakta ve bu da diğer tarafın karşı koyma şiddetini arttırdıkça 

şiddet sarmalı büyümektedir. Nihayetinde şiddet sarmalı devletin şiddet 

üzerindeki tekel konumunu daha fazla aşındırdığı bir kısır döngüye doğru 

evirilmektedir. Şiddet diyalog kapılarını kapattıkça sivil siyasetin varlık 

sebebi olan meseleleri konuşarak çözmek rafa kaldırılmaktadır ve artık 

silahlar konuşmaktadır. İşte Türkiye’nin Suriye konusundaki kilit konumu 

sadece 910 km’lik uzun sınırı, ortak tarih, akrabalık bağları, Türkiye’nin 

bölgesel etkinliği değil ülkesindeki iç siyasetini özellikle askerî bürokrasinin 

vesayetinden kurtararak sivilleştirdikçe bölgede siyasetini şiddetten 

arındırma girişimleridir. Bu bağlamda, Türkiye’nin bölge halklarının 

sandığa yansıması anlamında bile Arap Baharı’nı desteklemesi demokratik 

standartlarını pekiştiren bir ülke olmanın ontolojik ve yapısal gerekliliğidir. 

Türkiye’nin AK Parti iktidarında başta askerî ve oligarşik vesayeti aşma 

girişimleri bağlamında Cumhurbaşkanını halkın seçmesi ve Anayasa 

değişikliğine dair referandumlar katılımcı demokrasiyi de pekiştiren örnekler 

olarak bölgenin demokratikleşmesiyle sağlam bir zemin kazanacaktır. İşin 

özü, Türkiye demokratikleştikçe bu konudaki ivmesi bulunduğu coğrafyadaki 

diğer demokrasilerle mümkün olacağı için en azından bölgesel anlamda 

demokratik barış kuramını imar etmek durumundadır. 

Arap Baharı, Tunus ve Mısır’dan sonra 2011 Mart’ında Suriye’ye ulaştığında 

protestoların başlamasıyla projeksiyonlar bu ülke üzerine çevrildikçe 

Türkiye’nin de bu konuda takınacağı tutum bir odak noktası haline geldi. 

1998 Adana Mutabakatı öncesinde Suriye’nin PKK’ya ve lideri Abdullah 

Öcalan’a lojistik ve barınma desteği sağlamasından dolayı savaşmalarına 

ramak kalan iki ülke arasındaki ilişkiler, Hafız Esed’in ölümü sonrasında 

koltuğunu devralan oğlu Beşşar Esed’in ziyareti -ve özellikle AK Parti’nin 

2002 Kasım’ında iktidara gelişiyle-tarihinin hiçbir döneminde olmadığı 

kadar çeşitlenmiş ve her geçen gün derinleşmişti. 

11 Eylül saldırıları sonrasında Afganistan ve Irak işgalinin yarattığı 

kasvetli ortam ve uluslararası izolasyonu aşmak için Suriye, Türkiye’ye 

güçlü bir motivasyonla yaklaşırken Türkiye de Ortadoğu’da pekiştirmek 

istediği nüfuzunu bir ölçüde Suriye’yi küresel sisteme entegre ederek 

gerçekleştireceğini fark etti. Türkiye de bu konuda Suriye’ye hocalık 

vazifesini şevkle üstlendi. 2007’de Serbest Ticaret Antlaşması’nın yürürlüğe 

girmesine aynı yıl imzalanan “Türkiye ile Suriye Arasında İşbirliği Mutabakat 

Zaptı” eşlik etmiş ve Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi Anlaşması’nın 

imzalanmasıyla da stratejik ortaklık düzeyine çıkan işbirliği, ortak Bakanlar 

Kurulu toplantısı, vizelerin kaldırılması ve Ürdün ile Lübnan’ın da parçası 

kılındığı Şamgen Antlaşması ile taçlandırıldı. Atılan bu adımların hem iki 

ülke arasında hem de bölgede taşları yerinden oynatıp kartları yeniden 

belirleyecek ve kimsenin daha önce düşünmeye bile cesaret edemediği 

devrimsel bir ivme kazandırdığı ortadaydı. 

Türkiye-Suriye ilişkileri bugün yeniden Adana Mutabakatı öncesine hatta 

daha kötü bir döneme girmiştir. İki ülke arasındaki ilişkilerin geliştirilmesinde 

kat edilen onca mesafeye rağmen bu denli kötüleşmesinde elbette gelişi 

ve sonuçları öngörülemeyen Arap Baharı kadar Türkiye’nin Suriye’deki 

dönüşümü uzun zamana yayan ıslahatçı bir yaklaşımın gerçekliğini yitirmesi 

büyük rol oynamıştır. Türkiye, Suriye’yi küresel sisteme entegre etmeyi 

üstlendiğinde bunun bir gecede olmayacağı için hem Suriye’nin dönüşüm 

imkanlarını hem de sistemin Suriye’yi hazmetme kapasitesi arasındaki ince 

hassas dengeyi yakalamak zorundaydı. Bundan dolayı zaman “en iyi ilaç” 

gibi duruyordu. 

< Türkiye, Arap Baharı Kuzey Afrika’da ilerlerken Suriye’ye hızlı bir şekilde yenilenen konjonktür karşısında bir yol haritası sunmuş ve Esed yönetiminden 

de aldığı taahhüt bağlamında talep edilen değişimi itidalle kabullenmesini 

beklemiştir. SDE Analiz  >

Türkiye’deki dış politika yapımının hükümet kanadı, “eksen kayması” 

tartışmaları bir yana, Ortadoğu diktatörleri ve monarşileriyle başta ekonomik 

merkezli olmak üzere ilişkileri derinleştirmeyi benimsemişti. Aslında AK 

Parti’ye kronik muhalefetleri ve iktidarda bulunmasından duydukları 

rahatsızlıklarını Türkiye’nin Batı kampından koptuğu vehmini dillendirmekle 

kendilerini görevlendiren ülkedeki laikçi çevreler, Türkiye’nin Ortadoğu’ya 

yakınlaştıkça ekseninin ve şaftının kaydığını ifade ediyorlardı. Dünyayı ve 

zamanı hala Soğuk Savaş refleksleriyle okuyan bu güruha göre Türkiye, 

Batı’nın azat istemez bir kölesi olmalı ve Türkiye’nin belki de coğrafî 

yakınlığından dolayı en çok etkili olabileceği Ortadoğu bölgesini unutmaya 

devam etmeliydi. Türkiye, Ortadoğu ülkelerin demokratikleşmesinde 

doğrudan bir rol oynamak yerine karşılıklı vize muafiyetiyle bu ülke 

halklarının Türkiye’deki demokratik dönüşümü yerinde görerek zamanla 

içselleştireceklerini umuyordu. Fakat Arap Baharı evdeki hesabı altüst 

edercesine çok hızlı bir şekilde diktatörlükleri sel misali önüne katarken 

Ortadoğu monarşileri petrol gelirleri ve/ya toplumlarındaki hegemonik 

altyapılarıyla ömürlerini şimdilik biraz daha uzatmış gözükmektedir. 

<  Siyasetin ekonomi ayağını yadsımadan Türkiye’nin bütün yapmak istedikleri ulusal, bölgesel ve küresel piyasalardan bağımsız değildir. Türkiye elbette 

büyüyen ekonomisi için genel anlamda tüketim kalıpları modernleşmese 

de nüfusu genç Ortadoğu pazarlarını kaptırmaması gereğinin farkındadır. SDE Analiz >

Türkiye, Arap Baharı Kuzey Afrika’da ilerlerken Suriye’ye hızlı bir şekilde 

yenilenen konjonktür karşısında bir yol haritası sunmuş ve Esed yönetiminden 

de aldığı taahhüt bağlamında talep edilen değişimi itidalle kabullenmesini 

beklemiştir. Öte yandan Suriye ise yönetim, Esed ailesi, Baas Partisi, el-

Muhaberat, Nusayri kliği hatta ve hatta toplumun seküler unsurlarının 

etkinliği protestolarının kanlı bir şekilde bastırılmasının önünü açmıştır. Bu 

şartlar altında Türkiye’nin başta Suriye’de değişimin mümkün olacağına dair 

umut dolu beklentisi yerini derin bir hayal kırıklığına ve sivil protestoculara 

uygulanan orantısız güç sonucunda katliama varan ölümlerin artmasıyla 

öfkeye bırakmıştır. 

Öte yandan, Fuat Keyman’ın AK Parti’nin TDP anlayışını “realist proaktivizm” 

olarak nitelendirmesinden hareketle, 1 Mart 1848’deki Avam Kamarası 

konuşmasında “Bundan dolayı bu ülke ya da şunun İngiltere’nin ezeli 

müttefiki ya da ebedi düşmanı olarak yaftalanması dar bir siyasadır. Ezeli 

müttefiklerimiz ve ebedi düşmanlarımız yoktur. Çıkarlarımız ezeli ve ebedidir 

ve görevimiz bu çıkarları takip etmektir” (”Therefore I say that it is a narrow 

policy to suppose that this country or that is to be marked out as the eternal 

ally or the perpetual enemy of England. We have no eternal allies, and we 

have no perpetual enemies. Our interests are eternal and perpetual, and 

those interests it is our duty to follow.” Speech to the House of Commons, 

1 March 1848, Hansard’s Parliamentary Debates. 3rd series, vol. 97, col. 

122) diyen siyasî kariyerine Muhafazakâr Parti’de başlayıp Liberal Parti’de 

tamamlayan dönemin Britanya Dışişleri Bakanı Lord Palmerston’un sözlerini 

en azından hatırda tutmasını beklenirdi. Bu minvalde, AK Parti iktidarının 

daha önce “eksen kayması” tartışmalarında eleştiri konusu yapılan 

politikalarının yerini Arap Baharı eşliğinde gelen zikzaklar, tutarsızlıklar hatta 

Başbakan Erdoğan’ın “NATO’nun Libya’da ne işi var” deyip sonra NATO 

komutasında en büyük deniz muhrip gücünü göndermesindeki savrulma ön 

plana çıktı. Eğer bu dönüşümler realizmin gerekleriyse hükümetin Suriye 

konusunda insan yaşamını merkeze alan söylemi giderek ahlâkîliğini ve 

gerçekliğini yitirmektedir. Yok eğer bu yapılanlar proaktivizmin gerekleriyse 

yani herkesten önce adım atmak gerekliliğine dair bir tavır ise, Türkiye en 

son Hula’daki katliam sonrasında ancak on üç AB ülkesi gibi Suriye’nin 

büyükelçisini “personanongrata” ilan edebilmiştir. Bu anlamda proaktivizm 

değil ancak arkada kalmak söz konusudur. 

Siyasetin ekonomi ayağını yadsımadan Türkiye’nin bütün yapmak istedikleri 

ulusal, bölgesel ve küresel piyasalardan bağımsız değildir. Türkiye elbette 

büyüyen ekonomisi için genel anlamda tüketim kalıpları modernleşmese 

de nüfusu genç Ortadoğu pazarlarını kaptırmaması gereğinin farkındadır. 

Aslında bu eleştirileri yaparken Türkiye’nin dış politika yapımına hadi 

kuruluşundan beri değilse bile Soğuk Savaş boyunca sirayet etmiş “akmaz, 

kokmaz ve bulaşmaz” bir dış politika yapımının en azından önce çeperini 

sonra da cevherini kırma gayretlerinin yaşadığı sancılı süreç olarak da 

okumak gerekir. Türkiye, Cumhuriyetin kuruluşuyla unuttuğu bir coğrafyayı 

ve politika yapma usulünü hatırlamaya çalışmaktadır ve seksen-doksan yıllık 

unutması sistemli bir şekilde becerilmiş bir hafızayı tazeleme çabaları kolay 

olmazken oluşan yoğun atalet yerini hemen proaktivizme bırakmamaktadır. 

AK Parti politikalarını destekleyen yayınlarıyla bilinen Zaman’daki 02 Kasım 

2011 tarihindeki “Sıfır Sorunsuz Komşu” başlıklı köşe yazısında -daha 

önce AB Karma Parlamento Komisyonun da Eşbaşkanlık da yapan- Joost 

Lagendjik, TDP’yi inceleyen yabancı analistlerin büyük çoğunluğunun 

özel görüşmelerinde Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu ve mimarı olduğu 

“komşularla sıfır sorun” politikasıyla ile ilgili şakalarında en çok “sıfır sorun” 

kavramını ti’ye aldıklarını belirtiyor. Lagendjik’e göre, Türkiye’nin bırakın 

komşularıyla sorunlarını sıfırlamasını, azaltamadığı gibi sınırları daha 

sorunlu hale gelmiştir. Lagendjik, “Davutoğlu’nun fikirlerini gerçekleştirmek 

için yorulmak bilmez çabalar, komşularla sıfır sorun değil, sorunsuz sıfır 

komşu yaratmış durumda. Buna dair kanıt listesi de cesaret kıracak raddede 

uzun” derken AB ile tıkanan üyelik müzakerelerini, Kıbrıs’la hâlâ çok kötü 

olan ilişkileri, Ermenistan’la ilişkileri iyileştirme çabalarının başarısızlığını ve 

buna rağmen Azerilerde yol açtığı rahatsızlığı, İran ile NATO füze savunma 

kalkanına ev sahipliği ve Suriye’ye dair farklı tutumların arayı açmasını, 

Türkiye-İsrail arasındaki “keskin söylemleri ve kopan diplomatik ilişkileri,” ve 

en önemlisi Şam rejimine yönelik değişikliği saymaktadır. 

Lagendjik, German Marshall Fonu (GMF) tarafından hazırlanan Arap 

Baharı’nın Türk dış politikası üzerindeki etkilerini inceleyen bir rapora 

verdiği referansla; Mısır, Libya ve Suriye’deki isyanların “[TDP’]deki bir dizi 

tutarsızlığı açığa vurdu[ğunu] ve Davutoğlu’nun stratejisine ‘içkin normatif 

ve reelpolitik boyutlar arasındaki gerilimi’ ön plana çıkardı[ğını] belirtiyor. 

Aynı yazar 15 Nisan 2012’deki adı geçen gazetedeki “Annan’ın Suriye 

Planı Ortadaki Tek Seçenek” başlıklı köşe yazısında Türkiye’nin Suriye’ye 

olası bir tek taraflı askerî müdahalede bulunmayacağına dair umudunu 

belirtirken Suriye askerlerinin sınır ihlâli içeren Türkiye topraklarına ateş 

< Suriye konusunda Türkiye’deki özellikle liberal entelektüellerden gelen eleştiriler, Davutoğlu’nun vurgu yaptığı güvenlik özgürlük dengesinde 

Türkiye’nin dış politikasını “desecuritize” ettikçe özgürlükler lehine ekonomik 

alanda işbirliğine vurguyla örtüşüyordu. SDE Analiz >

< Başbakan Erdoğan’ın “Suriye iç meselemiz” ifadesinden bu yana her geçen  gün militer çözüme doğru evirilen ve gittikçe sertleşen söylemler, 

Türkiye’nin “soft power” olmaktan vazgeçip “hard power” olmaya mı gittiğinin 

sorgulanmasına da sebebiyet vermektedir. SDE Analiz >

açmasına Başbakan Erdoğan’ın NATO anlaşmasının 5. maddesine atıfta 

bulunarak karşılık vermesini hatalı buluyor. Lagendjik Türk hükümetine 

Suriye ile savaş bahsini kapatıp ortada başka seçenek olmadığından 

hareketle Annan Planı’nın işlemesi için çaba göstermesini tavsiye ediyor. 

Elbette Nisan ortasındaki tavsiyeler, zaten ölü doğan Annan Planı’nı daha 

da işlevsizleştirirken diplomasinin önü giderek tıkanmakta ve Suriye’deki 

hem iktidar hem de muhalif unsurlar adeta tüm dünyayı kıyamete icbar 

etmek için uğraşmaktadırlar. 

Davutoğlu’nun çeşitli vesilelerle Türkiye’nin artık Soğuk Savaş’ın ‘kanat 

ülke’si değil bölgesinin ‘merkez ülke’si ve ‘akîl ülke’si olduğundan dem 

vurmasından hareketle Türkiye’nin TDP’de yaşadığı söylem ve pratik 

düzeyde yaşadığı dönüşüm, hem ontolojik olarak teori ve pratik arasındaki 

sosyal bilimlerde eşyanın tabiatı gereği ahlâk ve reelpolitik arasındaki 

uçurum hem bu bölgede politika üretmenin zorluklarını içermektedir. 

Aslında şu an TDP’de yaşanan, var olan tansiyonun su yüzüne çıkmasından 

başka bir şey değildir. Suriye konusunda Türkiye’deki özellikle liberal 

entelektüellerden gelen eleştiriler, Davutoğlu’nun vurgu yaptığı güvenlik-

özgürlük dengesinde Türkiye’nin dış politikasını “desecuritize” ettikçe 

özgürlükler lehine ekonomik alanda işbirliğine vurguyla örtüşüyordu. Fakat 

bugün gelinen noktada tam tersine TDP’nin eski “güvenlikçi” algısı daha 

ön plana geçmiş gözükmektedir. Yazının başlığında da ifade ettiğimiz 

güvenliğe geri dönüş TDP’nin güvenlikçi reflekslerinin ön plana çıkmasını 

ifade ettiği gibi bu güvenlik endişelerinin sadece ulusal sınırları içermediğini 

bölgeye dair de endişelerle şekillendiği ifade etmek gerekir. Güvenli 

boğucu etkisiyle dozajı arttıkça özgürlüklere ket vurmasından hareketle 

siyasetin sivil unsurlarını yok ederek militerleşmekte ve böylece de diplomasi 

giderek sakıt kalmakta. Hatta bu haliyle Suriye’ye askeri müdahale ihtimali 

belirginleştikçe “komşularla sıfır problem”den “sırf sorun” ve “sıfır komşu” 

anlayışına doğru irredentist bir algı toplum nezdinde beslenmektedir. 

Başbakan Erdoğan’ın Iraklı mevkidaşı Maliki ile girdiği mezhep polemiği, 

İran ile iyiden iyiye su yüzüne çıkan Soğuk Savaş, Suriye konusunda Rusya 

ile farklı kamplarda yer alınmasının getirdiği gerilim ne demek istediğimizi 

anlatmaktadır. Başbakan Erdoğan’ın “Suriye iç meselemiz” ifadesinden 

bu yana her geçen gün militer çözüme doğru evirilen ve gittikçe sertleşen 

söylemler, Türkiye’nin “soft power” olmaktan vazgeçip “hard power” olmaya 

mı gittiğinin sorgulanmasına da sebebiyet vermektedir. Bu konuda belki 

dikkate değer bir teselli, 23-30 Aralık 2011 tarihleri arasında dördüncüsü 

yapılan Büyükelçiler Konferansı’nın temasının “Türk Dış Politikasının Temel 

Dayanakları: 

Demokratik Değerler ve Ulusal Çıkarlar” olarak belirlenmesinin 

TDP’nin hedeflerini perçinlemesi açısından önemli olduğudur. Bugün zaten 

tartışılan bu değerlerin bölgede nasıl hayata geçirileceğidir. Üsluba gölge 

düşüren ise Başbakan Erdoğan’ın kısa süre önce yaptığı Suudi Arabistan 

ve Katar ziyaretlerinde Arap Baharı’nı boğan ve manipüle eden iki ülkenin 

liderleriyle aynı görüşte olduklarını açıklamasıdır. Türkiye’nin bölgenin 

demokratikleşmesinde demokrasi düşmanı arkaik monarşilerden medet 

umması, Türkiye’nin “ileri demokrasi” çıtasına da gölge düşürmektedir. 

< AK Parti’nin yaklaşık on yıllık iktidarındaki TDP yaklaşımını özetleyen 

“komşularla sıfır sorun” politikası Suriye özelinde yakaladığı başarıyla TDP’nin “amiral gemisi” iken bugün gelinen nokta itibariyle “yumuşak karnı”/ 

“Aşil topuğu” haline gelmiştir. SDE Analiz >

Sonuç olarak, AK Parti’nin yaklaşık on yıllık iktidarındaki TDP yaklaşımını 

özetleyen “komşularla sıfır sorun” politikası Suriye özelinde yakaladığı 

başarıyla TDP’nin “amiral gemisi” iken bugün gelinen nokta itibariyle 

“yumuşak karnı”/ “Aşil topuğu” haline gelmiştir. Bu geriye ket vurma basit bir 

epistemolojik dönüşüm olmayıp ontolojik olarak en güçlü noktanın bağımsız 

değişkenlerin etkisiyle nasıl da en zayıf halka haline gelebileceğinin en 

billur örneğidir. Bir savaş çeşitli rıza üretim teknikleriyle elbette rasyonize 

edilebilir ve böylece de meşrulaştırılabilir fakat hangi yol benimsenirse 

benimsensin Türkiye yanı başındaki ABD’nin Irak’ı işgaline ve sonrasında 

bugün Suriye’den daha fazla sivilin ölmesiyle sonuçlanmasına dair tutumunu 

sorgulamadıkça yapacağı hamle ister tek başına ister bir koalisyonun parçası 

olarak olsun bu tasarrufun ahlâkîliğine gölge düşürecektir. Bu bağlamda, 

Suriye farklı bir düzlemde TDP’nin motoru olmaya devam etmektedir. 

Türkiye, Suriye konusunda nasıl bir çözüm bulursa bulsun bundan sonra 

TDP’nin hangi yönde, hangi üslup ve mekanizmalarla ilerleyeceğine ışık 

tutacaktır. 

(Bu yazının daha önceki bir versiyonu Stratejik Düşünce 2012 Mayıs 

sayısında yayınlanmıştır.) 

...

Suriye Misak-ı Millîsi 

Suriyeli muhalefet grupları 1 Nisan 2012’de İstanbul’da gerçekleşen 

Suriye’nin Dostları Toplantısı’ndan sonra Suriye Misak-ı Millîsi’ni açıkladılar. 

-Suriye medeni, demokratik, çoğulcu, bağımsız ve özgür bir devlettir. 

Bu devletin egemenliği demokratik süreçle halk tarafından belirlenir. 

-Bugünkü gayrı meşru yönetimin devrilmesinden sonra kurulacak geçici 

geçiş hükümeti özgür ve nezih bir seçim düzenlenmesini taahhüt eder. 

Seçimler sonucunda kurucu meclis oluşur ve bu meclis bu sözleşmede 

yeralan ilkeleri içeren yeni bir anayasayı oluşturur ve özgür referandum 

çerçevesinde halka sunar. 

-Yeni Suriye, demokratik bir cumhuriyet olacak ve düşünce, etnik ve din 

aidiyetine bakmaksızın vatandaşlarını hukukun egemenliği çerçevesinde 

eşit gören anayasal düzene dayalı olacaktır. 

-Doğacak yeni demokraside devlet ve toplum içerisinde insan haklarına 

saygı temel ilke olacaktır. 

-Suriye halkı içinde barındırdığı farklı kültür, İslami, Hıristiyan veya 

herhangi bir dini inanca mensup olmaktan kaynaklanan inanç 

çeşitliliğinden iftihar duymaktadır. Tüm katmanlara mensup şahıslar, 

dışlanmadan, ayrımcılığa uğramadan bu birliktelikteki yerini alır. 

-Anayasa, Suriye toplumunun katmanları arasında dine, mezhebe dayalı; 

Arap, Kürt, Asuri-Süryani, Türkmen ve diğer etnik unsurlar arasında ayrım 

yapılmayacağını vurgular. Suriye’nin toprak ve halk birliği çerçevesinde

bunların haklarını tanır. 

-Ülkede özgür, nezih ve periyodik seçimler düzenlenir. Çok partili sistem 

kurulur. Suriye’de demokratik, siyasi hayata katılma yönünde isteği 

bulunan bir vatandaşın önüne herhangi bir engel konulamaz. 

-Özgür seçimle gelen parlamento meclisi halkın iradesini ve çıkarlarını 

yansıtır. Parlamento, içinden çıkacak olan hükümetlere de meşruiyet 

kazandırır. Suriye Başkanı halk veya parlamento tarafından özgürce 

seçilir. Birey veya herhangi bir konseye yönetim verilmez. 

-Seçilecek hükümet, yargı ve kurumlarının bağımsızlığını 

şüpheye mahal vermeyecek şekilde tamamen güvence altına alır. 

-Vatandaşların uluslararası anlaşmalar çerçevesinde görüş ve ifade 

özgürlüğü, tercih ve inanç özgürlükleri dahil genel ve özel özgürlüklerini 

korur. 

-Devlet, kadın hak ve özgürlüklerine riayet eder. 

-Yeni devlet, dini katmanların haklarını en üst düzeyde korur, din, inanç 

ve fikir özgürlüğünün fiiliyata dönük veçhelerini güvence altına alır. 

-Resmi otoritenin tümü, devlet kurumları ve kurumlardaki çalışanlar, 

halkın hizmetinde olur; aksi olmaz. 

-Kimseye, cezadan kaçmaya müsaade edilemez. Ceza ilkeleri yasalara 

göre ve adil bir yargı yoluyla yine adil bir şekilde pekiştirilir. 

-Suriye silahlı kuvvetleri siyasi otoriteye tabi olur. Bugünden sonra 

siyasi hayata ve rejimin çıkarlarını muhafaza etmek için müdahalede 

bulunmasına izin verilemez. 

-Güvenlik teşkilatları, yasama otoritesinin gözetiminde olabilmeleri, 

vatandaş ve vatanın hizmetinde bulunabilmeleri amacıyla yasal ve 

anayasa temelleri üzerine yeniden yapılandırılır. 

-Yeni Suriye, ülkeler arasındaki hak ettiği yere kavuşacaktır. Bölgesel 

ve uluslararası ilişkilerin de ise karşılıklı çıkar, işbirliği ve ortak çalışma 

ilkeleri esasa alınacaktır. 

-Suriye, bölgede istikrar faktörü olmak için Arap Ligi kapsamında 

çevresindeki Araplar içerisindeki aktif rolünü geri kazanacaktır. 

-Suriye tüm meşru yöntemlerle Golan Tepelerini geri almaya çalışır. 

Haklarını geri alma konusunda yaptıkları mücadelede Filistin halkına 

destek verecek, hedeflerine ulaşabilmeleri için Filistinliler arasındaki 

birliğin muhafazasına katkıda bulunacaktır. 

-Suriye ekonomisi ve çalınan kamu malları kanlı rejim ve soyguncu 

SDE Analiz 

grupların elinden alınarak halkın hizmetine sunulacaktır. Devlet, 

dürüst rekabet ve piyasa yasaları çerçevesinde ekonomik özgürlüğün 

perçinleşmesine çalışır. Ayrıca devlet, ulusal zenginliğin adil dağılımını 

sağlamakla yükümlüdür. 

Suriye İçin Annan Barış Planı SDE Analiz 

1. Suriye halkının istek ve endişelerine yanıt sunacak Suriye öncülüğünde 

bir siyasi süreç 

2. Sivillerin korunması için BM gözetiminde her tür silahlı şiddete son verilmesi 

a) Hükümet meskun alanlara asker sevkini ve silah kullanımını durdurup 

buralarda bulunan askerleri çekecek 

b) Muhalefet çatışmalara son verme taahhüdünde bulunacak 

3. Tüm taraflar çatışma yaşanan bölgelere insani yardım sevkini sağlayacak 

ve insani amaçlarla her gün iki saatlik sükunet dönemleri sağlanacak 

4. Yetkililer keyfi şekilde tutuklanmış kişilerin serbest bırakılması sürecinin 

hızını ve kapsamını artıracak 

5. Yetkililer ülkede gazeteciler için hareket serbestîsi temin edecek 

6. Yetkililer toplanma ve barışçı şekilde gösteri yapma hakkına saygı 

gösterecek. Suriye Krizi’nde Bölgesel ve Küresel Aktörler AVRUPA BİRLİĞİ’NİN SURİYE POLİTİKASI 

Doç. Dr. M. Murat ERDOĞAN 

Son Notlar ;

1. Bu konuyla ilgili son derece ayrıntılı bir derleme ve analiz için 

Bkz.: Dr. Dilek Yiğit, “Avrupa Birliği’nin Suriye’deki Olaylara Karşı 

Tutumu” <http://www.sde.org.tr/tr/haberler/1611/avrupa-birligininsuriyedeki-

olaylara-karsi-tutumu.aspx> FRANSA’NIN SURİYE POLİTİKASI Zeynep SONGÜLEN İNANÇ 

2. Bkz. O. Sander, Siyasi Tarih, 1918-1994, Ankara, İmge Kitabevi, 

2005; F. Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, 1914-1995, İstanbul, Alkım 

Yayınevi, 2005; M. A. Okur, “Emperyalizmin Ortadoğu Tecrübesinden 

Bir Kesit: Suriye’de Fransız Mandası”, Bilig, Sayı 48, 2009, s. 137-156. 

3. P. Larrouturou, “Trente ans de relations complexes entre les présidents 

syriens et français”, Le Monde, 29.04.2011. 

4. R. H. Harboun, “La Politique française avec la Syrie”, http://www. 

mandelmike.fr/harboun//index.php ?option=com_content&task=vie 

w&id=939&Itemid=151. 

5. Fransa’nın Suriye Büyükelçiliği, http://www.ambafrance-sy.org/ 

Presentation,22. SDE Analiz

6. “Daha Fazla Gözlemci mi, İnsani Koridor Mu?” Radikal, 19.04.2012, 

http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&Arti 

cleID=1085414&CategoryID=81. 

Suriye Krizi’nde Bölgesel 

ve Küresel Aktörler 

7. “Fransa Suriye’ye Müdahale Şartını Açıkladı”, Radikal, 18.11.2011, 

http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=HaberYazdir&ArticleI

70D=1069951. 

8. “La France prête à intervenir en Syrie?” Le Point, 30.11.2011, 

http://www.lepoint.fr/monde/la-france-prete-a-intervenir-ensyrie-

29-11-2011-1402017_24.php. SURİYE KRİZİ VE İSLÂM DÜNYASI 

Doç. Dr. Ahmet UYSAL 

9. http://www.thenational.ae/news/world/asia-pacific/malaysiancrackdown-

ahead-of-mass-rally-planned-by bersih 

RUSYA’NIN SURİYE POLİTİKASI Amine YAZICI 

10. ARMAOĞLU Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914- 1995, İstanbul 2004 

11. Çevreleme Politikası, Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD), Soğuk 

Savaş döneminde Sovyetler Birliği’nin (SSCB) yayılmacı politikasına 

karşı izlediği askeri, ekonomik ve diplomatik unsurlar içeren dış politika 

stratejisidir. Dışişleri Bakanlığı’nın SSCB danışmanı George F. Kennan, 

SSCB’deki rejimin yumuşayacağı ya da çökeceği beklentisiyle «Rusların 

yayılmacı eğilimlerinin, uzun dönemli, ama sarsılmaz ve uyanık 

bir politikayla çevrelenerek denetim altına alınmasını» gerektiğini 

söylemiştir.1947’deki Truman Doktrini çevreleme politikasının ilk 

yansımasıydı. Amacı komünizmin yayılmasını engellemek, ABD’nin 

güvenliği ile yurtdışındaki etkisini geliştirmek ve bir domino 

etkisini engellemek olan çevreleme politikası Sovyetler Birliği’nin Doğu 

Avrupa, Çin, Kore ve Vietnam’da giriştiği genişleme politikasına karşı 

oluşturulmuştu. 

12. KARABULUT Bilal, “Karadeniz’den Ortadoğu’ya Uzanan Bir Dış Politika 

Geçmişten Günümüze Suriye-Rusya İlişkileri”, Karadeniz Araştırmaları, 

Sayı: 15, Güz 2007, s.67-88 

13. A.g.e. s.73 SDE Analiz 

14. A.g.e. s.75 

15. Yakın çevre doktrini ile Rusya Federasyonu eski Sovyet topraklarını 

nüfuz alanı olarak kabul etmiştir. 

16. Renkli Devrimler, Soğuk Savaş sonrası dönemde Orta ve Doğu Avrupa 

ile Kafkaslar ve Ortadoğu’da bir dizi yönetim değişikliği meydana 

gelmiştir. Sırasıyla Sırbistan (Eylül 2000), Gürcistan (Kasım 2003), 

Kıbrıs (Aralık 2003), Ukrayna (Kasım 2004), Romanya (Kasım ve Aralık 

2004), Lübnan (Şubat 2005) ve Kırgızistan (Mart 2005)’da meydana 

gelen yönetim değişiklerine verilen isimdir. 

17. Sami Mobayad, “Syria’s One True Friend-Iran,” Asia Times, 12 Temmuz 

2006. 

18. Konuyla ilgili detaylı bilgi için bkz.: Çavuşî, Meryem, Ber-resi-yé 

Revâbét-é Îrân ve Sûriye Be’d ez Énghelab-é Éslâmî-yé Îrân (19792001), 

yüksek lisans tezi, Allame Tabatabai Üniversitesi, Hukuk ve 

Siyasal Bilimler Fakültesi, Uluslararası 

İlişkiler Bölümü, Tahran-İran. 

19. Altı dönemi kapsayan bu tasnif,United States Institute of PeaceThe Iran 

Primer’ın resmi sitesinde yer alan http://iranprimer.usip.org/resource/ 

iran-and-syria adresindeki Goodarzi, Jubing’in Iran and Syriaadlı 

makalesinde yapılmıştır. 

20. Sinkaya, Bayram, Ortadoğu Analiz, Cilt: 3, Sayı: 33, s. 40, Eylül 2011, 

Ankara. 

21. Tüm alıntılar İran İslam Cumhuriyeti lideri Ayetullah Seyyid Ali 

Hamanei’nin resmi internet sitesinden yapılmıştır; http://www. 

khamenei.ir 

22. İran İslam Cumhuriyeti Resmi Devlet Sitesi www.dolat.ir 

23. www.dolat.ir İRAN’IN SURİYE POLİTİKASI Uğur KÖROĞLU SDE Analiz 

24. 8 Eylül 2011 tarihli Aftab News haber ajansının haberi. 

25. Suriye özel temsilcisi Faysal Mikdad ile Ahmedinejad’ın görüşmelerinden, 

Asr-ı İmruz Haber Ajansı, 28 Mart 2012 

26. www.dolat.ir, 

27. www.dolat.ir, 

28. İran ve Suriye, kurdukları ittifaka son zamanlarda Mukavemet/Direniş 

Hattı adını vermektedirler. 

29. www.dolat.ir 72 

30. “U.S. secretly backed Syrian opposition groups,” The Washington Post, 

18 April 2011. 

31 “Iran calls Syrian protests a Western plot,” Reuters, 12 Nisan 2011. 

32 Fatih Altaylı, Habertürk Gazetesi, 22 Şubat 2012. 

33. Bu yazı hakkında incelemeler yaparken konuyla ilgili medyamızda 

da çıkan ve İranlı yetkililere dayandırılan “Mehdi geliyor” şeklindeki 

haberlerin kaynakları araştırılmasına rağmen bu tarz bir ifadelere 

rastlanılmadı. 

34. Talhamy,Yvette, The Syrian Muslim Brothers and the Syrian-Iranian 

Relationship, The Middle East Journal, Volume 63, Number 4, p. 563 

Autumn 2009, Washington-USA. 

***

Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler BÖLÜM 9

Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler  BÖLÜM 9

Suriye’de Kriz ve Uluslararası Hukuk 

Doç. Dr. Cenap ÇAKMAK 

Suriye’de merkezi yönetime karşı başlayan isyanın üzerinden bir yıldan fazla 

bir zaman geçmesine rağmen ülkede çatışma durumunu sona erdirecek bir 

çözüm henüz ufukta görünmüyor. Esed rejimi katliam yapmak ve isyancılara 

karşı aşırı güç kullanmakla suçlanırken gerek uluslararası toplum ve gerekse 

de konu ile yakından ilgilenmesi beklenen İslam dünyası veya bölge 

ülkeleri sorunu ve ihtilafı sonlandıracak bir yol haritası çizemiyor. İçinde 

askeri seçeneklerin de dahil olduğu uç öneriler veya zorlayıcı önlemler ise 

şimdiye değin siyasi öncelik ve hesaplar nedeniyle de masa dışında tutuldu. 

Bu süreçte ise uluslararası hukukun kriz konusunda ne gibi önerilerinin veya 

çözümlerinin olabileceği tartışıldı. 

< Esed rejimi katliam yapmak ve isyancılara karşı aşırı güç kullanmakla 

suçlanırken gerek uluslararası toplum ve gerekse de konu ile yakından 

ilgilenmesi beklenen İslam dünyası veya bölge ülkeleri sorunu ve ihtilafı 

sonlandıracak bir yol haritası çizemiyor. SDE Analiz  >

Kimilerine göre uluslararası hukukun ilgili mekanizma ve kuralları 

Suriye’deki insanlık dramına müdahale etmek ve Esed rejimine karşı etkili 

önlemler almak için elverişli iken kimilerine göre ise uluslararası hukuk 

kuvvet kullanmayı öngören çözümleri dışlayıcı bir işlev görüyor. Bu görüşe 

göre, zorlayıcı önlemlerde ısrar etmek uluslararası hukuku kötüye kullanmak 

anlamına geleceği gibi meşru bir dayanak ve zeminden de mahrumiyete 

de işaret ediyor. Büyük ölçüde hangi siyasi tutumun benimsendiğine bağlı 

olarak farklı bir rol atfedilen uluslararası hukuk bu yönüyle bakıldığında 

ilginç bir ikilem sunuyor. Bir yönüyle siyasi kaygılardan bağımsız normatif 

bir çerçeve sunması beklenen uluslararası hukuk kurum ve mekanizmaları, 

bir taraftan da aslında sahici ve kalıcı çözümler için siyasi realiteleri de 

dikkate almak zorunda kalıyor. 

Bu açıdan bakıldığında aslında Suriye ilginç bir örnek teşkil ediyor. Bir 

taraftan Suriye’ye yönelik etkin tedbirler alınmasını isteyenler uluslararası 

hukuka atıfta bulunurken, bir taraftan da Suriye’deki rejime karşı eylemsizliği 

savunanlar da bunun uluslararası hukukun bir gereği olduğunu ifade ediyor. 

< İnsancıl hukukun en önemli kaynağı olan Cenevre Sözleşmeleri’nin 

ortak üçüncü maddesi “uluslar arası nitelikli olmayan silahlı çatışma” (armed 

conflict not of an international character) durumunda da devletin sorumlu 

olduğu bazı noktaların altını çiziyor. SDE Analiz  >

Buna ilave olarak, durum ne olursa olsun, uluslararası hukuk şu 

veya bu şekilde siyasi gidişatı ve konjonktürü dikkate almak zorunda. Diğer 

bir ifadeyle, bir yönüyle uluslararası hukuk mekanizmalarının devreye 

girmesini ve dikkate alınmasını siyasi tercihler ve gelişmeler belirleyebiliyor. 

Uluslararası hukukun uluslararası politika ile bu yakından ilişkisini 

netleştirdikten sonra Suriye örneğinde uluslararası hukukun imkânlarının 

anlaşılması biraz daha kolaylaşabilir. 

Bu noktada ama Suriye’deki kriz ile ilgili olarak uygulanabilecek hukukun 

tespit edilmesi önem kazanıyor. Krizde işlenen bireysel suçlar ile ilgili 

sorumluluk ve buna bağlı olarak yapılacak kovuşturmalar mesela uluslararası 

ceza hukukunun konusu iken Suriye devletinin veya merkezi hükümetinin 

sorumlu tutulabilmesi veya işlenen kitlesel suçlara yönelik etkin tedbirler 

alınabilmesi genel uluslararası hukukun ilgi alanına giriyor. Ve yine mesela 

insancıl hukukun tatbik edilebilmesi ise bir çatışmanın varlığını gerektiriyor. 

Dolayısıyla uluslararası hukukun Suriye krizinde hangi imkanlara sahip 

olduğu, spesifik olarak hangi soruna odaklanıldığına göre değişiklik arz 

edebilmekte. Bu nedenle de özellikle devlet sorumluluğu ile bireysel cezai 

sorumluluğu birbirinden ayırt etmek gerekiyor. 

Bireysel sorumluluk bağlamında bakıldığında Suriye’deki olaylara veya 

ihlallere tatbik edilebilecek iki tür hukukun olduğu söylenebilir. Bunlar 

uluslararası insancıl hukuk ile uluslararası ceza hukukudur. Gerek insancıl 

hukuk ve gerekse de uluslararası ceza hukuku sadece devletlerarasındaki 

değil devlet dışı aktörlerin de müdahil olduğu silahlı çatışmalara bu hukuk 

kurallarının tatbik edilebileceğini öngörüyor. İnsancıl hukukun en önemli 

kaynağı olan Cenevre Sözleşmeleri’nin ortak üçüncü maddesi “uluslararası 

nitelikli olmayan silahlı çatışma” (armed conflict not of an international 

character) durumunda da devletin sorumlu olduğu bazı noktaların altını 

çiziyor. Benzer şekilde uluslararası suçlar bağlamında bireysel sorumluluğu 

düzenleyen Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM) Roma Statüsü de 

“uluslararası nitelikli olmayan silahlı çatışmalar”a tatbik edilebilen bu 

3. maddenin ihlalini de savaş suçu olarak tanımlıyor. 

İnsancıl Hukuk ve Silahlı Çatışma Hukuku 

Ancak burada tabi konu açısından önemli olan nokta neyin “uluslararası 

nitelikli olmayan silahlı çatışma” olarak tanımlanabileceği. Zira bu şekilde 

tanımlanmayan çatışmaların veya diğer durumların insancıl hukuk 

bağlamında devlet adına yükümlülük doğurması mümkün olmadığı gibi 

uluslararası ceza hukuku bağlamında da bireysel sorumluluk kaynağı olması 

söz konusu değil. Nitekim Roma Statüsü’nün savaş suçlarını düzenleyen 8. 

maddesi yukarıda bahsi geçen 3. maddenin ihlali ile ilgili düzenlemenin 

ayaklanma, kargaşa, izole şiddet olayları ve buna benzer durumları 

kapsamadığını ifade ediyor. 

Belirtmek gerekir ki Suriye’de devam eden çatışmaların taraflarından biri 

olan isyancıların “silahlı çatışmalar hukuku”nun tanıdığı taraf olup olmadığı 

tartışılabilir. Tam da bu hassasiyet nedeniyle Suriye merkezi yönetimi 

isyancıları ısrarla terörist olarak tanımlıyor. Bu bir devletin yargı yetkisi 

iddia edebilmesi bakımından önem arz ediyor. Zira koruma prensibine 

göre herhangi bir ülke kendi egemenliğine yönelik eylemler konusunda 

yargı yetkisi iddia edebiliyor. Bu prensibe göre mesela egemenliğe yönelik 

eylemin söz konusu devletin ülkesinde meydana gelmesi veya söz konusu 

devletin vatandaşı tarafından gerçekleştirilmiş olması gerekmiyor. Diğer 

bir ifade ile böyle bir durumda kişisellik ve ülkesellik prensiplerini aşan bir 

yargı yetkisi iddia edilebilmesi söz konusu. Ama bundan daha önemlisi de 

aşağıda biraz daha detaylı açıklanacak olan “muharip ayrıcalığı”nın sadece 

insancıl hukukun tatbik edilebildiği silahlı çatışmalarda geçerli olması. 

< Suriyeli muhaliflerin isyancı ve bu kategoriye uygun bir grup teşkil ettiği 

iddia edilebilir. Ve “uluslararası nitelikli olmayan silahlı çatışma”nın tarafı olduğu 

için de yürüttüğü çatışmaya insancıl hukukun tatbik edilebileceği iddia edilebilir. 

SDE Analiz >

Elbette Suriyeli muhaliflerin isyancı ve bu kategoriye uygun bir grup teşkil 

ettiği iddia edilebilir. Ve “uluslar arası nitelikli olmayan silahlı çatışma”nın tarafı 

olduğu için de yürüttüğü çatışmaya insancıl hukukun tatbik edilebileceği 

iddia edilebilir. Ancak bir çatışmanın bu kategoride değerlendirilebilmesi 

için çok temel birkaç şartı sağlaması gerekiyor. 

Birincisi, 

Hukuki hükümete karşı isyan eden tarafın organize bir silahlı gücü ve eylemlerinden sorumlu bir otoritesinin olması şart. Söz konusu tarafın ayrıca kontrol ettiği belirli bir bölgede hareket etmesi ve Cenevre Sözleşmeleri hükümlerine uyma araçlarına da sahip olması bekleniyor. 

İkincisi, 

Yasal hükümetin bu örgüt veya gruba karşı askeri yöntemlere başvurmak zorunda kalması. Ancak bu grubun askeri bir biçimde örgütlenmiş olması ve yasal hükümetin yetkili olduğu ülke içinde belirgin bir bölgeyi kontrol ediyor olması da aranan şartlardan bir diğeri. 

Üçüncüsü, 

(a) yasal hükümet isyancıları düşman olarak tanımış olmalı, ya da 

(b) Kendisinde düşman olmakla ilişkili hakların varlığını iddia etmeli, ya da 

(c) ilgili ihtilaf BM Genel Kurulu veya BM Güvenlik Konseyi gündeminde uluslararası barışa bir tehdit veya saldırı eylemi olarak tartışılıyor olmalı. 

Dördüncüsü, 

(a) isyancıların, bir devletin niteliklerine sahip olmayı hedefleyen bir örgütünün olması, 

(b) isyancıların sivil otoritesinin ülke sınırları içinde belli bir bölgede halk üzerinde fiili yetki kullanabilmesi (KCK meselesi işte bunun için son derece önemli), 

(c) isyancı örgütün silahlı güçlerinin organize bir otoritenin yönetiminde 

olması ve savaş hukuku kurallarına uymaya hazır olması ve 

(d) isyancı sivil otoritenin Sözleşme hükümleri ile bağlı olmaya rıza göstermesi gerekiyor. 

< Uluslararası ceza hukuku bağlamında sorumluluğa atıfta bulunabilmek için 

ortada insancıl hukukun tatbik edilebileceği bir çatışmanın varlığı gerekmez. 

Diğer bir ifade ile uluslararası ceza hukuku çerçevesinde çatışmasız bir ortamda işlenen suçlar açısından da kovuşturma mümkün olabilmekte. SDE Analiz >

Buradan hareketle sadece sokak gösterilerinden müteşekkil bir isyan veya 

ayaklanmanın silahlı çatışmalar hukukunun konusu olacağını söylemek pek 

mümkün değil. Ancak Özgür Suriye Ordusu gibi ayırıcı işaretleri ve silahlı 

bir gücü olan bir grup ve bununla ilişkilendirilebilecek siyasi bir otorite 

merkezi bu şartı pekala sağlayabilir. Dolayısıyla en azından Özgür Suriye 

Ordusu’nun belli bir güce erişmesi ve kumanda sınırları ve çerçevesinin 

belirmesinin ardından insancıl hukuk bağlamında sorumluluktan söz 

edilebilir duruma gelinebilecektir. 

Uluslararası ceza hukuku bağlamında sorumluluğa atıfta bulunabilmek 

için ise ortada insancıl hukukun tatbik edilebileceği bir çatışmanın varlığı 

gerekmez. Diğer bir ifade ile uluslararası ceza hukuku çerçevesinde 

çatışmasız bir ortamda işlenen suçlar açısından da kovuşturma mümkün 

olabilmekte. Evrensel yargı kapsamında değerlendirilen uluslararası suçların 

işlenmesi halinde bireysel sorumluluk doğabilmekte ve bu sorumluluk 

neticesinde uluslararası yargılama gerçekleştirilebilmekte. Nitekim BM 

İnsan Hakları Konseyi’nin Suriye ile ilgili hazırladığı raporda insanlığa karşı 

suçlardan bahsederken savaş suçlarından söz etmemesi çatışmasız ortamda 

işlenen suçların varlığını göstermekte. 

Burada önemli olan nokta insanlığa karşı suçlar ve savaş suçları gibi ihlallerin 

bireyler eliyle gerçekleşmiş olması. Diğer bir deyişle bu suçlardan dolayı 

doğrudan bir devleti veya hükümeti teknik anlamda suçlamak söz konusu 

değildir. Yani mesela Esed’i insanlığa karşı suçlardan yargılamak mümkün 

olsa bile bu, Suriye’deki hadiselere müdahale için yeterli bir gerekçe 

olmayabilir. Bu noktada önemli olan mesela bu suçların işlenmesinde devlet 

sorumluluğunun olup olmadığının tespit edilmesidir. 

Modern uluslararası sistemin üzerinde oturduğu iki temel ilkeden söz 

etmek mümkündür. Bu iki ilke aslında uluslararası hukuk açısından da ihlal 

edilemeyecek sınırları çizmesi bakımından önem taşır. Bunlardan birincisi 

devletlerin eşit ve egemen olduğu, diğeri ise bu devletlerin iç işlerine 

müdahale edilmemesi ilkesidir. Bu iki temel ilkenin birçok pratik yansıması 

ve sonucu olmuştur. Bunlardan bir tanesi mesela sınırların dokunulmazlığı, 

diğeri ise devlet başkanlarının bağışıklığıdır. 

Ancak zaman içerisinde özellikle iç işlerine karışmama ilkesinin istisnalarının 

gelişmeye başladığını görüyoruz. Bunun ilk önemli örnekleri insan hakları 

hukukunda kendini gösterirken daha yakın dönemlerde uluslararası ceza 

hukuku da bu konuda önemli açılımlar sağladı. Bunun bir sonucu olarak 

bugün mesela devlet başkanları, uluslararası suçlar nedeniyle sorumlu 

tutulabilmekte ve yargılanabilmekte. 

Ancak daha da önemlisi, egemenlik, iç işlerine karışmama ve sınırların 

dokunulmazlığı hala genel ilke ve kurallar olmakla birlikte bazı özel 

durumlarda bunlara istisnalar getirilebilmekte. İkinci Dünya Savaşı sonrası 

yeniden kurulan siyasi düzende bu istisnaların temel gerekçesi olarak 

uluslararası güvenlik ve istikrar gösterilmiştir. Diğer bir ifadeyle, devletlerin 

savaş açma hakkı ellerinden alınmış ve kuvvet kullanma dahil zorlayıcı 

tedbirlere başvurma yetkisi BM Güvenlik Konseyi’ne verilmiştir. Ve bu 

çerçevede küresel siyasi sistemin güvenlik ve istikrarına tehdit olabilecek 

durumlarda Konsey’in tedbir alabileceği belirtilmiştir. Dolayısıyla Konsey 

kararı ile devletlerin iç işlerine müdahalenin yolu bu şekilde açılabilmiştir. 

< Suriye örneği için konuşacak olursak, bu kadar kaba bir şekilde tarif edilen kavram çerçevesinde Suriye’ye kolayca müdahale edilebileceği sonucu na 

varılmamalı. Her şeyden evvel tartışmalı ve aydınlanmaya muhtaç çok sayıda 

sorun bulunmakta. SDE Analiz >

Ancak daha yakın tarihlere bakıldığında ise devletlerin iç işlerine müdahale 

etme gerekçesinin farklı bir forma büründüğü söylenebilir. Artık bir 

devletin iç işlerine müdahale edilmesinin temel gerekçesi olarak devletin 

uluslararası hukuktan kaynaklanan sorumluluklarının yerine getirmemesi 

veya getirememesine atıfta bulunuluyor. Koruma sorumluluğu denilen 

bu sorumluluk temelde, bir devletin ana unsurlarından biri olan halkın 

korunmasına işaret ediyor. Dolayısıyla, bir devlet, koruma sorumluluğunu 

yerine getiremediği takdirde iç işlerine müdahale edilmeme ilkesinin ardına 

sığınamamakta. 

Peki bir devletin bu sorumluluğunu yerine getirmediğinin tespiti nasıl 

yapılabilir? İşte insancıl hukuk veya uluslararası ceza hukuku burada önemli 

bir rol oynuyor. Yeni yeni ortaya çıkan koruma sorumluluğu kavramına göre 

bir devletin sorumluluğunu ihlal ettiği, işlenen uluslararası suçlardaki payı 

veya katkısı ile belirlenebiliyor. Diğer bir ifade ile bir çatışma veya karmaşada 

işlenen ve normalde bireysel sorumluluk gerektiren soykırım, insanlığa karşı 

suçlar veya savaş suçlarının işlenmesinde merkezi otoritenin katkısı veya 

teşviki sorumluluğun yerine getirilmediği şeklinde değerlendirilebilir. Ve bu 

da uluslararası ilişkilerin temel ilkelerinden biri olan iç işlerine karışmama 

ilkesinin bir istisnası haline gelebilir. 

< Amaç her durumda, devletin korumadığı halkı korumak olmak durumunda. 

Bununla ilgili dengeyi sağlamanın zorluğu ise ortadadır. Bu nedenle de 

müdahale olsa bile bunun sonuçları uzunca bir süre tartışılmaya devam  edecektir SDE Analiz >

Ancak Suriye örneği için konuşacak olursak, bu kadar kaba bir şekilde tarif 

edilen kavram çerçevesinde Suriye’ye kolayca müdahale edilebileceği 

sonucuca varılmamalı. Her şeyden evvel tartışmalı ve aydınlanmaya muhtaç 

çok sayıda sorun bulunmakta. Bunlardan en önemlisi BM Güvenlik Konseyi 

onayı olmaksızın, sorumluluğun yerine getirilmemesi durumunda yine de 

müdahale imkanı var mı? Diğer bir ifade ile acaba Konsey kararı olmadan 

Suriye’ye koruma sorumluluğuna atıfla müdahale etmek mümkün mü? 

İkinci önemli sorun da böylesi bir müdahale yapılsa ve meşruiyet sağlansa 

bile bu müdahalenin amacı ne olmalı? Normalde yapılacak müdahalenin 

yine de iç işlerinden bağımsız olması beklenmelidir. Yani mesela Suriye 

muhaliflerini iktidara getirmek ve Esed rejimini devirmek böylesi bir 

müdahalenin amacı olamaz. Amaç her durumda, devletin korumadığı halkı 

korumak olmak durumunda. Bununla ilgili dengeyi sağlamanın zorluğu ise 

ortadadır. Bu nedenle de müdahale olsa bile bunun sonuçları uzunca bir 

süre tartışılmaya devam edecektir. 

10. CU  BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..

***

Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler BÖLÜM 8

Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler  BÖLÜM 8

İran’ın Suriye Politikası 

Uğur KÖROĞLU 

< İran, İmam Humeyni önderliğinde gerçekleştirilen 1979 İslam Devrimi’nden 

sonra Suriye ile münasebetlerini şahlık dönemine nazaran ciddi biçimde 

geliştirmiştir. Suriye, İran İslam Devrimi’nden sonra İran’ın Arap Dünyası içerisinde ilişkilerinin en iyi olduğu ülke olarak ön plana çıkmıştır. SDE Analiz  >

   Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde geçtiğimiz yıl şiddetini arttıran, 

Tunus, Mısır ve Libya gibi ülkelerde uzun yıllardır iktidarda olan yöneticilerin 

devrilmeleri ile sonuçlanan ve uluslararası kamuoyu tarafından “Arap 

Baharı” diye adlandırılan süreç hem bölgede hem de küresel sistemde 

ciddi değişiklikler ve ciddi kırılmalar meydana getirmesi öngörülmektedir. 

Suriye’de 2011 Mart ayında başlayan ve şiddetini arttırarak şimdiye kadar 

devam eden çatışmalar bölgesel istikrarsızlığı tetikleyici bir hal almış 

durumdadır. Söz konusu gelişmelerin en yakından hissedildiği ülkelerin 

başında ise Türkiye, İran ve İsrail gelmektedir. Her üç ülkenin de bu 

gelişmeler karşısında farklı perspektiflere ve çıkarlara sahip olmaları Suriye 

konusunda farklı tutum geliştirmelerine ve sorunun daha da karmaşık 

bir hal almasına sebep olmaktadır. Özellikle bölgenin Türkiye ve İran’ın 

söz konusu soruna ilişkin yaklaşımları, Suriye’deki gelişmelerin alacağı 

seyri yakından etkilemektedir. İki ülkenin soruna yönelik geliştirdikleri 

politikalardaki farklılıkların sağlıklı bir biçimde değerlendirilebilmesi, İran-

Suriye ilişkilerinin tarihsel seyrinin kısaca gözden geçirilmesiyle mümkün 

olabilir. 

1979 İran İslam Devrimi’nden Sonra İran-Suriye İlişkileri 

İran, İmam Humeyni önderliğinde gerçekleştirilen 1979 İslam Devrimi’nden 

sonra Suriye ile münasebetlerini şahlık dönemine nazaran ciddi biçimde 

geliştirmiştir. Suriye, İran İslam Devrimi’nden sonra İran’ın Arap Dünyası 

içerisinde ilişkilerinin en iyi olduğu ülke olarak ön plana çıkmıştır. İki 

ülkeyi, Arap-Fars çekişmesi, dünyadan izolasyon vb. tüm olumsuz etkenlere 

rağmen, bir araya getiren sebep(ler) dönemlendirilmek suretiyle şu şekilde 

özetlenebilir: 

< 1985-1988: Lübnan’da başlayan iç savaşta Suriye’nin Şii Emel Örgütü’nü, İran’ın ise Hizbullah’ı desteklemesi ve iki örgütün aralarında yaşanan çatışmalar ilişkileri gerginleştirse de, 1988’de, karşılıklı çabalar ve çeşitli gelişmeler sonucu 

iki ülkenin arası yeniden düzelme eğilimine girdi. SDE Analiz >

1-1979-1982: İran’da meydana gelen İslam Devrimi’nin (10 Şubat 1979) ilk 

dönemleri Camp David Sözleşmesi’nin (17. 09. 1978) hemen sonrasına 

ve bu sözleşmeyi esas alan Mısır-İsrail Barış Antlaşması’nın da (26. 03. 1979) hemen öncesine denk gelmekteydi. Adı geçen antlaşmanın ardından Mısır’ın ve diğer bazı Arap ülkelerinin İsrail karşıtlığına resmi olarak son vermelerinin sonucunda Suriye’nin yalnızlığa düşmesi, buna karşılık İran’ın daha devrimin ilk aylarında İsrail büyükelçiliğini kapatarak binasını da Filistin elçiliği için tahsis etmesi ve Filistin’e tam destek sözü vermesi gibi gelişmelerden dolayı Suriye ile İran arasında hızlı bir yakınlaşma başlamıştı. Devrimi tanıyan ilk Arap ülkesinin Suriye olması ve Hafız Esed’in Ayetullah Humeyni’ye tebriklerini bildirmesi, söz 

konusu yakınlaşmanın düzeyini göstermesi açısından önemlidir. İran’ın da, gerek İslami bir rejime geçmesi gerekse devrimin hemen akabinde başlayan İsrail karşıtlığı nedeniyle yaşadığı/yaşayabileceği izolasyon durumunu aşmak açısından Suriye ile yakınlaşması ve Suriye’nin desteğini kazanması gerekmekteydi. 

1979 yılında Irak’ta iktidarı ele geçiren Saddam Hüseyin’in kaygı verici kişisel özellikleri ve İran topraklarının bir kısmını 22 Eylül 1980 tarihinde işgal ederek başlattığı savaş Suriye tarafından endişeyle karşılandı. Saddam’ın olası bir zaferin ardından kendi ülkesine de saldıracağını düşünen ve Irak’ın da Arap 

liderliğinde söz sahibi olması ihtimali karşısında Suriye yönetimi, yaklaşık 

sekiz yıl sürecek savaşta resmi olarak İran’ı destekleyen tek Arap ülkesi, 

hatta dünyadaki tek ülke konumundaydı. 

2-1982-1985: Bu yılların başında İsrail, Lübnan’ın güneyini işgal etmişti. 

Suriye için zaten tehdit olan İsrail, bu sefer farklı bir cepheden kendisine 

yaklaşıyordu. Tam da bu sırada İran destekli Hizbullah’ın kurulması17 

ve derhal İsrail ile ABD güçlerine karşı eylemlerde bulunması 

İran’la ilişkileri daha da sağlamlaştırmıştı. 

3-1985-1988: Lübnan’da başlayan iç savaşta Suriye’nin Şii Emel Örgütü’nü, 

İran’ın ise Hizbullah’ı desteklemesi ve iki örgütün aralarında yaşanan 

çatışmalar ilişkileri gerginleştirse de, 1988’de, karşılıklı çabalar ve çeşitli 

gelişmeler sonucu iki ülkenin arası yeniden düzelme eğilimine girdi. 

4-1988-1991: İran-Irak savaşının bittiği bu dönemin başlarında, Lübnan’da 

işbaşına gelen başkan Michel Aoun’un Suriye karşıtı eylemeleri ve Irak’ın 

Kuveyt’i işgalini öne sürerek bölgeye giren ABD silahlı kuvvetlerinin 

Suriye’yi tedirgin etmesi iki ülke arasındaki ilişkilerin yeniden ivme 

kazanmasını sağladı. 

5-1991-2003: Bu görece uzun süreyi taraflar daha çok silahlanma 

konusunda birbirlerine yardım ederek geçirdiler. Hizbullah ve 

Hamas’ı takviye ederek İsrail’e baskıyı arttırmak için uğraştılar. Nitekim 

2000 yılında Hizbullah’ın yoğun mücadelesi sonucu İsrail’in, Güney 

Lübnan’dan çekilmek zorunda kalması bu çabaların iki ülke açısından 

olumlu bir sonucudur.18 

6-2003-…: Bu dönemde başlayan İkinci Körfez Savaşı’nın ardından iki 

ülkenin de ortak düşman olarak gördüğü Saddam’ın devrilmesi Suriye ve 

İran açısından olumlu ve siyasi kazanım olarak karşılandı. Buna karşılık, 

ABD’nin “teröre karşı savaş” söylemi çerçevesinde iki ülkeyi de hedef 

tahtasına oturtması İran ve Suriye arasında belirli bir endişe yarattı. 

< 1991-2003: Bu görece uzun süreyi taraflar daha çok silahlanma  konusun da  birbirlerine yardım ederek geçirdiler. Nitekim 2000 yılında Hizbullah’ın yoğun mücadelesi sonucu İsrail’in, Güney Lübnan’dan çekilmek zorunda kalması bu çabaların iki ülke açısından olumlu bir sonucudur. SDE Analiz  >

Bu nedenle, her iki ülke de Irak bağlamında ortak bir siyaset izlemeye başladı. 

İran, Irak’ta büyük çoğunluğunu Şiilerin teşkil ettiği Amerikan karşıtı 

grupları destekleyerek kontrolü Amerika’ya kaptırmamaya çabalarken, 

Suriye’nin gayretleri ise, olası tehdit ve müdahaleleri önlemek için Irak’ı 

dönem dönem sınırını kapatmaya kadar zorladı. Bu dönemin şüphesiz 

ki en çarpıcı gelişmesi 2006 yılında İsrail’in Güney Lübnan’a saldırarak 

Hizbullah’la savaşa girmesidir. Seyyid Ali Hamanei’ye yakınlığı malum 

olan Hizbullah’ın bu savaştan adı konulmamış bir zaferle çıkması, Suriye 

yönetimi ve halkının İran’a karşı sempatisini ve güvenini arttıran büyük 

bir etken olmuştur.19 

Neticede bu önemli kırılma-birleşme dönemleri ve barındırdığı olaylar, 

her iki ülkenin ilişkilerinin bir tür ‘kader ortaklığı’ veya en azından ‘mantık 

evliliği’20 düzeyinde ilerlemesine katkıda bulunmuştur. Söz konusu siyasi 

gelişmeler özellikle İran’ın ekonomik açıdan Suriye’ye büyük destek 

vermesini de beraberinde getirmiş, bu kapsamda Suriye’ye düşük maliyetli 

petrol ve ürünleri ile doğal gaz vb ihracatın yapılmasını sağlamıştır. 

2011 Suriye Olayları ve İran’ın Tutumu 

2011 yılı başlarında Arap Baharı tüm bölgeyi ve dünyayı etkilerken gözler 

doğal olarak Suriye’ye de çevrilmişti. Burada da bir devrim, değişim veya 

dönüşüm olacak mıydı? Diğer Arap ülkelerine göre birkaç ay gecikmeli de 

olsa, Suriye’de de bir takım olaylar patlak vermişti. Batı ülkeleri, Türkiye 

ve bazı Arap medyası ile siyasileri bu olayları, diğer ayaklanmalar gibi bir 

özgürlük ve demokrasi hareketi şeklinde görüp yorumlamışlarsa da, İran’ın 

konuya bakışı çok farklı olmuştur. 

İran İslâm Devrimi sonrasında uygulanan “Yeşil Kuşak” politikası ile bölgede 

tecrit edilmeye çalışılan İran yönetimi, İsrail’den ve İsrail üzerinden Batılı 

ülkelerden, özellikle ABD’den tehdit algılamaktadır. Ortadoğu ve Kuzey 

Afrika ülkeleri ile Suriye’deki olaylar patlak vermeden önce Suriye Devlet 

Başkanı Beşşar Esed’in kendisini ziyareti sırasında bir demeç veren İran dinî 

lideri Ayetullah Ali Hamanei “…Batı’lı ülkeler ve özellikle de Amerika hem 

bölgede ve hem de kendi içerisinde çeşitli sorunlarla karşı karşıya olup, 

bölgede ve hatta Lübnan’da dahi herhangi bir başarı sağlayamamıştır. 

Bu şartlar altında İran, Suriye, Irak ve Türkiye arasında bir dayanışma 

ve işbirliği ortamının sağlanması bölgenin yararınadır…” cümleleriyle 

bu durumu net bir biçimde ifade etmiştir. Aynı toplantıda Hamanei “… 

İran İslam Cumhuriyeti ve Suriye ortak bir siperde yer almışlardır ve 

ortak hedeflere sahiptirler…” diyerek İran ve Suriye arasındaki ilişkilerin 

dayandığı stratejik temele işaret etmiştir. Suriye olaylarının Türkiye ile derin 

bir ayrılığa dönüşmesi, Türkiye’ye bir parçası konuşlandırılan NATO füze 

savunma sisteminin İran tarafından şüpheyle karşılanması gibi hususlar 

İran-Türkiye ilişkilerinde ufak çaplı bir krize de sebep olmuştur. 

İran, Suriye’de yaşanan gelişmeleri dış destekli bir proje olarak 

değerlendirmektedir. İran dinî lideri Ayetullah Ali Hamanei’nin Bi’set 

Bayramı dolayısıyla yaptığı konuşmada Suriye olaylarını  “…Amerikalılar bölgede Mısır, Tunus, Yemen ve Libya’daki olayların benzerini çıkartmayı amaçlamış olup, direniş cephesindeki Suriye’yi karıştırmak peşindeler. ''

< Başbakan R. Tayyip Erdoğan ve beraberindeki heyetin İran’da kabulü sırasında da Suriye halkı lehine olan her türlü reformu desteklediklerinin 

altını çizen Hamanei İran’ın Suriye’yi desteklemesinin en önemli sebebi 

olarak Suriye’nin Siyonist direniş çizgisinde yer alıyor olmasını göstermiştir. 

SDE Analiz  >

Ancak Suriye’deki olayların mahiyeti, bölge ülkelerindeki gelişmelerden 

tamamen farklıdır. Bölge ülkelerindeki İslami uyanışın özü, anti-siyonist ve 

anti-Amerikancı bir harekete dayanmaktadır. Ancak Suriye’deki olaylarda 

Amerika ve İsrail’in parmağı açıkça görülmekte olup, biz İran halkının bu 

bağlamdaki mantığı ve kriteri şudur ki, her nerede Amerika ve Siyonizm 

lehine slogan atılırsa, bu hareket sapmaya uğramıştır. Elbette İran halkı ve 

İslam nizamının bu mantık ve kritere dayalı direnişi düşmanı öfkelendirmekte 

ve onların komplolarının artmasına yol açmaktadır. Ancak, dirençli İran 

halkı mevcut duruşunu gevşeklik göstermeksizin sürdürecektir…” şeklinde 

değerlendirmesi İran’ın Suriye politikasını anlamayı kolaylaştırmaktadır. Bu 

çerçevede Türkiye Başbakanı R. Tayyip Erdoğan ve beraberindeki heyetin 

İran’da kabulü sırasında da Suriye halkı lehine olan her türlü reformu 

desteklediklerinin altını çizen Hamanei İran’ın Suriye’yi desteklemesinin 

en önemli sebebi olarak Suriye’nin Siyonist direniş çizgisinde yer alıyor 

olmasını göstermiş ve Suriye’de başlayan reform sürecinin devam etmesi 

gerektiğini ifade etmiştir.21 

İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad’ın konuyla ilgili görüşleri 

ise,‘Rehber’in sözlerinden çok farklı olmamakla birlikte, bazen daha 

politik manevralarla sergilendiği bazen de İran’daki genel kabulün aksine 

< Suriye olaylarının başlangıcında ve ortalarında daha ihtiyatlı bir dil kullanan 

Ahmedinejad, bugün gelinen noktada, Suriye yönetimini ve halkını, ayaklan maları iyi bir şekilde idare etmelerinden dolayı tebrik etmiş ve Batının bir tuzağı olarak değerlendirdiği bu oyuna gelinmemesinin sevindirici olduğunu  belirtmiştir. SDE Analiz > 

Suriye’deki göstericilere şiddet uygulandığını kabul eder bir nitelik taşıdığı 

için önemlidir. Örneğin Rusya Cumhurbaşkanı Medvedev ile yaptığı telefon 

görüşmesinde, Suriye’deki olayların çözümünü ve gerekli reformları yine 

Suriyelilerin yapması gerektiğini, dışarıdan müdahale olmamasının önemini 

vurgulamıştır.22 Ahmedinejad, benzeri ifadeleri BM genel sekreteriyle 

görüşmesinde de dile getirmiştir.23 Buna karşılık Ahmedinejad, Beşşar 

Esad’la bir görüşmesi sırasında isyancılara karşı şiddet uygulanmasına 

son vermesini ve askeri güçle hiçbir meselenin halledilemeyeceğini beyan 

etmiştir.24 Suriye olaylarının başlangıcında ve ortalarında daha ihtiyatlı bir 

dil kullanan Ahmedinejad, bugün gelinen noktada ise, Suriye yönetimini ve 

halkını, ayaklanmaları iyi bir şekilde idare etmelerinden dolayı tebrik etmiş 

ve Batı’nın bir tuzağı olarak değerlendirdiği bu oyuna gelinmemesinin 

sevindirici olduğunu belirtmiştir.25 

İran İslam Cumhuriyeti’nin diğer yetkili makamları da Suriye’deki kalkışma 

ve karışıklılar hususunda Ali Hamanei ve Ahmedinejad’ın görüşleriyle 

aynı veya yakın doğrultudaki fikirlerini zaman zaman dile getirmişlerdir. 

Bunlardan biri de İran’ın, Arap ve Afrika ülkelerinden sorumlu dışişleri 

bakan yardımcısı Hüseyin Emirallahiyan’dır. Bir Türk gazeteci tarafından 

Türk dışişlerinin son günlerdeki çıkışları hakkında kendisine yöneltilen bir 

soru üzerine; İran’ın her yönden Suriye’yi desteklemeye devam edeceğini 

ve Suriye halkının Esed’in himayesi altında istenilen reformlara sağlam bir 

şekilde ulaşacağını beyan eden Emirallahiyan, buna karşılık muhaliflerin 

silahlandırılmamasının da şart olduğunu söylemiştir. Aynı yetkili bir başka 

görüşmesinde ise “İran’ın kırmızı çizgisi, Suriye halkı içindeki grupların 

birbirlerini öldürmeleri ve ülkeye dışarıdan askeri müdahale olmamasıdır” 

diyerek düşüncelerini dile getirmiştir.26 İran’ın BM daimi temsilcisi 

Muhammed Hezai de, Suriye halkının reform sürecinde gösterebileceği 

sabırsızlığın bölgeye felaket getireceğini ileri sürmüştür.27 Dışişleri bakanı 

Ali Ekber Salihi, ‘direniş’28 hareketinin sonuna kadar süreceği mesajını 

iletmiştir.29 

Bu veriler ışığında bakıldığında, küçük farklar/farklılıklar dışında, İran’ın 

resmi söyleminde kendi içinde herhangi bir ayrılığın bulunmadığı ve kendi 

içerisinde bir tutarlığa sahip olduğu görülmektedir. Çeşitli devlet yetkilileri 

ve milletvekillerinden oluşan ve bu noktada farklı düşünen küçük bir azınlık 

grubu olsa da, güçlü olamayışları ve söylemlerinin süreksizliği onları 

akamete ve etkisizliğe uğratmaktadır. 

Yukarıda bahsi geçen siyasal kişiler ve onların oluşturduğu kurumsal yapıların görüşlerinin yanısıra, göz ardı edilmemesi gereken bir unsur da, şüphesiz ki İran halkıdır. İran halkı genel olarak devletin resmi görüşlerini benimsemekle beraber, özellikle ‘yeşil hareket’e destek verenlerin ve diğer görüşlerdeki bazı grupların, ülkelerinin Suriye’ye yardım etmesini daha çok ekonomik yönlerden eleştirdiği ve zaman zaman seslerini yükselttiği görülmektedir. 

Bütün bunların dışında bir de gücü artık son zamanlarda iyice artan sosyal 

medya, video paylaşım siteleri vb. türden internet ortamlarında konuyla 

ilgili son derece zengin bir kaynak bulunmaktadır. ‘İslam Devrimi’ ve Suriye 

yönetimi taraftarlarının kendilerini haklı göstermek üzere yoğun çaba 

harcadıkları bu sitelerde, daha çok Batı ve Suriye yönetimi karşıtlarının 

dünya medyasına sundukları görüntülerin sahteliği, bütün olup bitenin 

aslında bir komplo ve göz boyamadan ibaret olduğu iddia edilmektedir. 

< İran halkı genel olarak devletin resmi görüşlerini benimsemekle beraber, özellikle ‘yeşil hareket’e destek verenlerin ve diğer görüşlerdeki bazı grupların, 

ülkelerinin Suriye’ye yardım etmesini daha çok ekonomik yönlerden eleştirdiği ve zaman zaman seslerini yükselttiği görülmektedir. SDE Analiz  >

Buraya kadar sunmaya çalıştığımız bilgiler ışığında, İran’ın Suriye olaylarına 

bakışının, özellikle resmi makamlar bağlamında ortak bir söyleme yaslandığını 

söylemek mümkündür. Tüm bunların dışında gerek İranlı yetkililerin 

yaptıkları gayrı resmi konuşmalardan gerekse ‘Devrim’ (İran İslam Devrimi) 

ve Suriye taraftarlarının aralarında yaptıkları konuşmalardan, aslında 

Suriye’de hemen hemen hiçbir büyük halk ayaklanmasının yaşanmadığı, 

katliamları yapanların bilakis göstericiler olduğu, bu göstericilerin çoğunun 

halk tarafından tanınmadığı, dışarıdan veya Filistinli göçmenlerden parayla 

tutulan adamlar 30 oldukları yönünde genel bir kanaat çıkarmak mümkündür. 

Bu kesimlere göre, Suriye olayları, dini inanç ve mezhep farklılıklarını 

bahane eden, ama aslında ABD, İsrail ve genel olarak Batı’nın 31 kışkırttığı, 

bizzat para verip silahlandırdığı bir grup teröristin çıkarttığı olaylardan 

öteye bir şey değildir. Hatta Suriye ordusundan ayrılan 2500 kadar askerin 

“Muaviye Tugayları” adıyla birlikler kurmaları doğrultusundaki söylentiler 32 

ve benzeri iddialar kendilerinin bu tezlerini daha da güçlendiriyor. Çünkü 

hiçbir aklı başında Sünni’nin yapmayacağı bu anlamsız isimlendirmenin 

telaffuzu bile, karşı tarafı tahrik etmeye yetmektedir. 

Suriye sorunu kapsamında, bütün bu reel-politik söylem ve iddiaların 

yanısıra, ilgili çevrelerce pek gündeme getirilmeyen meselenin teo-politik 

boyutuna da değinmek gerekmektedir. Bu boyutu, her ne kadar bilimsel 

bir şekilde ortaya koymak en azından şimdilik mümkün olmasa da, Mehdi 

inancının İslam âlemindeki, ama özellikle Şiiler arasındaki öneminin de İran-

Suriye ilişkilerinde bir belirleyicilik payı olduğu düşünebilir. Aslında Mehdi 

inancını ve onun gelişini beklemeyi inançlarının merkezine oturtmuş bir 

ulema kadrosunun en üst düzey yöneticileri oluşturduğu İran’da bu husus 

kesinlikle görmezden gelinmemelidir. Resmi makamlarca doğrudan ‘İmam 

< En çok öne çıkan görüşİran’ın aslında tarihsel arkaplanına dayalı devlet geleneğinin dünyadaki bütün gelişmelere yansıyor oluşudur. Bu görüşü savunan lar bir İslam devleti de olsa İran’ın aslında ulusal çıkarlarını düşünen ve derin  amaçları olan bir devlet olduğu görüştür. SDE Analiz >

Mehdi geliyor, çok yakında gelecek’ 33 tarzında sözler sarfedilmemiş olsa 

da, bölgenin ve dünyanın yakın bir süre zarfında barışa ereceği, İsrail’in 

ortadan kalkacağı, şu anki neslin bu büyük uyanışa tanıklık edeceği yönünde 

resmi makamların söylediği sözler Mehdi’ye bir işaret olarak yorumlanabilir. 

Sonuç ve Değerlendirme 

Bütün bu veriler ve bilgiler ışığında, İran’ın Suriye’deki rejime sahip 

çıkmaya ve bu rejimle ortaklığını sürdürmeye devam edeceğini söylemek 

mümkündür. Suriye’deki olayların üzerinden bir yılı aşkın bir süre geçmesine 

rağmen, İran’ın aksi bir davranış sergilememiş olması ve hatta bu ülkeyle 

birçok yeni yatırım ve ticaret anlaşması yapması İran’ın Suriye yönetimine 

desteğinin süreceğini göstermektedir. Ancak daha önce değinildiği gibi, 

İran, Suriye’yi hatasız bir ülke olarak da görmemekte, aksine halkın samimi 

isteklerine bir an önce olumlu cevaplar verilmesi noktasında Esed’i ve diğer 

yetkilileri uyarmaktadır. Ancak İran, Suriye’deki reformların zaman alacağını 

ve halkın sabırlı olması gerektiğini düşünmektedir. Bu noktada, İran’ın 

hassasiyetinin daha çok samimi talepleri olan halk ile dışarıdan destekli 

‘Siyonist’ planlara alet edilen ‘sözde halk’ arasında yapılan bir ayrıma dayalı 

olarak şekillendiğini söylemek mümkündür. Ayrıca İran’ın dünya genelinde 

‘mustazafların’ ve özelde İslam ülkeleri için ‘İslami’ kesimin yanında olduğu 

yönündeki söylem de bu ülkenin Suriye olaylarıyla ilgili dünyaya vermek 

istediği imaj ve mesajın önemli göstergeleridir. 

Buraya kadar anlatılanlar, yazının başlığı da göz önünde bulundurularak 

mümkün olduğunca objektif bir biçimde İran resmi makamlarının 

Suriye’de yaşanan gelişmelere bakışını yansıtmaya çalışmıştır. Bununla 

beraber daha sağlıklı bir analiz için İran’ın resmi söylemleri dışında İran 

dışından uzmanların görüşleri, yorumları ve yaşanmış gerçeklerle olayların 

değerlendirilmesinin gerektiği açıktır. 

Bu bağlamda en çok öne çıkan görüşİran’ın aslında tarihsel arkaplanına 

dayalı devlet geleneğinin dünyadaki bütün gelişmelere yansıyor oluşudur. 

Bu görüşü savunanlar bir İslam devleti de olsa İran’ın aslında ulusal 

çıkarlarını düşünen ve derin amaçları olan bir devlet olduğu görüştür. 

Bu çıkarlar içerisinde dünyadan izole edilmek pahasına da olsa kendine has 

bir yönetim biçimi ve dış politika uygulamaları ortaya koyarak ABD ve diğer 

büyük güçlere karşı farklıbir model olarak dünya sahnesinde yer almak isteyişi 

de bu tezin dayanakları arasında değerlendirilebilir. Bu noktada akla şu 

sorular gelebilir: yukarıda verilen İranlı resmi makamların genel görüşlerine 

göre Suriye’ye desteğin asıl gayesi Suriye’nin Siyonizm karşısındaki duruşu, 

Filistin ve Lübnan’a (özelde Hizbullah’a) sağladığı destek olduğuna göre bu 

‘ulusal çıkarlar’ Lübnan ve Filistin’i de kapsamaktadır; bölgenin demografik 

yapısının ezici çoğunluğunu Arapların oluşturması, etnik olarak daha çok 

Farsî ve Türkî temellere dayalı İran’ın hangi planı dahilinde yer alabilir? 

Ayrıca adı geçen üç ülkenin ekonomik durumları ve stratejik konumları gibi 

etmenler göz önünde bulundurulduğunda neredeyse hiçbir cazibeleri 

olmamasına ve alternatifi ülkeler (en başta Türkiye) zaten mevcut olmasına 

rağmen İran, niçin son derece yüklü miktardaki maddi kaynağını adı geçen 

bölgelere akıtmaktadır? Bunun yerine İsrail’e, Suriye ve İran’ın vereceği 

küçük tavizler iki ülkenin de reel olarak daha çok yararına olmaz mı? Ayrıca 

ulusal çıkarlardan kasıt topyekûn bir İran ulusunun mu yoksa Fars eksenli bir 

ulusalcılığın çıkarları mı? İran’ın da her ülke gibi modern devletler sisteminin 

bir gereği olan ulusal çıkarlarının olması doğaldır ancak bu çıkarların neler 

olduğunun somut ve destekli bir şekilde yukarıda arz edilen ve/veya farklı 

soruları da kapsayarak acilen cevaplanması gerekmektedir ki konuya ilgili 

ülkeler bölge ve dünya barışına daha yapıcı eleştirilerde bulunabilsin. 

Bir diğer görüşe göre ise İran, aslında evrensel bir insani ve/veya İslami 

kaygı taşımamakta aksine sadece Şiiliğin gelişmesi ve yayılması için 

çalışmaktadır, Suriye yönetimine de desteği bu yüzdendir. Bahsi geçen 

görüşü savunanların en önemli argümanları: ‘Madem İran’ın evrensel insani 

ve İslami kaygıları var o halde niçin Sünni Çeçenistan ve Çin’deki Uygurlara 

yönelik destek vermemiştir?’. Son derece haklı görünen bu argümana karşı, 

nüfusunun ağırlıklı çoğunluğu Şii olan Azerbaycan Cumhuriyeti’ne İran’ın 

hiç de olumlu olmayan genel yaklaşımı, Azerbaycan-Ermenistan savaşında 

Azerbaycan’a destek vermeyişi, hatta 2001 yılında Hazar denizi üzerinde 

savaş uçaklarını uçurtan İran’ın Azerbaycan’a gözdağı vermesi, Irak’taki 

Şiilere – ki Irak Şiiliği ile İran Şiiliğinin yapısı hemen hemen aynıdır - kayıtsız 

şartsız destek vermemesi, bazen de onlarla fikirsel çatışmalara düşmesi 

cevaplanmaya muhtaç önemli sorular olarak ortaya çıkmaktadır. Şiilik 

eksenli düşüncenin Suriye ayağında ise oradaki Şii/Alevi olarak nitelenen/ 

adlandırılan azınlığın İran tarafından ne derece İslam dairesinde görüldüğü 

ve kendilerine ne kadar yakın buldukları sorunsalı yer almaktadır. 

< İran’ın da her ülke gibi modern devletler sisteminin bir gereği olan ulusal çıkarlarının olması doğaldır ancak bu çıkarların neler olduğunun somut ve destekli bir şekilde yukarıda arz edilen ve/veya farklı soruları da kapsayarak acilen cevaplanması gerekmektedir. SDE Analiz >

İran’ın her ne kadar ‘Suriye Alevileri’ olarak bilinen Nusayrileri defalarca 

Şiileştirmek yönünde atılımları34 olmuşsa da Nusayrilerin buna pek de sıcak 

bakmadıkları bilinmektedir. Dolayısıyla Nusayrilere göre – ama sadece 

göreli olarak -Şiiliğe daha yakın Türkiye Alevilerine karşı bile mesafeli ve 

şüpheli yaklaşan İran siyasileri ve din adamlarının Suriye Alevilerini ne 

derece kendi Şii inançlarına uygun olarak benimsedikleri muammadır. 

< Bütün bu belirtilen hususlar İran’ın, -göreli dahi olsa -Şiiliğe yakın duran mezhep, inanç ve tarikat gibi yapılara yakın durduğu gerçeğini  değiştirmemek tedir. Bununla beraber arz edilen soru işaretlerini ortadan kaldırmak ise daha 

detaylı çalışmaları gerektirmektedir. SDE Analiz >

Ancak bütün bu belirtilen hususlar İran’ın, - göreli dahi olsa -Şiiliğe yakın 

duran mezhep, inanç ve tarikat gibi yapılara yakın durduğu gerçeğini 

değiştirmemektedir. Bununla beraber arz edilen soru işaretlerini ortadan 

kaldırmak ise daha detaylı çalışmaları gerektirmektedir. 

İsrail ile aslında danışıklı bir dövüş içinde bulunarak bölgede İran ve İsrail’in 

birbirlerini destekleri yönünde henüz söylenti boyutunda komplo teorilerini 

de çalışmanın bu kısmına eklemek gerekir. 

Yukarıda sunulan üç ana görüşe ayrı ayrı inanlar olduğu gibi üçünün 

birden de geçerli olduğunu kabul edenler bulunmaktadır. İran İslam 

Cumhuriyeti’nin resmi söyleminin karşıtı olan ve İran’ın uluslararası 

arenada tavır ve tutumlarını açıklamaya yönelik yukarıda sözü edilen teori 

ve düşüncelerin somut olarak dile getirilişi son Suriye olaylarının ardından 

daha da belirginleşmeye başlamışsa da, yine yukarıda sorulan soruların 

henüz net cevaplarının olmayışı ve bu teorilerin/fikirlerin başka açılardan 

da İran politikalarının seyrini tanımlamada yetersiz kalmaktadır. Bu soruların 

cevaplanması ve teorilerin açıklığa kavuşturulması bölge ile konuya 

müdahil diğer ülkelerin buna bağlı olarak da İran’ın kendisinin eylem ve 

politikalarına olumlu yönde katkı yapacağı muhakkaktır. 

9. CU  BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..

***

Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler BÖLÜM 7

Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler  BÖLÜM 7

Rusya’nın Suriye Politikası 

Amine YAZICI 

< 25 Şubat 1954 askeri darbesinden sonra yönetimin değişmesi ile birlikte Suriye siyasi hayatında Baas Partisi’nin ön plana çıktığını ve bununla birlikte Suriye’nin SSCB açısından önemli bir ülke haline geldiğini söyleyebiliriz. 

SDE Analiz  >

Ocak 2010’da Tunus’ta başlayan Arap Baharı aradan geçen bir buçuk yıllık 

sürede Ortadoğu coğrafyasının büyük bir bölümünü yenidenşekillendirmiştir. 

Tunus, Mısır, Libya, Yemen, Bahreyn’de yaşanan olaylar kimi yerde yönetim 

değişikliğini, kimisinde ise reform süreçlerini başlatmıştır. Arap Baharı’nın 

belki de en uzun durağı olan Suriye’de olaylar Mart 2011’den bu yana devam 

etmektedir. Suriye’de yaşananlara özellikle Libya’ya karşı gerçekleştirilen 

NATO müdahalesinin ardından daha temkinli yaklaşan dünya, süreci 

uzaktan ve dikkatle izlemektedir. Batının başını çektiği ve BM çatısı altında 

kararlar almaya çalışan devletlerin karşısında, Suriye’deki sorunların bir iç 

mesele olduğunu savunan bu nedenle herhangi bir dış müdahaleye karşı 

çıkan Rusya, Çin ve İran yer almaktadır. Bu yazıda, Sovyetler Birliği’nden 

bugüne Rusya-Suriye ilişkileri incelenecek ve Rusya’nın Suriye’de yaşanan 

devrim sürecine bakışı ve tutumu değerlendirilecektir. 

Suriye- SSCB İlişkileri 

Suriye ve SSCB tarih boyunca yakın ilişkiler yürütmeyi başarmış iki devlet 

olmuştur. İkinci dünya savaşı sonrasında 17 Nisan 1946’da bağımsızlığını 

ilan eden Suriye’nin siyasal istikrara kavuşması uzun sürmüştür. 1949-1953 

yılları arasında Suriye’de üç defa hükümet darbesi, 21 kabine değişikliği 

olmuş ve bu esnada iki askeri diktatörlük kurulmuştur.10 25 Şubat 1954 

askeri darbesinden sonra yönetimin değişmesi ile birlikte Suriye siyasi 

hayatında Baas Partisi’nin ön plana çıktığını ve bununla birlikte Suriye’nin 

SSCB açısından önemli bir ülke haline geldiğini söyleyebiliriz. 

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Ortadoğu’ya nüfuz etmek isteyen 

Sovyetler ilgisini bu bölgeye yoğunlaştırmış, Suriye’nin bağımsız bir 

devlet olması ve İsrail’in Filistin topraklarında bağımsız bir devlet kurma 

fikrini desteklemiştir. Yeni kurulan İsrail devleti ABD ile yakın ilişkiler 

geliştirince Sovyetler bölgede başka müttefikler aramaya başlamıştır. 

Suriye’de başa gelen Baas Partisi ideolojik olarak Pan-Arabizim ve 

Sosyalizm’e dayanıyordu, bu nedenle Baas Partisi Sovyetler ile yakın ilişkiler 

geliştirmiş ve bu sayede meşruiyetini pekiştirmiştir. SSCB-Suriye ilişkileri 1 

Şubat 1946’da imzalanan gizli bir anlaşma ile başlamış ardından 1 Nisan 

1950’de imzalanan saldırmazlık paktı ile ilişkiler bir ileri boyuta taşınmıştır. 

Baas Partisi’nin komünizme sıcak bakması ve propaganda aracı olarak anti-

emperyalizmi seçmesi Suriye’nin SSCB yanında hareket etmesine neden 

olmuştur. Ortadoğu’da İsrail’in kendisine müttefik olarak ABD’yi seçmesi 

SSCB’nin Suriye ve Mısır’dan yana tutum belirlemesine neden olmuştur. 

Suriye Komünist Partisi’nin oldukça güçlü olması ve Suriye’nin sahip olduğu 

jeostratejik konum SSCB için yine oldukça büyük önem arz ediyordu. 

ABD’nin aksine SSCB’nin Ortadoğu’ya yönelme gerekçesi petrol 

kaynaklarına ulaşmak değildi, ABD’nin kendisine karşı yürüttüğü “çevreleme 

politikası11”nın etkisini kırmak ve bölgede ABD’nin tek hegemon güç 

olmasını engellemek istiyordu. Bu nedenle SSCB Ortadoğu’da yaşanan 

her gelişmenin yakından izleyicisi olmuş ve kendi menfaatlerini ön planda 

tutarak süreçleri yönlendirmiştir. Soğuk Savaş esnasında bölgede yaşanan 

her olay Suriye’yi SSCB’ye yaklaştırmıştır. 1956 Süveyş Krizi sırasında Mayıs 

ve Kasım 1956’da iki ülke arasında askeri işbirliği anlaşmaları imzalanmış, 

SSCB Suriye’ye 60 milyon dolarlık yardım yapmıştır. 28 Ekim 1957’de yapılan 

anlaşma ile SSCB Suriye’ye 168 milyon dolarlık yardım yapmıştır ancak 

bu yardımları askeri alanda değil, baraj, köprü, demiryolu gibi Suriye’nin 

ekonomik kalkınmasını sağlayacak alanlarda kullanması için vermiştir.12 

< Hafız Esed ilk yurt dışı ziyaretini Moskova’ya gerçekleştirerek SSCB ile ilişkilere verdiği önemi göstermiş oldu. Hafız Esed yönetime geldiğinde 

önemli bürokratik görevlere kendisi gibi asker kökenli kişileri atamış, askeri mantığın ağırlık kazandığı bir kurumsal yapı ortaya çıkarmıştır. SDE Analiz >

1970’de Suriye’de başa gelen Hafız Esed ilk yurt dışı ziyaretini Moskova’ya 

gerçekleştirerek SSCB ile ilişkilere verdiği önemi göstermiş oldu. Asker 

kökenli olan Hafız Esed yönetime geldiğinde önemli bürokratik görevlere 

kendisi gibi asker kökenli kişileri atamış, askeri mantığın ağırlık kazandığı 

bir kurumsal yapı ortaya çıkarmıştır. Sovyet modeli bir askeri ve ekonomik 

yapılanması olan Suriye’nin SSCB’den aldığı istihbarat desteğini içeride 

muhalefete karşı kullanması, yönetimin ideolojik taban olarak SSCB ile 

örtüşmesi yakın ilişkileri devam ettirmesinin nedenleri olarak sıralanabilir.13 

Hafız Esed döneminde Suriye SSCB ilişkilerini etkileyen bir diğer gelişme 

Mısır’da Nasır’ın ölümünden sonra Enver Sedat’ın başa geçmesi olmuştur. 

Sedat’ın izlediği ABD yanlısı dış politikayı iyi gözlemleyen Hafız Esed SSCB 

ile ilişkileri ileri düzeye taşıyacak yeni askeri anlaşmalar imzalamıştır. 26 

Mart 1979’da imzalanan Camp David Anlaşması’ndan sonra 8 Ekim 

1980’de imzalanan 15 maddelik SSCB-Suriye Dostluk ve İşbirliği Anlaşması 

ilişkilerin en üst seviyeyi çıkartıldığı anlaşma olmuştur. Anlaşmanın 5. 

maddesine göre; taraflardan herhangi birinin barış ve güvenliğinin tehdit 

edilmesi halinde, bu tehdidin bertaraf edilmesi ve barışın yeniden tesisi 

amacı ile işbirliği yapmak için derhal birbirleriyle temasa geçeceklerdi. 

Bir anlamda garantörlük anlaşması niteliği taşıyan bu anlaşmanın gizli 

protokolüne göre SSCB olası bir İsrail saldırısında tüm gücüyle Suriye’ye 

yardım etme garantisi de veriyordu.14 

<Rusya’da Yeltsin dönemi boyunca iç politikada ülkeye ekonomik ve siyasi yük getirecek dış politika yükümlülükleri altına girmemeye özen gösterilmiştir. 

1990’larda Rusya Ortadoğu politikasını, Ortadoğu barış sürecinde konumunu 

muhafaza etmek üzerine kurmuştur. SDE Analiz >

SSCB’nin Afganistan’ı işgali ile başlayan süreç Ortadoğu’da Suriye’yi bir 

anlamda SSCB’nin uydusu konumuna getirmiş askeri açıdan bağımlılığını 

artırmıştır. SSCB Doğu Akdeniz’de varlığını devam ettirmek ve Batı bloğuna 

karşı elini güçlendirmek için, Suriye ise bölgesinde giderek güçlenen 

İsrail’e karşı ikili ilişkileri geliştirmiştir. 

Soğuk Savaş Sonrası İlişkiler 

SSCB ve Suriye arasında seksenlerle birlikte zirve yapan ilişkiler SSCB’nin 

dağılması ile son bulan Soğuk Savaş’ın ardından yeni bir döneme girmiştir. 

İki kutuplu sistemin sona ermesiyle birlikte Rusya kendi iç meselelerine 

dönmüş ve bu durum da ABD’nin özellikle Ortadoğu’da tek taraflı ve 

baskın politikalar izlemesine imkân sağlamıştır. SSCB’nin yıkılması ile 

birlikte Suriye pragmatik dış politika anlayışı çerçevesinde 1991’deki 

Birinci Körfez Savaşı’nda Amerika’nın başını çektiği ittifaka katılarak Irak’a 

saldırmıştır. SSCB’nin dağılmasıyla birlikte Suriye’nin silah temini sıkıntısı 

başlamıştır. 1993’de Rus dış politikası “yakın çevre”15 doktriniyle eski Sovyet 

coğrafyasında daha aktif bir politika izlemeye başlamıştır. 

Rusya’da Yeltsin dönemi boyunca iç politikada ülkeye ekonomik ve siyasi yük 

getirecek dış politika yükümlülükleri altına girmemeye özen gösterilmiştir. 

1990’larda Rusya Ortadoğu politikasını, yakın çevre politikası çerçevesinde 

etkinliğini korumak ve Ortadoğu barış sürecinde konumunu muhafaza 

temek üzerine kurmuştur. 1999’da Putin’in başa gelmesiyle birlikte Rus dış 

politikasında aktif bir döneme girilmiştir. Putin, SSCB zamanında oluğu gibi 

bölgedeki rejimleri destekleyerek, onlara silah satarak, bazı ülkelerin SSCB 

zamanından kalan borçlarını silerek ve özellikle enerji alanında olmak 

üzere yeni iş birlikleri oluşturarak 21. Yüzyılda bölgedeki etkisini yeniden 

artırmıştır. 

Arap Baharı ve Rusya 

Suriye’de Arap Baharı’nın fitilini ateşlediği olaylar diğer ülkelerden daha 

farklı bir seyir izledi. Tunus, Mısır, Libya ve Yemen’de sonuca daha hızlı 

ulaşılmış olmasına rağmen Suriye’de olaylar aradan geçen 14 aya rağmen 

hala şiddetli bir şekilde devam etmektedir. Rusya, Suriye’de yaşanan 

olayları ilişkilerinin sahip olduğu tarihsel derinlik ve karşılıklı menfaatler 

çerçevesinde yakından izlemekte ve daha temkinli davranmaktadır. Arap 

Baharı ile Ortadoğu’da yaşanan rejim değişiklikleri ve eski yönetimlerin 

yerine batı yanlısı yönetimlerin gelmesi ihtimali Rusya’da bölgedeki etkisini 

yitireceği endişesi yaratmıştır. Rusya Suriye hususunda daha etkin bir politika 

izlemiştir, bunun nedenleri Suriye’nin coğrafi açıdan sahip olduğu öneme 

ek olarak Rusya’nın bölgede sahip olduğu ticari üstünlük ve Suriye’de ki 

Çerkez Diasporası’nı da unutmamak gerekir. Rusya, Sovyet ardılı ülkelerde 

yaşanan renkli devrimlerden16 sonra Ortadoğu’da yaşanan gelişmelere 

şüpheci yaklaşmakta, bölünmüş bir Suriye devletini istememektedir. Rusya, 

Suriye’ye yönelik bir dış müdahale istemediği için BM çatısı altında 4 Şubat 

2012’de alınan ambargo kararını veto etmiş ve sorunu Esed yönetiminin 

çözmesi gerektiğini söylemiştir. NATO müdahalesi ile değişen Trablus 

yönetiminde Rusya hem silah ticaretinden hem de ülkedeki petrol/gaz 

yataklarının işletilmesi alt yapı inşasında elde edilecek kârlardan mahrum 

kalmıştır. Benzer durumu Suriye’de yaşamamak için mümkün olan son ana 

kadar Esed rejimine desteğini sürdürecektir. 

Sonuç 

Suriye’ye yapılacak bir dış müdahale pek çok uzmana göre ülkenin 

bölünmesini beraberinde getirecektir. Böyle bir durumda Suriye’nin Rusya 

ile olan tarihi ittifak ilişkisi sona erecektir. Rusya Akdeniz’deki tek askeri 

limanı olan Tartus’u kaybedebilir ve bu durum Rusya’nın yeniden aktif bir dış 

politika izlemeye başladığı dönemde hiç istemeyeceği bir gelişme olacaktır. 

Rusya Suriye’nin parçalanarak bölgede yeni bir oluşumun hazırlanmasını 

kabul etmeyecektir. 

Rusya, Suriye’de yaşanan olaylara karşı çok boyutlu bir politika izlemektedir, 

Suriye muhalefetiyle de görüşmekte ve arabuluculuk yapmaya çalışmaktadır. 

Batı’nın Suriye politikalarına karşı Çin ile birlikte hareket eden Rusya, insani 

müdahale kavramı altında Suriye’ye yapılacak Batı merkezli bir askeri 

müdahalede verdiği siyasi desteği askeri boyuta taşıyıp Suriye’nin yanında 

yer alması da seçenekler dâhilinde değerlendirilmelidir. Mart 2012’deki 

seçimlerde Devlet Başkanı olan Putin, Rusya’nın Akdeniz hassasiyeti ve 

yukarıda saydığımız derin ilişkilerden ötürü Suriye’ye destek vermeye devam 

edecektir. Ancak Suriye’de olaylar bu hızla sürer ve Batı’nın hem Suriye 

hem de ona destek veren ülkelere karşı yürüttüğü baskı politikası artarak 

devam ederse Rusya’nın Suriye politikasında konjonktüre bağlı zorunlu bir 

değişime gideceğini söylemek de mümkündür. 

< Batı’nın Suriye politikalarına karşı Çin ile birlikte hareket eden Rusya, insani müdahale kavramı altında Suriye’ye yapılacak Batı merkezli bir askeri müdahalede verdiği siyasi desteği askeri boyuta taşıyıp Suriye’nin yanında 

yer alması da seçenekler dâhilinde değerlendirilmelidir. SDE Analiz >

8. Cİ  BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..

***

Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler BÖLÜM 6

Suriye Krizinde Bölgesel ve Küresel Aktörler  BÖLÜM 6

Suriye Krizi ve İslâm Dünyası 

Doç. Dr. Ahmet UYSAL 

< Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanmasından sonra bugün Ortadoğu diye 

adlandırılan bölgede yirmiden fazla ülke oluşmuştur. 

Bu ülkelerin sınırları sosyolojik sınırlara göre değil işgal edenlerin isteklerine göre çizilmiştir.  SDE Analiz >

Arap Baharı diye bilinen ve bütün Ortadoğu’yu ve dolayısıyla dünyayı 

etkileyen Arap isyanlarının Tunus ve Mısır gibi ülkelerden sonra Suriye’ye 

ulaşmasından bugüne bir yılı aşkın bir süre geçtiği halde halen soruna 

kalıcı bir çözüm bulunabilmiş değil. Suriye’deki Baas rejiminin yıkılması 

veya isyancıları ve rejimin uzlaşacağı bir çözüm bulunmasının gecikmesi 

Suriye rejiminin iç sosyal, kültürel ve siyasi yapısıyla ilgili olduğu kadar, dış 

dengelerle de yakından ilgilidir. Peki, bu sorun konusunda İslam dünyasının 

ve bu ülkelerin en önemli şemsiye kuruluşu olan ve başkanlığını Ekmeleddin 

İhsanoğlu’nun yaptığı İslam İşbirliği’nin Suriye Krizinde tavrı ve çözüm rolü 

ne olmalıdır? 

İslam Dünyası’nın genel problemi parçalanmışlık ve baskıcı yönetimlerdir. 

Dolayısıyla, genel olarak demokratik Arap devrimlerine ve özel olarak 

Suriye Krizine bakarken bu iki kriteri dikkate almak gerekmektedir. Osmanlı 

İmparatorluğu’nun parçalanmasından sonra bugün Ortadoğu diye 

adlandırılan bölgede yirmiden fazla ülke oluşmuştur. Bu ülkelerin sınırları 

sosyolojik sınırlara göre değil işgal edenlerin isteklerine göre çizilmiştir. 

Ortadoğu dışındaki Orta ve Güney Asya’daki İslam ülkelerinin sınırları 

Rus, İngiliz ve diğer batı ülkelerinin işgali ve bu işgale karşı mücadele ile 

şekillenmiştir. 

Parçalanmışİslam Dünyası’nda devlet yapıları rejim açısından krallıklar 

ve cumhuriyetler olarak tasnif edilebileceği gibi, demokrasiler ve otoriter 

rejimler olarak veya ulus-devletler ve teritoryal devletler olarak da ayrılabilir. 

İslam coğrafyasında bu parçalı yapı sömürü döneminde kurulmasına rağmen 

bağımsızlık döneminde de aşılamamıştır. Hem Ortadoğu’daki devletler hem 

de Orta Asya ülkeleri bu özellikleri taşımaktadır. Bu farklı ve parçalı yapı 

İslam ülkelerinin herhangi bir sorun karşısında ortak tutum geliştirmelerine 

engel olmaktadır. Parçalı yapı hem ülkeleri kendi iç sorunlarıyla meşgul 

etmekte hem de dış sorunlara yeterince eğilmelerini engellemektedir. 

Suriye Krizine İslam ülkelerinden net ve ortak bir tutum geliştirilememesinin 

nedeni budur. 

İslam Dünyası’nda otoriter rejimlerin yaygın olması da demokrasi talebiyle 

ortaya çıkan devrimlere halkları sıcak baksa bile yönetimlerin baskıcı olması, 

kendi halklarına örnek olmaması açısından tedirginlik yaratmaktadır. 

İkinci Dünya Savaşı sonrasında anti-emperyalist akımları başa getiren bu 

baskıcı yapılar genellikle meşruiyetini halk iradesinden değil sömürgeci 

güçlere karşı verilen bağımsızlık mücadelesinden almaktadırlar. Nasırizm, 

Baasçılık ve Kaddafi örnekleri bu durumu iyi yansıtır. Tunus’taki devrimden 

Kaddafi’nin çok rahatsız olması bu yüzden şaşırtıcı değildi. 

Suriye Krizi’nde, İslam ülkeleri arasında demokratik bir ülke olması 

dolayısıyla özgün bir yeri olan Türkiye’nin Suriye halkı için demokrasi 

talebiyle dış politika çıktılarını belirlemesi doğaldır. Aynı tutumu demokratik 

geçişte büyük bedel ödemiş Tunus hükümeti de sergilemiştir. Endonezya 

ve Filistin gibi demokrasi yolunda görece mesafe almışİslam ülkeleri de 

Suriye’deki demokrasi mücadelesine sempati ile bakmışlardır. Mısır’ın da 

halk olarak Suriye Devrimi’ne sempati ile yaklaşması normaldir. Ancak, 

henüz demokratik bir hükümet yerine Yüksek Askeri Konsey’in ve onun 

görevlendirdiği eski siyasetçilerin görev başında olması Suriye demokratik 

hareketine destek vermesine engel olmaktadır. Malezya’da bile demokrasi 

belli düzeye ulaşmış olsa da hükümet aleyhinde gösterilerin yapılması9 başka 

yerlerdeki demokratik gösterilerin desteklenmesine engel olmaktadır. 

< Suriye Krizi’nde, İslam ülkeleri arasında demokratik bir ülke olması dolayısıyla özgün bir yeri olan Türkiye’nin Suriye halkı için demokrasi talebiyle dış politika çıktılarını belirlemesi doğaldır. Aynı tutumu demokratik geçişte büyük bedel ödemiş Tunus hükümeti de sergilemiştir. SDE Analiz >

Suriye Krizi’ne destek olan Körfez’deki Arap ülkeleri demokratik kaygılarla 

değil daha çok stratejik gerekçelerle yaklaşmaktadırlar. Özellikle zengin 

Körfez ülkeleri İran tehdidinden büyük rahatsızlık duymaktadırlar. Bu tehdit 

algısında İran’ın ideolojik farklılığı, nükleer sevdası ve bölgedeki Şiileri 

tahrik etmesi önemli rol oynamaktadır. Ayrıca, Bahreyn hariç bu ülkeler 

büyük bir protesto dalgasıyla karşılaşmadıkları için bölgedeki hareketlilikten 

etkilenmeyecekleri düşüncesindedirler. Bu algı, Körfez ülkelerinin Suriye 

Devrimi’ne destek vermesini kolaylaştırmaktadır. 

Türkiye bir demokrasi olduğu için demokratik devrimleri kolay destekleyebildiği gibi İran da tam tersine demokrasiden uzaklaştıkça demokratik hareketleri desteklemesi zorlaşmaktadır. İran’ın Suriye rejimiyle ideolojik olmasa bile mezhepsel yakınlığı bulunmaktadır ve ulusal çıkarlar yüzünden Suriye’de demokrasiyi değil Baas rejimini desteklediği  bilinmektedir.  

< Arap Baharı konusunda en ilginç tavır Irak’tan gelmiştir. Şekil yönü daha ağır 

bassa da bir demokratik süreçle başa gelen Nuri el-Maliki, Mısır ve Tunus devrimlerine destek verirken, terör, istikrasızlık ve temel hizmetler konularında 

sorun yaşanan Irak’ta gösterilerin başlaması tedirginlik yaratmıştır. SDE Analiz  >

Irak, Suriye ve Lübnan hattındaki Şii etkisinin kaybolma 

tehlikesini de gördüğü için bu rejime destek vermektedir. İran’ın tavrını 

etkileyen diğer bir sebep ise protestoların ülkesine sıçramasından duyduğu 

endişedir. Özellikle son iki seçime hile karıştığı söylentileri ve sonrasında 

ortaya çıkan büyük protestolar olması bu tehlikeyi artırdığı için İran 

Suriye’deki krizin demokratik bir süreçle çözümlenmesi noktasında olumsuz 

tavır içerisindedir. Ancak Mısır’da İsrail yanlısı Mübarek’in düşmesi veya 

Şii nüfusun etkili olacağı Bahreyn’deki muhalif gösterilerde gözlemlendiği 

gibi İran, ulusal çıkarları ile uyumlu olduğunu düşündüğü protestoları 

desteklemekten de geri durmamaktadır. 

Arap Baharı konusunda en ilginç tavır Irak’tan gelmiştir. Şekil yönü daha 

ağır bassa da bir demokratik süreçle başa gelen Nuri el-Maliki, Mısır ve 

Tunus devrimlerine destek verirken, terör, istikrasızlık ve temel hizmetler 

konularında sorun yaşanan Irak’ta gösterilerin başlaması tedirginlik yaratmış 

ve demokrasi yanlısı tutum değişmeye başlamıştır. Irak’ın tutumunda son 

zamanlarda İran etkisinin giderek artması da etkili olmuştur. Özellikle, 

Suriye’de dış müdahale ile demokrasi gelmesine karşı çıkmaktadır. Hâlbuki 

Irak’a demokrasi gelmesi de ABD ve müttefiklerinin müdahalesiyle olmuş ve 

Saddam’ın Baas rejimi yıkılarak demokratik süreç başlamıştı. 

İKÖ ve Suriye 

Suriye Krizi’nde çözüm yolunda daha büyük rol oynaması gereken kuruluş 

İslam İşbirliği Örgütü’dür. Bırakın masum insanların düzenli ordu tarafından 

her gün öldürülmesini, İslam coğrafyasında yaşanan bu insanî kriz yalnızca 

kınamayla ve beyanatlarla geçiştirilmeyecek kadar ciddi bir sorundur. 

Ayrıca, Suriye Krizi çözülmediği için bir iç savaşa ve bölgesel çatışmaya 

dönüşme riski de taşımaktadır. 

Suriye Krizi’ne çözüm bulunma sürecinde etkili olması beklenen 

kurumlardan birisi de İslam İşbirliği Örgütü’dür. Suriye Krizi her açıdan 

İslam İşbirliği Örgütü’nün müdahale etmesi gereken bir sorundur. Ayrıca, 

İKÖ Başkanı’nın bir Türk bilim adamı olması ve doğal olarak Türkiye’nin 

önemsediği konuları belli düzeyde önemsemesi beklenen bir kurum olması 

dolayısıyla da hem İKÖ’nün daha fazla sorumluluk alması gerekir hem de 

sorunun çözümüne destek anlamında katkı sağlamalıdır. 

Suriye gibi diktatör rejimlerinin en büyük dayanağı uluslararası meşruiyettir. İslam Dünyası’nın şemsiye kuruluşu olması beklenen İslam İşbirliği Örgütü’nün İran gibi Suriye rejimine destek olan üyeleri de vardır. 

Ancak bu ülke kamuoylarının Suriye’de sivillere yapılan muameleye karşı 

tepkili olmasını beklemek zor değildir. Suriye’nin kınanmasına bazı 

İslam ülke yönetimleri destek olmasalar bile kamuoyu desteğiyle bu yapılabilir. 

Diğer bir ifade ile başkanlık düzeyinde Suriye’de sivillere yapılan baskı ve 

saldırıların kınanması mümkündür. Rusya, Çin ve İran desteğinden cesaret 

alan rejimin yalnızlaştırılması ancak meşruiyetini kaldıracak bir hareket tarzı 

benimsemekle olabilir. 

İKÖ, Esed rejiminin gitmesi yönünde tavır takınmak istemiyorsa en azından 

birbirine üstün gelmeleri zor olması dolayısıyla çok can kaybına yol açacağı 

anlaşılan taraflar arasında diyalog zemini geliştirebilir. Çok kan döktüğü 

için yenildiğinde intikamdan korkan ve bu yüzden eski politikalarına devam 

eden Esed rejimine güvenli çıkış için yol gösterebilir. Yine bir şemsiye 

kuruluş olarak İKÖ siyasi tutumdan uzak insani bir misyon benimseyebilir. 

Bu yöntem İKÖ etkisi olmadan Yemen’de denendi ve bir çıkış yolu bulunabildi. 

Suriye’de uluslararası güçlerin birbirini bloke etmeleri dolayısıyla bu rolü 

oynama fırsatı bulunmaktadır. 

İslam Konferansı Örgütü şu anda daha çok sığınmacılara mali yardım gibi 

küçük ölçekli yaraları sarma faaliyetleri yürütmektedir. Hâlbuki yaraları 

sarmak yerine savaşı durduracak çözümler aramak için daha aktif ve etkili 

politikalar üretmesi gerekmektedir. Soruna taraf olmuyorsa bile sorunun 

çözümü için daha fazla irade oluşmasında ilgili taraflara baskı ve çağrı 

yapılmasına engel olan bir durum yoktur. Esed rejimi daha yerinden 

kımıldamadan Libya Krizi’nden ölenlerin yarısına yakın insan Suriye’de 

hayatını kaybetmiştir. Ancak, dünya kamuoyu ve İslam Dünyası Libya’ya 

gösterdiği hassasiyeti Suriye Krizi’nden esirgemektedir. İKÖ’nün söyleminin 

ve çağrılarının çözüm yönünde iradenin güçlenmesinde ciddi bir katkısı 

olacaktır. 

İKÖ’nün her durumda Suriye’de daha büyük bir krize ve kriz sonrasına 

kendisini hazırlaması gerekir. Çünkü büyük çatışmalardan sonra rejim 

devrildiğinde iç savaş, katliamlar, intikam ve toplu cezalandırma olmasın 

diye rol üstlenmesi gerekli olacaktır. Ülkedeki demokratik sürece destek 

veren Suriye’nin Dostları Grubu’nu oluşturan ülkeler arasında pek çok 

Müslüman ülke olması gerçeğinin üzerine faaliyetlerini inşa edebilir. Ayrıca, 

diğer ülkelerle de yapılacak faaliyetleri koordine etme fırsatı doğacaktır. 

Böyle bir insani soruna neden karıştığını kimse sorgulayamayacaktır. Suriye 

Krizi, İslam Konferansı Örgütü’ne dünya çapında etkinliğini ve meşruiyetini 

artırmasına yardımcı olacak bir fırsat da sunmaktadır. 

< İKÖ’nün her durumda Suriye’de daha büyük bir krize ve kriz sonrasına kendisini hazırlaması gerekir. 

Çünkü büyük çatışmalardan sonra rejim devrildiğinde iç savaş, katliamlar, 

intikam ve toplu cezalandırma olmasın diye rol üstlenmesi gerekli olacaktır. 

SDE Analiz  >

7. CI  BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..

***