KARŞILAŞTIRMALI HÜKUMET SİSTEMLERİ, BAŞKANLIK SİSTEMİ, ARAŞTIRMA HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI AZERBAYCAN BÖLÜM 20

KARŞILAŞTIRMALI HÜKUMET SİSTEMLERİ, BAŞKANLIK SİSTEMİ, ARAŞTIRMA HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI AZERBAYCAN  BÖLÜM 20

7. SONUÇ

Azerbaycan Cumhuriyeti, 1995 tarihli Anayasası ile bağımsızlık öncesi benimsemiş olduğu başkanlık sistemini ve sistem içerisindeki organların
görev ve yetkilerini düzenlemiştir. Azerbaycan Anayasası ile hâkimiyetin halka ait olduğu, serbest, eşit, genel ve gizli oy esasına dayalı seçim sistemi,
demokratik ve seküler hukuk devleti, kuvvetler ayrılığı gibi demokratik bir devlette olması gereken özellikler güvence altına alınmıştır. Ancak, yürütmenin muhalefete ve basına karşı izlemiş olduğu politikalar ve devlet başkanının sistem içerisindeki otoritesini arttıran anayasal ve hukuki düzenlemeler, Azerbaycan siyasi rejiminin siyaset bilimciler tarafından yarı-otoriter rejim ya da sultanistik yarı-otoriter rejim olarak sınıflandırılmasına neden olmuş ve ülkenin biçimsel bir demokrasiye sahip olduğu ileri sürülmüştür. Gönenç’e göre, Azerbaycan Anayasası bağımsızlık sonrası yaşanan darbelerden dolayı “ Darbe Sendromu ”103  etkilerini taşımaktadır ki bu etki “siyasal sistemin istikrarını sağlama”
kisvesi altında devlet başkanlığı otoritesinin daha da güçlenmesine sebep olmuştur.

Azerbaycan Anayasası’na göre, yürütmenin başı olan başkanın yürütme gücünü paylaştığı başka bir organ yoktur. Devlet başkanı doğrudan halk tarafından seçilir ve başkan yürütme görevini icra ederken kendisine yardımcı olan başbakan ve bakanlar kurulunu seçer. Yasama ve yürütmenin birbirinin varlığını sona erdirebileceğine dair anayasal düzenlemeler mevcut değildir. Bu doğrultuda Azerbaycan yönetim sistemini Amerikan hükümet sistemine benzer şekilde “başkanlık sistemi” olarak adlandırmak mümkündür. Ancak, ülkenin siyasi, idari, ekonomik, kültürel ve tarihsel alanlarda kendine özgü koşulları sebebiyle Azerbaycan yönetim sistemi, ABD’de uygulanan başkanlık sisteminden farklılaşmaktadır. Azerbaycan hükümet sisteminin ABD’de uygulanan başkanlık sisteminden en önemli farkı “kuvvetler ayrılığı” ilkesinin ve “fren ve denge” mekanizmasının tam olarak uygulanamamasıdır. Diğer bir fark, ülkede siyasal aktör olarak başbakan ve bakanlar kurulunun olmasıdır. Hükümet sisteminin
niteliği konusunda tartışmalara da yol açan bu durum, yürütmenin iki kanatlı olduğunu göstermemektedir. Zira, başbakan ve bakanlar kurulu parlamentoya karşı değil, devlet başkanına karşı sorumludur.

Azerbaycan siyasal sisteminin merkezinde yer alan devlet başkanının yasama, yürütme ve yargı alanlarında geniş yetkileri vardır. Azerbaycan devlet başkanı kanun önerisinde bulunarak yasama sürecine iştirak edebilmekte ve başkanın vermiş olduğu kanun önerisi üzerinde Meclis değişiklik yapamamaktadır. Devlet başkanı ayrıca, kanun hükmünde olan ve “ferman” olarak adlandırılan kararnameler çıkarabilmektedir. Devlet başkanının yasama sürecindeki geniş yetkileri karşısında Azerbaycan Milli Meclisinin yürütme organı üzerindeki denetimi oldukça zayıftır; hatta neredeyse yoktur. Parlamentonun yürütme karşısında zayıf olmasının sebebi, iktidar partisi YAP’ın ve iktidarı destekleyen bağımsızların parlamentoda çoğunluğu oluşturmasıdır. Bundan dolayı, parlamentoda hemen hemen hiçbir muhalif ses çıkmadan yürütmenin kanun önerileri kabul edilmektedir. Bu bağlamda, Meclisin uygulamada yürütmeden bağımsız olarak kanun önerisinde bulunamaması ve yürütme üzerinde
denetim ve gözetim mekanizmasını işletememesi siyasi sisteme getirilen önemli eleştirilerdir.

Azerbaycan’da sert kuvvetler ayrılığının önündeki diğer bir engel, başkanın yargı alanında sahip olduğu geniş yetkilerdir. Anayasa Mahkemesi ve Yüksek Mahkeme (Yargıtay) üyeleri ile uyuşmazlık mahkemeleri hâkimlerini ve cumhuriyet başsavcısını Meclisin onayı ile atayan devlet başkanı, diğer mahkemelerin hâkimlerini Meclisin onayı olmadan görevlendirmektedir.

2000 yılından itibaren yapılan ve devlet başkanı ile iktidar partisinin siyasal sistem içerisindeki otoritesini güçlendiren ve süreklilik sağlayan anayasal ve hukuksal düzenlemeler, ülkede siyasi partilerin yaşamasına izin verse de, iktidara gelme şansını azaltmıştır. Ülkede parçalanmış muhalefeti zayıflatan diğer bir unsur ise 2002 yılında kabul edilen, tüm milletvekillerinin dar bölge seçim sistemi ile seçilmesine dair anayasa değişikliğidir. İki partili bir sistemi teşvik eden ve zayıf partilerin yaşamasına izin vermeyen bir sistem olarak nitelendirilen dar bölge seçim sistemi, yerelde güçlü iktidar seçkinlerinin parlamentoya girmesine zemin hazırladığı için eleştirilmiştir.

Azerbaycan hükümet sistemine yöneltilen eleştirilerin başında, devlet başkanının otoritesinin anayasa değişiklikleriyle gittikçe güçlenmesi gelmektedir. Hatta başkanın sahip olduğu geniş yetkiler sebebiyle Azerbaycan hükümet sistemi “süper başkanlık sistemi” olarak da nitelendirilmiştir. Ayrıca sert kuvvetler ayrılığının mevcut olmaması yürütmenin erkler dengesinde daha ağır basmasına sebep olmuştur.
Mevcut siyasal sistem başkanı denetleyecek ve frenleyecek bir mekanizma öngörmemiş, “frensiz” ve “uyumlu” bir yapının oluşumuna hizmet etmiştir.
Devlet başkanına sınırsız seçilebilme hakkı tanıyan ve kalıcı iktidar yolunu açan 2009 Anayasa değişikliği, dış basın ve muhalefet tarafından eleştirilmiş; demokratikleşme sürecinde olan Azerbaycan için otoriter rejime dönüşme tehlikesi yarattığı ileri sürülmüştür.

Bütün bu çerçeve içinde, Azerbaycan hükümet sisteminde öne çıkan özellikler; merkezde yasama, yürütme ve yargı alanlarında birçok yetkiyle donatılmış güçlü başkan; başkanın partisinin çoğunlukta olduğu ve onunla uyumlu çalışan yasama organı; başkanın hâkimlerin atanmasında ve yüksek yargı organları üyelerinin belirlenmesinde önemli yetkilere sahip olduğu yargı sistemi ve iktidar karşısında Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanmasından günümüze kadar örgütsel açıdan var olmuş, ancak iktidara gelememiş zayıf ve parçalanmış muhalefet şeklinde sıralanabilir. Başkanlık sisteminin iyi işlememesinin önündeki en önemli engel ise, demokratik hukuk devletinin temelinde yer alan etkili fren ve denge mekanizmalarına dayanan kuvvetler ayrılığı ilkesinin tam olarak uygulanamamasıdır. Bu açıdan değerlendirildiğinde Azerbaycan’da terazinin bir kefesinde yer alan güçlü ve istikrarlı yönetim, diğer kefesinde yer alan demokratikleşme karşısında ağır basmaktadır. Diğer yandan ülkenin enerji sektörüne dayalı ekonomik büyümesi de siyasal liberalleşmeye ivme kazandırmak yerine iktidarın gücünü pekiştiren bir unsur olarak kalmıştır.


KAYNAKÇA

Abbasov, Shahin. “Presidential and Democratization Process in Azerbaijan”, Friedrich-Ebert-Stiftung İnternet Sitesi, 
http://library.fes.de/pdf-files/bueros/georgien/05810.pdf,   Erişim: 03.06.2013.
Abdullayev, Cavid.“Azerbaycan’da Anayasallaşma Süreci ve Benimsenen Sistemin Niteliği,” Avrasya Dosyası, Cilt 7, Sayı 1, 
http://www.21yyte.org/assets/uploads/files/109-131%20cavid.PDF,   Erişim: 14.03.2014, s. 109-131.
Aliyev, Cabir. “Azerbaycan Anayasal Yargı Sisteminde ‘Şikayet’ Denetim Usulü:
Anayasa Şikayeti.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi,2010.
Alkan, Haluk. Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası. Ankara:USAK Yayınları, 2010.
____ .“Demokrasi-Otoriterlik Ayırımında Orta Asya ve Kafkasya Türk
Cumhuriyetlerinde Siyasal Partiler: Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan
Örnekleri.” ASAM Avrasya Dosyası, Cilt 10, Sayı 4 (2004), s. 208-235.
____ .“Türk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallaşma Süreci: Geçen Yirmi Yılın
Bir Bilançosu.” Bilig, Sayı 61 (Bahar 2012), 
http://yayinlar.yesevi.edu.tr/files/article /521.pdf, Erişim: 06.06.2013, s. 1-30.
Aras, Bülent. “Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Seçimleri, 2013.” Hazar
Strateji Enstitüsü, http://www.hazar.org/content/yayinlar/azerbaycan_
cumhurbaskanligi_secimleri_2013_310.aspx, Erişim: 14.03.2014.
Aslanlı, Araz. “Azerbaycan’da Devlet Başkanlığı Seçimi ve Sonrasındaki
Gelişmeler.” Karadeniz Araştırmaları, (Bahar 2004), http://www.karam.org.tr/Makaleler/1118809 257 aslanli.pdf, Erişim: 06.06.2013, s. 102-120.
Azerbaycan Respublikası Baş Prokurorluğu. “Azerbaycan Respublikasının
Cinayet Mecellesi”, 
      http://www.genprosecutor.gov.az/files/uploader/AR-in_cinayet_mecellesi.doc, Erişim: 10.09.2014.
Azerbaycan Respublikasının Dövlet Statistika Komitesi. “Azerbeycanda demeqrafik vaziyyet”, 
     http://www.stat.gov.az/xeber/index.php?id=3380,  Erişim: 04.11.2016.
Azerbaycan Respublikası M?rk?zi Seçki Komissiyası. “Azerbaycan Respublikasının
Seçki Mecellesi”, 
http://www.msk.gov.az/uploads/qanunvericilik/seckimacallasi_
2013.pdf, Erişim: 03.06.2013.
____ .“Seçkiler”, http://www.cec.gov.az/az/ main_az.htm, Erişim: 29.04.2013.
Az?rbaycan Respublikası Milli M?clisi. “Az?rbaycan Respublikası Milli M?clisi
Daxili Nizamnam?sinin t?sdiq edilm?si Haqqında Az?rbaycan Respublikasının
Qanunu”, http://www.meclis.gov.az/?/az/content/39, Erişim: 06.06.2013.
____ .“Stenoqram”, http://www.meclis.gov.az/?/az/stenoqram/418,
Erişim: 09.11.2016.
196 TBMM Araştırma Hizmetleri Başkanlığı Bayulgen, Oksan. Foreign Investment and Political Regimes The Oil Sector in
Azerbaijan, Russia and Norway. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
Center for Systemic Peace. “Polity IV Country Report 2010: Azerbaijan”, http://
www.systemicpeace.org/polity/Azerbaijan2010.pdf, Erişim: 19.07.2013.
CIA. “The World Factbook: Azerbaijan”, https://www.cia.gov/library/
publications/the-world-factbook/geos/aj.html, Erişim: 04.11.2016.
Cornell, Svante E. “Democratization Falters in Azerbaijan. ” Journal of Democracy,
Cilt 12, Sayı 2 (Nisan 2001), s. 118-131.
Demirelli, Levent. “Azerbaycan Cumhuriyeti Kamu Yönetimi Örgütlenmesi.”
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2012.
Demirtepe, Turgut. “Azerbaycan’da Yaklaşan Cumhurbaşkanlığı Seçimleri”, USAK
Analist İnternet Sitesi, http://www.usakanalist.com/detail.php?id=713,
Erişim: 07.04.2014.
Diamond, Larry Jay. “Thinking about Hybrid Regimes.” Journal of Democracy, Cilt 13,
Sayı 2 (Nisan 2002), s. 21-35.
Duverger, Maurice. Siyasi Partiler. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1993.
Economic Intelligence Unit. “Democracy Index 2015”, http://www.eiu.com/
public/topical_report.aspx?campaignid=DemocracyIndex2015,
Erişim: 07.11.2016.
Election Guide. “Republic of Azerbaijan”, http://www.electionguide.org/country.
php?ID=16, Erişim: 29.04.2013.
Elgie, Robert. “Semi-Presidentialism: An Increasingly Common Constitutional
Choice.” Semi-Presidentialism and Democracy içinde, Robert Elgie, Sophia
Moestrup ve Yu-Shan Wu ed., New York: Palgrave Macmillan, 2011, s. 1-20.
Elma, Fikret. “Azerbaycan’da Yerel Yönetişim ve Belediye: Bakü ve Yakın Havzası Örneği.” Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 2 (2013), http://sablon.sdu.edu.tr/fakulteler/iibf/dergi/
files/2013-2-10.pdf, Erişim: 28.10.2014, s. 163-186
Ergül, Ozan ve Cavid Abdullayev. “Azerbaycan Anayasası”, http://acikarsiv.ankara.
edu.tr/browse/1111/1691.pdf, Erişim: 14.03.2014.
Ergün, Ayça. “Post-Soviet Political Transformation in Azerbaijan: Political Elite,
Civil Society and The Trials of Democratization.” Uluslararası İlişkiler, Cilt 7, Sayı
26 (Yaz 2010), http://www.uidergisi.com/wp-content/uploads/2013/02/
post-soviet-political-relations.pdf, Erişim: 14.03.2014, s. 67-85.
Esen, Ahmet Turan. “2013 Seçimleri Yaklaşırken Azerbaycan’da Muhalefet
Partileri”, 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü İnternet Sitesi, http://www.21yyte.
org/tr/arastirma/azerbaycan/2013/04/22/6963/2013-secimleriyaklasirken-
azerbaycanda-muhalefet-partileri, Erişim: 07.04.2014.
Freedom House. “Freedom in the World 2016”, 
https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2016/azerbaijan, Erişim: 07.11.2016.
Gafarlı, Orhan ve Serap Koydemir. “Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Seçimleri.” BİLGESAM İnternet Sitesi, 
http://www.bilgesam.net/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=2473:2013-10-07-20-50-58&catid=86:analizler-kafkaslar&Itemid=148,    Erişim: 07.04.2014.
Gönenç, Levent. “Azerbaycan Anayasası Üzerine Notlar.” Ankara Üniversitesi
Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 47, Sayı 14 (1998), 
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/294/2683.pdf,     Erişim: 29.04.2013, s. 185-220.
Guliyev, Farid. “Post-Soviet Azerbaijan: Transition to Sultanistic
Semiauthoritarianism? An Attempt at Conceptualization.” Demokratizatsiya:
The Journal of Post-Soviet Democratization, Cilt 13, Sayı 3 (Yaz 2005), s. 393-435.
Hacıyev, Natig. “Başkanlık Sistemi ve Azerbaycan Örneği.” Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2009.
Hasanoğlu, Mürteza. “Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Devletin Yeniden Yapılandırılması.” Sayıştay Dergisi, Sayı 69, 
http://www.sayistay.gov.tr/dergi/icerik/der69m5.pdf, Erişim: 28.10.2014, s. 73-90.
Heinrich, Andreas. “The Formal Political System in Azerbaijan and Kazakhstan”, The Research Centre for East European Studies İnternet Sitesi, 
http://www.forschungsstelle.uni-bremen.de/UserFiles/file/06-Publikationen/Arbeitspapiere/fsoap107.pdf,  Erişim: 03.06.2013, s. 10-26.
IDEA. “Voter turnout data for Azerbaijan”, 
http://www.idea.int/vt/countryview.cfm?Country Code=AZ,     Erişim: 06.06.2013.
IPU. “Azerbaijan Parliamentary Chamber: Milli Mejlis Elections Held in 1995”, 
http://www.ipu.org/parline-e/reports/arc/2019_95.htm,     Erişim: 14.04.2014.
____ .“Azerbaijan Milli Mejlis (National Assembly)”, 
http://www.ipu.org/parline-e/reports/2019_E.htm, Erişim: 08.11.2016.
İba, Şeref. “Cumhurbaşkanınca Yayımlanması Kısmen veya Tamamen Uygun
Bulunmayan Kanunların Meclise Geri Gönderilmesi.” Ankara Üniversitesi
Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 52, Sayı 3 (2003), s. 299-316.
Kamrava, Mehran. “State-Building in Azerbaijan: The Search for Consolidation.”
Middle East Journal, Cilt 55, Sayı 2 (İlkbahar 2001), s. 216-236.
Linz, Juan. Totaliter ve Otoriter Rejimler. Ankara: Liberte Yayınları, 2008.
Mehmetoğlu, Enes. “Azerbaycan Anayasasında Yürütme Erki.” Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2010.
Mollaer, Fırat. “Azerbaycan’da Demokrasi ve Geleceği Üzerine Gözlemler.” Bilgi,
8 (2004), http://www.bilgidergi.com/uploads/2004Mollaer.pdf, Erişim:
04.06.2013.
Mövsümov, Elvin. “Azerbaycan’da Siyasi Partilerin Demokratikleşme Sürecine
Etkileri.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2008.
198 TBMM Araştırma Hizmetleri Başkanlığı Nichol, Jim. “Azerbaijan’s October 2008 Presidential Election: Outcome and
Implications”, Report, Congressional Research Service, http://www.fas.org/
sgp/crs/row/RS22977.pdf, Erişim: 03.06.2013, s. 1-6.
OSCE/ODIHR. “Azerbaijan”, http://www.osce.org/odihr/elections /azerbaijan,
Erişim: 29.04.2013.
____ .“Republic of Azerbaijan: Parliamentary Elections Final Report, 2001”, http://
www.osce.org/odihr/elections /azerbaijan/ 14265, Erişim: 06.06.2013.
____ .“Republic of Azerbaijan: Parliamentary Elections Final Report, 2005”, http://
www.osce.org/odihr/elections/azerbaijan/17946, Erişim: 06.06.2013.
____ .“Republic of Azerbaijan: Parliamentary Elections Final Report, 2006”, http://
www.osce.org/odihr/elections/azerbaijan/19596, Erişim: 06.06.2013.
____ .“Republic of Azerbaijan: Parliamentary Elections Final Report, 2010”, http://
www.osce.org/odihr/75073, Erişim: 06.06.2013.
____ .“Republic of Azerbaijan: Presidential Election, 9 October 2013 Final Report”,
http://www.osce.org/institutions/110015, Erişim 19.03.2014.
Ottaway, Marina. Democracy Challenged: The Rise of Semi-Authoritarianism.
Washington DC: Carnegie Endowment for International Peace, 2003.
Önder, Tuncay. “Seçim Sistemleri.” Siyaset içinde, Mümtazer Türköne ed., Ankara: Lotus Yayınevi, 2003, s. 293-314.
Özbudun, Ergun. Otoriter Rejimler, Seçimsel Demokrasiler ve Türkiye. İstanbul:
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2011.
Özgişi, Tunca. “Orta Asya Cumhuriyetleri ve Azerbaycan’ın Parlamento Yapılarının Karşılaştırmalı Analizi.” Türkiyat Mecmuası, Cilt 22, (Güz, 2012), http://www.journals.istanbul.edu.tr/tr/index.php/turkiyat/article/view/18740/pdf,   Erişim: 03.06.2013, s. 83-102.
Özkul, Fatih. “Başkanlık Sistemi Üzerine Amerika Birleşik Devletleri ve Azerbaycan Modeli Karşılaştırması.” TBB Dergisi, Sayı 103 (2012), http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/ m2013-103-1228, Erişim: 03.06.2013, s. 85-110.
Rehimli, Recep. “Azerbaycan Yönetim Sistemi.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar
Dergisi, Cilt 2, Sayı 9 (Sonbahar 2009), http://www.sosyalarastirmalar.com/
cilt2/sayi9pdf/ rehimli_recep.pdf, Erişim: 19.07.2013. s. 377-386.
Sarıahmetoğlu, Nesrin. “Azerbaycan’da Cumhurbaşkanlığı Seçimleri Beklentiler
ve Gerçekler”, ORSAM İnternet Sitesi, (Ekim 2013), http://www.orsam.org.tr/
tr/trUploads/Yazilar /Dosyalar/2013109170rapor.pdf, Erişim: 01.03.2014.
Schedler, Andress. “The Logic of Electoral Authoritarism.” Electoral Authoritarism The Dynamics of Unfree Competition içinde, Andreas Schedler ed., London: Lynne Rienner, 2006, s. 1-23.
Sedelius, Thomas. The Tug-of-War between Presidents and Prime Ministers: Semi- Presidentialism in Central and Eastern Europe. Örebro: Örebro Üniversitesi Yayını, 2006.
Sultanova, Shahla. “Challenging the Aliyev Regime: Political Opposition in
Azerbaijan.” Journal Article Demokratizatsiya: The Journal of Post-Soviet
Democratization, Cilt 22, Sayı 1 (Kış 2014), s. 15-37.
Şahinoğlu, Elhan. “Muhalefetsiz Oluşan Azerbaycan Parlamentosu”, 21. Yüzyıl
Türkiye Enstitüsü İnternet Sitesi, 
 http://www.21yyte.org/tr/arastirma/azerbaycan/2010/11/09/5882/muhalefetsiz-olusan-azerbaycanparlamentosu,  Erişim: 24.03.2014.
T.C. Bakü Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği. “Azerbaycan Yıllık Raporu 2012:
Azerbaycan’ın Genel Ekonomik Durumu ve Türkiye ile Ekonomik-Ticari İlişkileri”, 
          http://www.musavirlikler.gov.tr/upload/AZER/RAPOR%202012.docx,    Erişim: 10.03.2014.
Tokluoğlu, Ceylan. “Azerbaycan.” Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Azerbaycan,
Gürcistan ve Ukrayna içinde, İsmail Aydıngün ve Çiğdem Balım ed., Ankara:
Atatürk Kültür Merkezi, 2012, s. 15-115.
____ .“Perceptions of State and Leadership in Post-Soviet Azerbaijan (1991-2009).”
Middle Eastern Studies, Cilt 48, Sayı 3 (2012), s. 319-343.
TÜRKPA. “Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası”, 
         www.turk-pa.org/documents/turk-t.pdf, Erişim: 10.04.2013.
United Nations Public Administration Network (UNPAN). “Republic of Azerbaijan
Public Administration Country Profile”, (Mart 2004), 
http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan023173.pdf,  Erişim: 19.03.2014.
Valiyev, Anar. “Parliamentary Elections in Azerbaijan.” Problems of Post-Communism, Cilt 53, Sayı 3 (Mayıs-Haziran 2006), s. 17-35.
Wu, Yu-Shan. “Clustering of Semi-Presidentialism: A First Cut.” Semi-Presidentialism and Democracy içinde, Robert Elgie, 
Sophia Moestrup ve Yu-Shan Wu ed., New York : Palgrave Macmillan, 2011, s. 21-41.
Yavaşgel, Emine. Temsilde Adalet ve Siyasal İstikrar Açısından Seçim Sistemleri ve Türkiye’deki Durum, İstanbul: Nobel Yayınevi, 2004.


DİPNOTLAR;

1 Guliyev, Azerbaycan’ı yarı-otoriter rejim tipi ile sultanlık rejim özelliklerinin bir arada olduğu sultanistik yarı-otoriter rejim olarak tanımlamıştır. 
Bkz. Farid Guliyev, “Post-Soviet Azerbaijan: Transition to Sultanistic Semiauthoritarianism? An Attempt at Conceptualization,” Demokratizatsiya: The
Journal of Post-Soviet Democratization, Cilt 13, Sayı 3 (Yaz 2005), s. 395; Ottaway ise Azerbaycan’ı yarı-otoriter rejim olarak sınıflandırmıştır. 
Bkz. Marina Ottaway, Democracy Challenged: The Rise of Semi-Authoritarianism (Washington DC: Carnegie Endowment for International Peace, 2003), s. 52;
Seçimsel otoriter rejimler ve alt sınıflandırmaları için bkz. Ergun Özbudun, Otoriter Rejimler, Seçimsel Demokrasiler ve Türkiye (İstanbul: 
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2011), s. 39-53; İlham Aliyev yönetimini modern sultancı rejim ve otoriter rejim olarak nitelendiren görüşlerin de ele 
alındığı çalışma için Bkz. Ceylan Tokluoğlu, “Perceptions of State and Leadership in Post-Soviet Azerbaijan (1991-2009),” Middle Eastern Studies, Cilt 48, 
Sayı 3 (2012), s. 329-330.
2 “The World Factbook: Azerbaijan”, CIA İnternet Sitesi, 
     https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html, Erişim: 04.11.2016.
3 “Аzərbаycаndа dеmоqrаfik vəziyyət”, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, 
    http://www.stat.gov.az/xeber/index.php?id=3380, Erişim: 04.11.2016.
4 “The World Factbook: Azerbaijan”.
5 Ceylan Tokluoğlu, “Azerbaycan,” Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna içinde, İsmail Aydıngün ve Çiğdem Balım ed. 
(Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2012), s. 51-52; Recep Rehimli, “Azerbaycan Yönetim Sistemi,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 2, Sayı 9
(Sonbahar 2009), 
    http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt2/sayi9pdf/rehimli_recep.pdf,  Erişim: 19.07.2013, s. 382.
6 “Democracy Index 2015”, Economic Intelligence Unit İnternet Sitesi, 
    http://www.eiu.com/public/topical_report.aspx?campaignid=DemocracyIndex2015,   Erişim: 07.11.2016, s. 7.
7 Özgürlükler Evi Demokrasi Endeksi’ne göre, ülkelere siyasal haklar ve sivil özgürlükler dikkate alınarak 1 ilâ 7 arasında değerler verilmiştir. 
7 skoru demokratik unsurların yokluğunu gösterirken, 1 skoru tam gelişmiş demokrasileri gösterir. Yıllık ortalaması 1 ilâ 2,5 arasında değer alan siyasal
sistemler özgür, 3 ilâ 5,5 arasında değer alanlar kısmen özgür ve 5,5 ilâ 7 arasında değer alanlar ise özgür olmayan siyasal sistemlerdir. 
“Freedom in the World 2016”, Freedom House İnternet Sitesi, 
    https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2016/azerbaijan,   Erişim: 07.11.2016.
8 Polity IV Demokrasi Endeksi’nde demokrasi ve otokrasi skorları verilmekte ve -10 (güçlü otokrasi) ve +10 (güçlü demokrasi) arasında skorlar yer almaktadır. 
Demokrasi ve otokrasi skorları arasındaki farkı ifade eden Polity Endeksi demokrasinin çok yaygın olarak kullanılan bir ölçümüdür. “Polity
IV Country Report 2010: Azerbaijan”, Center for Systemic Peace İnternet Sitesi, 
    http://www.systemicpeace.org/polity/Azerbaijan2010.pdf, Erişim: 19.07.2013.
9 “Azerbaycan Yıllık Raporu 2012: Azerbaycan’ın Genel Ekonomik Durumu ve Türkiye ile Ekonomik- Ticari İlişkileri”, T.C. Bakü Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği 
İnternet Sitesi,
http://www.musavirlikler.gov.tr/upload/AZER/RAPOR%202012.docx,     Erişim: 10.03.2014, s. 6.
10 Natig Hacıyev, “Başkanlık Sistemi ve Azerbaycan Örneği” (Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2009), s. 11.
11 Tunca Özgişi, “Orta Asya Cumhuriyetleri ve Azerbaycan’ın Parlamento Yapılarının Karşılaştırmalı Analizi,” Türkiyat Mecmuası, Cilt 22, (Güz 2012), 
http://www.journals.istanbul.edu.tr/tr/index.php/turkiyat/article/view/18740/pdf,    Erişim: 03.06.2013, s. 85; 
    Levent Gönenç, “Azerbaycan Anayasası Üzerine Notlar,” AÜHFD, Cilt 47, Sayı 14 (1998), 
    http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/294/2683.pdf, Erişim: 29.04.2013, s. 190.
12 Özgişi, “Orta Asya Cumhuriyetleri ve Azerbaycan’ın Parlamento Yapılarının Karşılaştırmalı Analizi,” s. 86; 
     Andreas Heinrich, “The Formal Political System in Azerbaijan and Kazakhstan”, The Research Centre for East European Studies İnternet Sitesi, 
    http://www.forschungsstelle.uni-bremen.de/UserFiles/file/06-Publikationen/Arbeitspapiere/ fsoap107.pdf,    Erişim: 03.06.2013, s. 10.
13 Haluk Alkan, Azerbaycan Paradoksu: Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası (Ankara: USAK Yayınları, 2010), s. 63.
14 Nesrin Sarıahmetoğlu, “Azerbaycan’da Cumhurbaşkanlığı Seçimleri Beklentiler ve Gerçekler”, ORSAM İnternet Sitesi, (Ekim 2013), 
http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/2013109_170rapor.pdf,    Erişim: 01.03.2014, s. 9.
15 Özgişi, “Orta Asya Cumhuriyetleri ve Azerbaycan’ın Parlamento Yapılarının Karşılaştırmalı Analizi,” s. 86; 
Sarıahmetoğlu, “Azerbaycan’da Cumhurbaşkanlığı Seçimleri Beklentiler ve Gerçekler”, s. 9.
16 Shahin Abbasov, “Presidential and Democratization Process in Azerbaijan”, Friedrich-Ebert-Stiftung Derneği İnternet Sitesi, 
http://library.fes.de/pdf-files/bueros/georgien/05810.pdf,    Erişim: 03.06.2013, s. 2; 
    Alkan, Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, s. 213.
17 Abbasov, “Presidential and Democratization Process in Azerbaijan”, s. 2; Jim Nichol, “Azerbaijan’s October 2008 Presidential Election: 
Outcome and Implications”, Report, Congressional Research Service, 
     http://www.fas.org/sgp/crs/row/RS22977.pdf, Erişim: 03.06.2013, s. 4.
18 Alkan, Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, s. 212.
19 Sarıahmetoğlu, “Azerbaycan’da Cumhurbaşkanlığı Seçimleri Beklentiler ve Gerçekler”, s. 10-11; “Republic of Azerbaijan: Presidential Election, 
9 October 2013 Final Report”, OSCE/ODIHR İnternet Sitesi,
http://www.osce.org/institutions/110015,     Erişim 19.03.2014, s. 29.
20 “Azerbaycan Anayasası”, TÜRKPA İnternet Sitesi, www.turk-pa.org/documents/turk-t.pdf,    Erişim: 10.04.2013.
21 1995 Anayasası’nda yapılan 2002 değişikliği ile üçte iki olan çoğunluk, salt çoğunluk olarak değiştirilmiştir.
22 “Azerbaycan Respublikasının Seçki Mecellesi”, Azerbaycan Respublikası Merkezi Seçki Komissiyası İnternet Sitesi,
     http://www.msk.gov.az/uploads/qanunvericilik/secki-macallasi_2013.pdf, Erişim: 03.06.2013.
23 Başkanlık seçim sonuçları için bkz., “Republic of Azerbaijan”, Election Guide İnternet Sitesi,
     http://www.electionguide.org/country.php?ID=16, Erişim: 29.04.2013; 
“Seçkiler”, Azerbaycan Respublikası Merkezi Seçki Komissiyası İnternet Sitesi, 
     http://www.cec.gov.az/az/main_az.htm,   Erişim: 29.04.2013; 
“Azerbaijan”, OSCE/ODIHR İnternet Sitesi, 
     http://www.osce.org/odihr/elections/azerbaijan, Erişim: 29.04.2013; 
Heinrich, “The Formal Political System in Azerbaijan and Kazakhstan”, s. 25; “Republic of Azerbaijan: Presidential Election, 9 October 2013 Final Report”.
24 “18 Mayıs 1990’da Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Komünist Partisi Merkezi Komitesi’nin birinci sekreteri Ayaz Muttalibov Yüksek Sovyet 
tarafından Azerbaycan’ın ilk başkanı seçilmiştir.
Yüksek Sovyet’in 316 üyesi Muttalibov’un lehinde, 3 milletvekili ise aleyhinde oy kullanmıştır. Hukuk
ve demokrasi söylemlerinin yükseldiği bir dönemde Ayaz Muttalibov, 8 Eylül 1991’de ilk defa
halkın katılımıyla gerçekleşen başkanlık seçimine gitmek zorunda kalmıştır.” Bkz. Hacıyev, “Başkanlık
Sistemi ve Azerbaycan Örneği”, s. 153.
25 Birden fazla adayın katıldığı ilk başkanlık seçimi, başkanın görev süresi dolmadan erken seçim olarak gerçekleşmiştir. Bkz. Hacıyev, 
“Başkanlık Sistemi ve Azerbaycan Örneği”, s. 154.
26 Hacıyev, “Başkanlık Sistemi ve Azerbaycan Örneği”, s. 127; Alkan, Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, s. 97. “Devlet Başkanının yasama organı tarafından kabul edilen ve onay için kendisine sunulan bir kanunu onaylamayı reddedip onun kanunlaşmasını önlemesine ‘mutlak veto’ adı verilmektedir. Buna karşın, devlet başkanının kendisine sunulan bir kanunu geri göndermesinden sonra, yasama organının aynı metni nitelikli bir  çoğunlukla kabul edebilme yetkisi varsa, bu durumda ‘geciktirici veto’dan söz edilebilir. Başka bir anlatımla, geciktirici veto yönteminin geçerli
olduğu sistemlerde, yasama organının cumhurbaşkanının geri gönderme kararına karşı direnebilmesi için öncekinden daha nitelikli bir oy çoğunluğuna 
ulaşması gerekmektedir.” (Şeref İba,“Cumhurbaşkanınca Yayımlanması Kısmen veya Tamamen Uygun Bulunmayan Kanunların Meclise Geri Gönderilmesi,”  
Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 52, Sayı 3 (2003), s. 305).
27 Anayasal kanunlar, Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası’na ek düzenlemeler getiren ve Azerbaycan
Cumhuriyeti Milli Meclisinde 95 oyla kabul edilen kanunlardır (Enes Mehmetoğlu, “Azerbaycan Anayasasında
Yürütme Erki” (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2010), s. 85).
28 Hacıyev, “Başkanlık Sistemi ve Azerbaycan Örneği”, s. 127.
29 Cabir Aliyev, “Azerbaycan Anayasal Yargı Sisteminde ‘Şikâyet’ Denetim Usulü: Anayasa Şikayeti” (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara 
Üniversitesi, 2010), s. 75.
30 Azerbaycan’da yerel hizmetler merkezi idarenin taşra uzantısı olan ve Anayasa’da “yerel yürütme organları” olarak ifade edilen icra hâkimiyetleri 
(valilikler) ve Anayasa’nın dördüncü bölümünün dokuzuncu faslında düzenlenen belediyeler aracılığıyla yerine getirilmektedir (Mürteza Hasanoğlu, 
“Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Devletin Yeniden Yapılandırılması,” Sayıştay Dergisi, Sayı 69, s. 80, 
http://www.sayistay.gov.tr/dergi/icerik/der69m5.pdf,    Erişim: 28.10.2014, s. 83-84, 
Fikret Elma, “Azerbaycan’da Yerel Yönetişim ve Belediye: Bakü ve Yakın Havzası Örneği,” Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 
Dergisi, Cilt 18, Sayı 2 (2013),
http://sablon.sdu.edu.tr/fakulteler/iibf/dergi/files/2013-2-10.pdf, Erişim: 28.10.2014, s. 169).
Azerbaycan idari teşkilatı için bkz. Levent Demirelli, “Azerbaycan Cumhuriyeti Kamu Yönetimi Örgütlenmesi”
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2012).
31 Devlet Başkanı, “Anayasanın 1, 2, 6, 7, 8, 21’inci maddeleri, 3’üncü maddenin 3’üncü fıkrasında belirtilen hususlar ve 3’üncü fasılda geçen maddeler, yani Temel İnsan ve Vatandaş Hakları ve Özgürlükleri ile ilgili maddeler hariç olmak üzere önemli herhangi bir meseleye dair referandum tayin
edebilir.” (Mehmetoğlu, “Azerbaycan Anayasasında Yürütme Erki”, s. 82).
32 Azerbaycan Ceza Kanunu’nda suçlar az ağır, ağır ve çok ağır suçlar diye ayrılmaktadır. Kanun’un 15’inci maddesinin dördüncü fıkrasına göre, kasten 
veya ihmalkârlık sebebiyle ortaya çıkan suçlar için kararlaştırılmış hapis cezası müddetinin üst sınırı 12 yıldan fazla olmayan suçlar ağır suç
sayılmaktadır ( “Az?rbaycan Respublikasının Cinay?t M?c?ll?si”, Az?rbaycan Respublikası Baş Prokurorluğu İnternet Sitesi, 
www.genprosecutor.gov.az/files/uploader/AR-in_cinayet_mecellesi.doc,   Erişim: 10.09.2014).
33 “Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi Daxili Nizamnaməsinin təsdiq edilməsi Haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu”,  Azərbaycan 
Respublikasının Milli Məclisi İnternet Sitesi,
http://www.meclis.gov.az/?/az/content/39, Erişim: 06.06.2013
34 Aliyev, “Azerbaycan Anayasal Yargı Sisteminde ‘Şikayet’ Denetim Usulü: Anayasa Şikayeti”, s. 65.
35 Alkan, Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, s. 104-105.
36 Alkan, Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, s. 106
37 Fatih Özkul, “Başkanlık Sistemi Üzerine Amerika Birleşik Devletleri ve Azerbaycan Modeli Karşılaştırması,” TBB Dergisi, Sayı 103 (2012), 
    http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/m2013-103-1228,  Erişim: 03.06.2013, s. 96.
38 Heinrich, “The Formal Political System in Azerbaijan and Kazakhstan”, s. 16.
39 Alkan, Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, s. 183.
40 Alkan, Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, s. 215; Heinrich, “The Formal Political System in Azerbaijan and Kazakhstan”, s. 18.
41 Alkan, Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, s. 218.
42 Hacıyev, “Başkanlık Sistemi ve Azerbaycan Örneği”, s. 147.
43 Maurice Duverger, Siyasi Partiler (Ankara: Bilgi Yayınevi, 1993), s. 502-504, 508.
44 Duverger, Siyasi Partiler, s. 518.
45 Alkan, Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, s. 104.
46 Tuncay Önder, “Seçim Sistemleri,” Siyaset içinde, Mümtazer Türköne ed. (Ankara: Lotus Yayınevi, 2003), s. 296; 
     Heinrich, “The Formal Political System in Azerbaijan and Kazakhstan”, s. 13.
47 Önder, “Seçim Sistemleri”, s. 296; Emine Yavaşgel, Temsilde Adalet ve Siyasal İstikrar Açısından Seçim Sistemleri ve Türkiye’deki Durum 
(İstanbul: Nobel Yayınevi, 2004), s. 87.
48 Alkan, Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, s. 104-105.
49 Haluk Alkan, “Demokrasi-Otoriterlik Ayırımında Orta Asya ve Kafkasya Türk Cumhuriyetlerinde Siyasal Partiler: Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan 
Örnekleri,” ASAM Avrasya Dosyası, Cilt 10, Sayı 4 (2004), s. 217.
50 Alkan, “Demokrasi-Otoriterlik Ayırımında Orta Asya ve Kafkasya Türk Cumhuriyetlerinde Siyasal Partiler,” s. 218.
51 Araz Aslanlı, “Azerbaycan’da Devlet Başkanlığı Seçimi ve Sonrasındaki Gelişmeler,” Karadeniz Araştırmaları, (Bahar 2004 ), 
    http://www.karam.org.tr/Makaleler/1118809257_aslanli.pdf,  Erişim: 06.06.2013, s. 104.
52 Anar Valiyev, “Parliamentary Elections in Azerbaijan,” Problems of Post-Communism, Cilt 53, Sayı 3 (Mayıs-Haziran 2006), s. 24; Haluk Alkan, 
“Türk Cumhuriyetlerinde Siyasal Kurumsallaşma Süreci: Geçen Yirmi Yılın Bir Bilançosu,” Bilig, Sayı 61 (Bahar 2012),
     http://yayinlar.yesevi.edu.tr/files/article/521.pdf, Erişim: 06.06.2013, s. 17.
53 Azerbaycan Cumhuriyeti Seçim Kanunu, m. 24.
54 Alkan, Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, s. 105-106.
55 Heinrich, “The Formal Political System in Azerbaijan and Kazakhstan”, s. 16; Alkan, Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, s. 107; 
Svante E. Cornell, “Democratization Falters in Azerbaijan,” Journal of Democracy, Cilt 12, Sayı 2 (Nisan 2001), s. 126.
56 Aslanlı, “Azerbaycan’da Devlet Başkanlığı Seçimi ve Sonrasındaki Gelişmeler,” s.105.
57 Gönenç, “Azerbaycan Anayasası Üzerine Notlar”, s. 215.
58 Alkan, Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, s. 109.
59 Robert Elgie, “Semi-Presidentialism: An Increasingly Common Constitutional Choice,” Semi-Presidentialism and Democracy içinde, Robert Elgie, 
Sophia Moestrup ve Yu-Shan Wu ed. (New York: Palgrave Macmillan, 2011), s. 7, 11.
60 Yu-Shan Wu, “Clustering of Semi-Presidentialism: A First Cut,” Semi-Presidentialism and Democracy içinde, Robert Elgie, Sophia Moestrup ve 
Yu-Shan Wu ed. (New York: Palgrave Macmillan, 2011), s. 30-31.
61 Thomas Sedelius, The Tug-of-War between Presidents and Prime Ministers: Semi-Presidentialism in Central and Eastern Europe 
(Örebro: Örebro Üniversitesi Yayını, 2006), s. 91, 114.
62 Gönenç, “Azerbaycan Anayasası Üzerine Notlar,” s. 207.
63 Cavid Abdullayev, “Azerbaycan’da Anayasallaşma Süreci ve Benimsenen Sistemin Niteliği,” Avrasya Dosyası, Cilt 7, Sayı 1, 
     http://www.21yyte.org/assets/uploads/files/109-131%20cavid.PDF,   Erişim: 14.03.2014, s.120, 126.
64 “Anayasanın orijinal metninde ‘tayin eder’ olarak geçen bu terim her ne kadar meclisi feshetme yetkisini de içerir bir anlama sahip görünse de 
Azerbaycan Anayasası’nın tümü göz önüne alındığında, başkanın, Millî Meclisi feshetme yetkisinin olmadığı görülmektedir. Bu nedenle bu deyimi ‘ilan eder’
şeklinde anlamak daha uygun olur.” Bkz. Ozan Ergul ve Cavid Abdullayev, “Azerbaycan Anayasası”,
     http://acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1111/1691.pdf, Erişim: 14.03.2014.
65 Oksan Bayulgen, Foreign Investment and Political Regimes The Oil Sector in Azerbaijan, Russia and Norway 
(Cambridge: Cambridge University Press, 2010), s. 98.
66 Özgişi, “Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Azerbaycan’ın Parlamento Yapıları”, s. 99.
67 Abdullayev, “Azerbaycan’da Anayasallaşma Süreci ve Benimsenen Sistemin Niteliği,” s. 126. Diğer bazı kaynaklarda da başkanın Meclisi feshetme yetkisinin 
olmadığı belirtilmiştir. Bkz. “Republic of Azerbaijan Public Administration Country Profile”, United Nations Public Administration
Network (UNPAN) İnternet Sitesi, (Mart 2004),    http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan023173.pdf, Erişim: 19.03.2014.
68 Fırat Mollaer, “Azerbaycan’da Demokrasi ve Geleceği Üzerine Gözlemler,” Bilgi, 8 (2004),
  http://www.bilgidergi.com/uploads/2004Mollaer.pdf, Erişim: 04.06.2013, s 70.

69 Hacıyev, “Başkanlık Sistemi ve Azerbaycan Örneği”, s. 147
70 Ottaway, Democracy Challenged: The Rise of Semi-Authoritarianism, s. 19-20.
71 Cornell, “Democratization Falters in Azerbaijan,” s. 2.
72 Larry Jay Diamond, “Thinking about Hybrid Regimes,” Journal of Democracy, Cilt 13, Sayı 2 (Nisan 2002), s. 31.
73 Andress Schedler, “The Logic of Electoral Authoritarism,” Electoral Authoritarism The Dynamics of Unfree Competition içinde, Andreas Schedler ed. 
(London: Lynne Rienner, 2006), s. 3, 14.
74 Guliyev, “Post-Soviet Azerbaijan: Transition to Sultanistic Semiauthoritarianism An Attempt at Conceptualization,” s. 424.
75 Ayça Ergün, “Post-Soviet Political Transformation in Azerbaijan: Political Elite, Civil Society and The Trials of Democratization,” Uluslararası İlişkiler, 
Cilt 7, Sayı 26 (Yaz 2010),
     http://www.uidergisi.com/wp-content/uploads/2013/02/post-soviet-political-relations.pdf,  Erişim: 14.03.2014, s. 85.
76 “Stenoqram”, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi İnternet Sitesi, 
     http://www.meclis.gov.az/?/az/stenoqram/418, Erişim: 09.11.2016.
77 Bayulgen, Foreign Investment and Political Regimes The Oil Sector in Azerbaijan, Russia and Norway, s. 98.
78 Shahla Sultanova, “Challenging the Aliyev Regime: Political Opposition in Azerbaijan,” Journal Article Demokratizatsiya: 
The Journal of Post-Soviet Democratization, Cilt 22, Sayı 1 (Kış 2014), s. 21.
79 Elvin Mövsümov, “ Azerbaycan’da Siyasi Partilerin Demokratikleşme Sürecine Etkileri” (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2008), s. 118.
80 Elvin Mövsümov, “Azerbaycan’da Siyasi Partilerin Demokratikleşme Sürecine Etkileri”, s. 114.
81 Orhan Gafarlı ve Serap Koydemir, “Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Seçimleri”, BİLGESAM İnternet Sitesi,
     http://www.bilgesam.net/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=2473:2013-10-d=2473:2013-10-07-20-50-58&catid=86:analizler-kafkaslar&Itemid=148,     Erişim: 07.04.2014.
82 Sarıahmetoğlu, “Azerbaycan’da Cumhurbaşkanlığı Seçimleri Beklentiler ve Gerçekler”, s. 14.
83 Mövsümov, “Azerbaycan’da Siyasi Partilerin Demokratikleşme Sürecine Etkileri”, s. 118.
84 Sarıahmetoğlu, “Azerbaycan’da Cumhurbaşkanlığı Seçimleri Beklentiler ve Gerçekler”, s. 13.
85 Turgut Demirtepe, “Azerbaycan’da Yaklaşan Cumhurbaşkanlığı Seçimleri”, USAK Analist İnternet Sitesi,
     http://www.usakanalist.com/detail.php?id=713, Erişim: 07.04.2014.
86 Bülent Aras, “Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Seçimleri, 2013”, Hazar Strateji Enstitüsü,
 http://www.hazar.org/content/yayinlar/azerbaycan_cumhurbaskanligi_secimleri_2013_310.aspx,  Erişim: 14.03.2014, s. 7.
87 “Azerbaijan Parliamentary Chamber: Milli Mejlis Elections Held in 1995”, IPU İnternet Sitesi,
     http://www.ipu.org/parline-e/reports/arc/2019_95.htm,    Erişim: 14.04.2014 ; 
“Azerbaijan Milli Mejlis (National Assembly)”, IPU İnternet Sitesi, 
     http://www.ipu.org/parline-e/reports/2019_E.htm,    Erişim: 08.11.2016.
88 Demirtepe, “Azerbaycan’da Yaklaşan Cumhurbaşkanlığı Seçimleri”.
89 Bayulgen, Foreign Investment and Political Regimes The Oil Sector in Azerbaijan, Russia and Norway, s. 98.
90 Ahmet Turan Esen, “2013 Seçimleri Yaklaşırken Azerbaycan’da Muhalefet Partileri”, 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü İnternet Sitesi, 
     http://www.21yyte.org/tr/arastirma/azerbaycan/2013/04/22/6963/2013-secimleri-yaklasirken-azerbaycanda-muhalefet-partileri,   Erişim: 07.04.2014.
91 “Republic of Azerbaijan: Parliamentary Elections Final Report, 2001”, OSCE/ODIHR İnternet Sitesi,
      http://www.osce.org/odihr/elections/azerbaijan/14265 ,   Erişim: 06.06.2013.
92 “Republic of Azerbaijan: Parliamentary Elections Final Report, 2005”, OSCE/ODIHR İnternet Sitesi
      http://www.osce.org/odihr/elections/azerbaijan/17946,   Erişim: 06.06.2013; 
      “Republic of Azerbaijan: Parliamentary Elections Final Report, 2006”, OSCE/ODIHR İnternet Sitesi,
      http://www.osce.org/odihr/elections/ azerbaijan/19596, Erişim: 06.06.2013.
93 7 Kasım 2010 seçimleri için bkz. “Republic of Azerbaijan: Parliamentary Elections Final Report, 2010”, OSCE/ODIHR İnternet Sitesi, 
     http://www.osce.org/odihr/75073, Erişim: 06.06.2013.
94 Esen, “2013 Seçimleri Yaklaşırken Azerbaycan’da Muhalefet Partileri”.
95 Elhan Şahinoğlu, “Muhalefetsiz Oluşan Azerbaycan Parlamentosu”, 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü İnternet Sitesi, 
http://www.21yyte.org/tr/arastirma/azerbaycan/2010/11/09/5882/muhalefetsiz-olusan-azerbaycan-parlamentosu,     Erişim: 24.03.2014.
96 Esen, “2013 Seçimleri Yaklaşırken Azerbaycan’da Muhalefet Partileri”.
97 Aras, “Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Seçimleri, 2013”, s. 7. Azerbaycan 191
98 “Azerbaijan Milli Mejlis (National Assembly)”, IPU İnternet Sitesi, 
     http://www.ipu.org/parline-e/reports/2019_E.htm, Erişim: 08.11.2016.
99 “Republic of Azerbaijan: Presidential Election, 9 October 2013 Final Report”, s. 2.
100 “Republic of Azerbaijan: Presidential Election, 9 October 2013 Final Report”, s. 3.
101 Aras, “Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Seçimleri, 2013”, s. 7-8.
102 Alkan, Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, s. 78.
103 Gönenç bunu, 4’üncü maddede yer alan halkın seçtiği yetkili temsilciler dışında hiç kimsenin halkı temsil etmeyeceği; 6’ncı maddede yer alan hiçbir 
kesimin iktidarı zorla ele geçiremeyeceği ve 20’nci maddede yer alan ayaklanma ve darbe girişimlerine yardım amacıyla alınan borçların borç sayılamayacağı
ifadelerine dayandırmaktadır (Gönenç, “Azerbaycan Anayasası Üzerine Notlar,” s. 193).

21 Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR
***

KARŞILAŞTIRMALI HÜKUMET SİSTEMLERİ, BAŞKANLIK SİSTEMİ, ARAŞTIRMA HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI AZERBAYCAN BÖLÜM 19

KARŞILAŞTIRMALI HÜKUMET SİSTEMLERİ, BAŞKANLIK SİSTEMİ, ARAŞTIRMA HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI AZERBAYCAN  BÖLÜM 19

İlham Aliyev - Haydar Aliyev

Guliyev Azerbaycan’ın siyasal rejimine ilişkin literatürde ileri sürülen görüşleri de ele aldığı çalışmasında, Azerbaycan’daki rejim tipinin iktidarın devrinde “hanedanlık” bağının etkili olması sebebiyle sultancı yarı-otoriter rejim olduğunu ileri sürmüştür.74

Ergün, 
Azerbaycan’ın yarı-otoriter ya da otoriter devlet olarak nitelendirilemeyeceğini, demokratik ve otoriter kurumların bir arada bulunduğu hibrid rejime sahip bir devlet olduğunu ileri sürmüştür. Çok partili siyasal hayata ve sivil toplum örgütlerine sahip olan Azerbaycan’ın demokratik değişime yönelebilmesinde yönetici elitlerin bu sürece destek olması ile gerçekleşebileceğini belirtmiştir.75

6.3. Sistemin İşleyişi Üzerine Tartışmalar

Azerbaycan’da siyasal sistemin işleyişini etkileyen çeşitli unsurlar bulunmaktadır. Ülkenin siyasal sistemi üzerine yapılan çalışmalarda, hem siyasi iktidarı güçlendiren hem de siyasal rejimin niteliğini etkileyen iç ve dış dinamiklerden söz edilmektedir.

Yürütme ile uyumlu bir parlamento, iktidara karşı varlık gösteremeyen ve kendi içerisinde çatışmalar yaşayan muhalefet ve seçimlerin şeffaflığına ilişkin kusurlar siyasal sistemin otoriter nitelik kazanmasını etkileyen önemli faktörler olarak öne çıkmaktadır. Diğer taraftan, ülkedeki siyasi ve ekonomik istikrarın, mevcut iktidarın gücünü artırmasına ve devamına hizmet etmesi, ekonomik gelişme ile siyasi liberalleşme arasındaki çelişkinin göstergesi olarak değerlendirilmektedir.

6.3.1. Yürütme ile Uyumlu Parlamentonun Varlığı

Meclisteki siyasi partilerin sandalye dağılımına bakıldığında iktidarın partisi YAP’ın ve iktidarı destekleyen bağımsızların çoğunluğa sahip olması bunun karşısında muhalif partiler içerisinde en etkili olanların bile birkaç üye ile temsil edilmeleri, YAP’ın istediği kanun ve kararların hiçbir muhalefetle karşılaşmadan parlamentoda kabul edilmesine sebep olmaktadır.

    2015 Parlamento seçimi sonrasında Milli Meclisin 72’si YAP üyesi, 41’i iktidar yanlısı olarak nitelendirilen bağımsız üye ve 12’si iktidara sadık muhalif siyasi partilerin de içinde olduğu diğer siyasi parti üyelerinden oluşmuştur. Meclisteki bu dağılım nedeniyle, kanunlar parlamentoda hiçbir engele takılmadan kabul edilmektedir. Örneğin 14 Haziran 2016 tarihinde Milli Meclisin Genel Kurul toplantısında görüşülen kanun teklifleri ya hiç aleyhte oy kullanılmadan ya da en fazla 5 aleyhte oy ile kabul edilmiştir.76 Bu da parlamentoda yürütmeyi frenleyecek hiçbir gücün olmadığının göstergesidir.

Parlamentonun yürütmeden bağımsız olarak yasama teşebbüsünde hemen hemen hiç bulunamadığı ya da yürütme üzerinde denetim ve gözetim mekanizmasını işletemediği yapılan eleştirilerden bir diğeridir. Bunun nedeni olarak da parlamentonun bütçe üzerinde değişiklik teklif edememesi ve bütçe üzerinde parlamento tasarrufunun ve denetiminin olmaması gösterilmiştir.77 Bu yüzden parlamento yürütmenin uzantısı olarak nitelendirilmiştir.

6.3.2. Zayıf Muhalefet

Azerbaycan’da birçok muhalif siyasi partinin ortaya çıkışı 1990’lı yıllara rastlamasına rağmen bu partilerin çoğunluğu sosyal tabandan yoksun ve siyasi arenada çok az etkinliği olan partilerdir. Muhalif partilerin ideolojileri ve parti programları birbirinden çok önemli farklılıklar göstermemektedir. Çoğu parti, bir ideoloji etrafında değil, tek bir lider etrafında toplanmıştır.78 Siyasi partilerin çoğunluğunun sosyal tabanının olmaması, toplumsal çıkardan ziyade kişisel çıkarların ön planda olması, siyasi parti liderlerinin toplumda nüfuz sahibi olmamaları ve deneyimsizliği partilerin toplumda etkili olmalarını engellemektedir.79

Ülkede kuvvetler ayrılığı ve yürütmenin denetimini engelleyen en önemli sebep iktidar partisi YAP’ın karşısında zayıf bir muhalefetin varlığıdır. Azerbaycan’daki muhalefet partilerinin egemen parti YAP’ın karşısında geniş kitleleri etkileme gücü oldukça zayıftır. Ayrıca bu partiler kendi aralarında da kutuplaşmış ve mücadele halindedir. Muhalif partilerin kendi ideolojilerini ve temsil ettikleri sosyal grubu belirleyememiş olmaları ve sosyal gruplarla bağlarının zayıf olması onların seçmen kitlelerine ulaşmasını engelleyen unsurlardan biridir. Azerbaycan’da siyasi partilerin gücü parti liderinin toplumdaki nüfuzuna bağlıdır.80

  Gafarlı ve Koydemir, Azerbaycan muhalefetini sistem içi muhalefet ve sistem dışı muhalefet olarak ikiye ayırmıştır. Buna göre klasik muhalefet olarak da adlandırılan sistem dışı muhalefet iktidar ile hiçbir zaman anlaşmaya yanaşmayan bağımsızlık sürecinde ortaya çıkan liderlerdir.

Ancak bu partilerin seçimleri boykot etme zamanları da farklılık göstermektedir. 2000 yılındaki genel seçimlerine AHCP katılırken Müsavat Partisi boykot kararı almış; 2005 yılında yapılan seçimlere Müsavat katılırken AHCP seçimi boykot etmiştir. 2010 yılında yapılan seçimleri her iki parti boykot etmiş ve katılan partiler sistem içi partiler olarak nitelendirilmiştir.81

Muhalefetin başarısızlığı ise birkaç sebebe dayandırılmaktadır. İdeolojik anlaşmazlık, çok başlılıktan kaynaklanan anlaşmazlık ve insanlar
tarafından bir desteğin olmamasından kaynaklı güvensizlik muhalefet içerisindeki parçalanmışlığın dolayısıyla muhalefetin başarısızlığının
sebepleri olarak gösterilmektedir. Muhalefetin siyasi gazetelere beyanat vermekten öteye gidemediği ve halka tesir edemediği dolayısıyla reel
siyasette muhalefetin var olmadığı getirilen eleştiriler arasındadır.82

İktidar ile muhalefet arasındaki çıkmazlardan biri de muhalefetin iktidar ile diyaloga kapalı olması iktidarın da muhalefetin faaliyetlerini sistemli olarak engelleyici düzenlemeler yapmasıdır.83

Diğer taraftan halkın seçimlere ilgi göstermediği, muhalefetin başarısının ise bu karamsar ve ilgisiz seçmenin sandığa getirilmesine bağlı olduğu ileri 
sürülmektedir.84 Örneğin kuruluş yıllarında muhalefetin organize ettiği toplumsal gösterilere katılım 300 bin-1 milyon kişi arasında iken, Milli Şuranın adayı Cemil Hasanlı’nın 2013 başkanlık seçiminde seçim mitingine katılım 5 bin kişiyi bulmamıştır.85

Seçimlere katılım oranlarına bakıldığında ise Azerbaycan seçmeni asıl yetkinin devlet başkanında olduğu ve parlamentonun da devlet başkanının partisi tarafından kontrol edildiği inancı ile devlet başkanlığı seçimlerine parlamento seçimlerine oranla daha fazla ilgi göstermiştir.86

Seçimlere katılımın zorunlu olmadığı Azerbaycan’da 1995 yılında ilk parlamento seçimine kayıtlı seçmenlerin katılım oranı yüksek iken, sonraki yıllarda katılım giderek azalmaktadır. 1995 parlamento seçiminde %86,5; 1998 başkanlık seçiminde %77; 2000 parlamento seçiminde %68,8; 2005 parlamento seçiminde %42,2; 2008 başkanlık seçiminde %75,12; 2010 parlamento seçiminde %49,56 ve 2013 başkanlık seçiminde katılım oranı %71,63’tür. 1 Kasım 2015 tarihinde yapılan parlamento seçimine katılım oranı ise %55,73’tür. 87

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Bürosunun raporunda parçalanmış ve marjinal olarak tanımlanan muhalefet, en son yapılan devlet başkanlığı seçimine tek aday göstererek girmelerine rağmen başarılı olamamıştır. 2013 yılında yapılan devlet başkanlığı seçiminde Aliyev karşısında kazanamayacağını düşünen adaylar seçimlerde ikinci olabilmek için Aliyev’den ziyade muhaliflerin en güçlü adayı Cemil Hasanlı’yı hedef almış ve eleştirmişlerdir.88

6.3.3. Kusurlu Seçimler

   Azerbaycan’da gerçekleştirilen seçimlerin uluslararası standartlara uygun olmadığı ve seçimlerde muhalefet partilerinin kampanya süresi ve imkânlarının yetersiz olduğu hem muhalefet tarafından hem de uluslararası gözlemciler tarafından yapılan eleştiriler arasındadır.

Bayülgen’e göre Azerbaycan’da fren ve denge mekanizmasının işlememesi kusurlu parlamento seçimlerinden kaynaklanmaktadır.

1995 parlamento seçimlerinde muhalefet partilerinin gösterdikleri adayların hemen hemen dörtte üçünün kaydı yapılmamıştır. 1995 seçimlerinde kırsal alanda vekâleten oy (proxy voting) ve blok oy (block voting) yaygındır. Kentsel alanlarda da aile reislerinin tüm aile yerine oy kullandığı görülmüştür. Bu yüzden sınırlı sayıda muhalif parti 8 üye gibi sınırlı sayıda milletvekilliği kazanabilmiştir. Diğer üyeler de iktidar partisi YAP ve iktidar yanlısı muhalefetten oluşmuştur.89 1995 yılında yapılan Milli Meclis seçimleri sonucunda YAP 84, iktidara yakın olan bağımsızlar 21 üye ile Meclise girebilmişlerdir. Muhalefetin Meclisteki temsil oranı ise sadece %10’dur.90

    5 Kasım 2000 tarihinde yapılan Milli Meclis seçimlerinde 11 bölgedeki seçim sonuçlarının Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmesi sebebiyle 7 Ocak 2001’de söz konusu bölgelerde tekrar seçim yapılmıştır. Buna göre YAP 75 üye ile parlamentoda temsil edilirken, bağımsızların üye sayısı 29’dur. AHCP (6) ile Müsavat’ın (2) da yer aldığı Meclisteki muhalefetin toplam sandalye sayısı ise 18’dir.91

    6 Kasım 2005 tarihinde gerçekleştirilen Milli Meclis seçimlerinde 10 seçim bölgesindeki sonuçların iptal edilmesi sebebiyle iptal edilen bölgelerin seçimleri 13 Mayıs 2006’da tekrar edilmiştir. Buna göre iktidar partisi YAP’ın üye sayısı 61, iktidarı destekleyen bağımsızların üye sayısı 46, AHCP (1) ile Müsavat’ın (5) da yer aldığı muhalif partilerin Meclisteki üye sayısı 18’dir.92

   2005 parlamento seçimi ile karşılaştırıldığında seçime ilginin az olduğu 7 Kasım 2010 tarihinde yapılan Milli Meclis seçim sonuçlarına göre 

YAP 69, 
Bağımsızlar 46 üye ile Meclise girerken, 
Muhalif partilerin Meclisteki üye sayısı 10’dur. 
Seçime blok olarak 32 aday ile katılan Müsavat Partisi ve AHCP ise Meclise girememiştir.93 
AHCP lideri Ali Kerimli ve Müsavat Partisi lideri İsa Kamber seçimlere hile karıştığını iddia ederek seçim sonuçlarını tanımadıklarını belirtmişlerdir.94

Ülkenin en güçlü iki muhalefet partisi olan AHCP ve Müsavat’ın adaylarının Meclise giremediği 2010 seçimlerine vatandaşın, medyanın hatta milletvekili adaylarının dahi ilgi göstermediği, seçim propagandası sırasında miting yapılmadığı yapılan eleştiriler arasındadır. Seçim sonrasında AGİT ve Avrupa Konseyi gözlemcileri seçimi “kusurlu parlamento seçimi” olarak nitelendirirken, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi’nin gözlemcileri ise seçimin uluslararası standartlara uygun olarak gerçekleştiğini ileri sürmüşlerdir.95 Diğer yandan muhalefet, iktidarın yurtdışı yasakları, yayın yasakları, siyasi tutuklamaları ve muhalefet liderlerini birbirine düşürme çabalarının demokratik seçim ortamını engellediğini savunmuştur.96 2010 parlamento seçimi sonrasında MSK 46 sandıkta yapılan oylamayı geçersiz
saymış; ancak, bunun seçim sonuçlarını etkilemeyeceğini ileri süren Anayasa Mahkemesi genel seçim sonuçlarını onaylamıştır.97

    1 Kasım 2015 tarihinde gerçekleşen ve ülkenin başlıca muhalif partileri tarafından boykot edilen parlamento seçimlerini iktidardaki YAP büyük bir 
çoğunlukla kazanmıştır. YAP 125 sandalyeli parlamentoda 72 üyelik kazanmıştır. Kalan üyelikleri ise İlham Aliyev’e sadık bağımsızlar ve küçük muhalefet 
partileri kazanmıştır. AGİT, hükümetin kısıtlamalarını gerekçe göstererek seçime uluslararası gözlemci göndermezken, Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi tarafından gönderilen Gözlemci Heyeti,

2015 seçimlerinin bazı eksikliklerine rağmen özgür, adil ve demokratik bir ortamda gerçekleştiğini ileri sürmüştür.98

Muhalefetin seçimlere güveninin olmadığının belirtildiği AGİT Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Bürosunun raporuna göre, devlet başkanlığı seçiminde üniversite mezunu olma ve en az 10 yıl Azerbaycan’da ikamet etme şartları uluslararası standartlara uygun değildir. Diğer bir eleştirilen nokta ise seçim kampanyasının 22 güne indirilmesi ve adayların medya erişiminin yetersiz olmasıdır.99 Raporda, gözlemcilerin katıldığı seçim merkezlerinin %58’inde oy sayımının kusurlu bir şekilde gerçekleştiği belirtilmiştir.100

6.3.4. İktidarı Güçlendiren Diğer Sebepler

Azerbaycan’da güçlü bir merkezi yapı ve devlet başkanlığını destekleyen anlayış, siyasi ve ekonomik istikrarın sağlanması için böyle bir sistemin gerekli olduğu düşüncesinden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla petrol gelirlerinin sağlamış oluğu ekonomik refah ve uluslararası şirketlerle yapılan antlaşmalar ile Dağlık Karabağ meselesinde takip edilen çok yönlü politika iktidarı güçlendiren sebepler olarak gösterilmiştir. Ülkede ekonomik istikrarın yanı sıra siyasi istikrar ve güven ortamı da iktidarın devamlılığı üzerinde belirleyici olmuştur.

Azerbaycan seçimlerinde belirleyici olan unsurlardan biri ülkenin sosyoekonomik yapısı ve bu yapı içerisindeki iktidar seçkinleri ile iktidar arasındaki ilişkiler ağıdır. Özellikle makroekonomik performanstaki olumlu seyir, sanayi başta olmak üzere ekonomideki büyüme, petrol ve doğal gaz üretimindeki artış gibi ekonomi alanındaki gelişmeler Aliyev iktidarını güçlendirmiştir.101 Bürokrasinin ve devlet kurumlarının hakim olduğu enerji sektörüne dayalı ekonomik gelişme de sahip olduğu konumu sağlamlaştırmak isteyen siyasal seçkinlerin iktidar ile patronaj ilişkilerini güçlendirmesine sebep olmuştur. Alkan’a göre, ülkedeki ekonomik gelişme ile otoriter rejim arasındaki bu çelişki siyasal rejimin
şekillenmesine etki eden önemli dinamiklerden biridir.102

20 Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR;

***

KARŞILAŞTIRMALI HÜKUMET SİSTEMLERİ, BAŞKANLIK SİSTEMİ, ARAŞTIRMA HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI AZERBAYCAN BÖLÜM 18

KARŞILAŞTIRMALI HÜKUMET SİSTEMLERİ, BAŞKANLIK SİSTEMİ, ARAŞTIRMA HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI AZERBAYCAN  BÖLÜM 18

Anayasa Mahkemesi, kanunların, devlet başkanı ferman ve emirlerinin, Meclis kararlarının, bakanlar kurulu karar ve emirlerinin ve merkezi yürütme organlarının normatif hukuki düzenlemelerinin anayasaya uygunluğunu denetler (Any. m. 130/1). Anayasa Mahkemesi ayrıca;

• Devlet başkanı fermanlarının, bakanlar kurulu kararlarının, merkezi yürütme organlarının normatif hukuki düzenlemelerinin kanunlara uygunluğunu denetler (Any. m. 130/3).
• Bakanlar kurulu kararlarının, merkezi yürütme organlarının normatif hukuki düzenlemelerin devlet başkanının fermanlarına uygunluğunu denetler (Any. m. 130/3).
• Yüksek Mahkeme kararlarının kanunla öngörülmüş durumlarda, Anayasaya ve kanunlara uygunluğunu denetler (Any. m. 130/3).
• Belediye düzenlemelerinin anayasaya, kanunlara, devlet başkanı fermanlarına, bakanlar kurulu kararlarına uygunluğunu denetler (Any. m. 130/3).
• Hükümetler arası antlaşmaların anayasaya ve kanunlara uygunluğunu denetler (Any. m. 130/3).
• Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası’nın, kanunlarının, Meclis kararlarının ve bakanlar kurulu kararlarının Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası’na uygunluğunu; Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti kanunlarının, bakanlar kurulu kararlarının Azerbaycan Cumhuriyeti kanunlarına uygunluğunu; Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti bakanlar kurulu kararlarının Azerbaycan Cumhurbaşkanı fermanlarına ve Azerbaycan Cumhuriyeti bakanlar kurulu kararlarına uygunluğunu denetler (Any. m. 130/3).
• Anayasa Mahkemesine başvuru hakkına sahip olan organ veya kişilerin başvurusu üzerine Anayasa ve kanunları yorumlar (Any. m. 130/4).
• Anayasa Mahkemesi yasama, yürütme ve yargı arasındaki yetki paylaşımı ile ilgili uyuşmazlıkları çözümler (Any. m. 130/3).
• Devlet başkanının ağır suç işlemesi durumunda Anayasa Mahkemesinin girişimiyle devlet başkanının görevden alınması önerisi  Milli Meclise sunulur (Any. m. 107/1).
• Anayasa Mahkemesi, başkanın istifası durumunda, istifa dilekçesinin devlet başkanı tarafından verilip verilmediğini inceler ve istifanın kabulüne dair karar verir (Any. m. 104/2).
• Devlet başkanının sağlık sebebiyle görevini yerine getiremeyeceğine dair kararı Milli Meclisin başvurusu üzerine inceler ve hâkimlerin altı oy çokluğu ile kabul eder ya da reddeder (Any. m. 104/3).

Anayasa Mahkemesinin diğer bir görevi ise devlet başkanı seçim sonuçlarını seçim gününden itibaren 14 gün içinde resmen ilan etmektir (Any. m. 102/1). Anayasa Mahkemesi, Milli Meclisin seçim sonuçlarının doğruluğunu denetler ve onaylar (Any. m. 86).
2002 yılına kadar Anayasa Mahkemesinin yetki alanına giren siyasi partilerin kapatılmasına ilişkin davalar, yapılan anayasa değişikliği ile genel mahkemelerin görev alanına girmiştir.34

5. ANAYASAL ORGANLAR ARASI İLİŞKİLER

5.1. Devlet Başkanı-Parlamento İlişkileri

5.1.1. Yasama Faaliyeti

Devlet başkanı, yasama sürecinde güçleştirici ve mutlak veto yetkileri gibi önemli yetkilerle donatılmıştır. Örneğin Milli Mecliste kabul edilen ve devlet başkanının onayına sunulan kanun geri gönderildiğinde, tekrar onaya sunulabilmesi için kanunun nitelikli çoğunluk gerektiren bir konuda, 95; basit çoğunluk gerektiren bir konuda, 83 oy çokluğu ile Milli Mecliste kabul edilmesi gerekir. Devlet başkanının kanunu geri gönderme yetkisi için 56 gün gibi uzun bir süre öngörülmüş olması da (Any. m. 110) veto yetkisini güçlendirici bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır.

Azerbaycan’da devlet başkanının kanun önerisinde bulunabilmesi ve başkanın önerileri üzerinde Milli Meclisin değişiklik yapamaması, siyasal sistem içerisindeki başkan merkezli yapılanmayı ve erklerin içiçe geçmişliğini gösteren önemli bir durumdur. Tüm bu anayasal düzenlemeler, Milli Meclisin “uysal ya da uyumlu parlamento” olarak adlandırılmasına sebep olmuştur. Parlamentonun uyumlu olarak nitelendirilmesinin bir diğer sebebi ise seçim sisteminin devlet başkanı ile her konuda uyumlu çalışacak bir parlamentonun oluşumuna izin vermesidir.35

Yasamanın yürütme üzerindeki denetimi ise oldukça sınırlıdır. Anayasa’nın 107’nci maddesine göre, devlet başkanının görevden alınması kararı  ancak ağır suç işlemesi durumunda ve 95 oy çokluğu ile alınabileceğinden, Meclisin bu yetkisi anayasal olarak sınırlandırılmış ve zorlaştırılmıştır.

5.1.2. Hükümet Kurma

Devletin ve yürütmenin başı olan devlet başkanı, başkanlık sistemini uygulayan diğer ülkelerde olduğu gibi yürütmede kendisine yardımcı olacak organları atar. Azerbaycan’da başbakan ve bakanlar kurulunun var olması yürütmenin iki kanatlı bir yapıya sahip olduğunu göstermez.
Zira başbakan ve bakanlar kurulu başkanlık sisteminde olduğu gibi devlet başkanına karşı sorumludur ve çalışma esaslarını devlet başkanı belirler.
Anayasa, bakanlar kurulunun görev süresini başkanın görev süresi ile sınırlamıştır. Buna göre, yeni seçilen başkan görevini devraldığı ve
yetkilerini kullanmaya başladığı günden itibaren bakanlar kurulu istifasını başkana sunar (Any. m. 116). Ayrıca başkan görev süresi dolmadan önce
görevinden ayrılırsa yeni seçim yapılıncaya kadar başkanlık yetkilerini başbakan kullanır (Any. m.105).

Anayasa’nın 124’üncü maddesi devlet başkanına bölge yönetimleri üzerinde geniş yetkiler vermektedir ve bölge yürütme başkanları devlet başkanları tarafından atanmaktadır. Bu yüzden yerel seçkinlerle iktidar arasında patronaj ilişkisi mevcuttur. Milletvekili adayları da çoğunlukla iktidar partisinin gösterdiği adaylardır ya da iktidarın bölge yönetimlerine atamış olduğu yerel seçkinlerdir. 36

Milli Meclis Genel Kurulu

5.1.3. Devlet Başkanının Yetkilerini Artıran Düzenlemeler

Sistem üzerine yapılan eleştirilerin ana teması, anayasa değişiklikleri ile gittikçe güçlendirilen devlet başkanının otoritesidir. Hatta Anayasa’nın başkana “oransız yetkiler” verdiği ileri sürülmüştür.37 Mevcut otoriteyi daha da sağlamlaştıran düzenlemeler 2002 ve 2009’da yapılan Anayasa değişiklikleri ile gerçekleşmiştir.

2002 yılında yapılan Anayasa değişikliği ile devlet başkanlığı seçimlerinde ilk iki turda istenen üçte iki çoğunluk şartı kaldırılarak, salt çoğunluk şartı getirilmiştir. 2003 yılında gerçekleştirilen devlet başkanlığı seçimi öncesinde yapılan düzenleme, muhalefet ile seçime katılmayanların ikinci turda diğer aday etrafında toplanma ihtimalini azaltarak mevcut devlet başkanının seçimini kolaylaştırmaktadır.38
2002 yılında yapılan bir diğer değişiklik, devlet başkanının herhangi bir sebeple görevden ayrılması durumunda, yetkilerini Meclis Başkanı yerine başbakanın kullanmasına ilişkindir. Muhalefet tarafından tepkiyle karşılanan bu düzenleme nin eski devlet başkanı Haydar Aliyev’in oğlu İlham Aliyev’i iktidara hazırlamak için yapıldığı ileri sürülmüştür.39

    2008 yılında devlet başkanlığı seçimi öncesinde Seçim Kanunu’nda seçim kampanya süresini 75 güne ve medya aracılığı ile propaganda süresini 28 güne düşüren değişiklikler yapılmıştır. Ayrıca adaylık için gereken imza sayısı 40 bine indirilmiş; ancak, seçmenin birden fazla adaya imza verme hakkı kaldırılmıştır. Muhalefet tarafından tepkiyle karşılanan ve boykot edilen seçim, İlham Aliyev ve altı ılımlı aday arasında gerçekleşmiştir.40

2009 yılında ise kalıcı iktidar yolunu açan anayasa değişikliği yapılmıştır. Anayasa’nın 101’inci maddesinde yer alan bir kimsenin iki defadan fazla devlet başkanı seçilemeyeceğine ilişkin hükmün kaldırılması 18 Mart 2009’da referanduma sunulmuştur. Bu referandumda uluslararası gözlemcilerin %30, muhalefetin ise %15 civarında olduğunu iddia ettiği katılımın, Merkezi Seçim Komisyonu (MSK) tarafından %71; evet oylarının ise %87,7 olduğu açıklanmıştır.41 Devlet başkanının sınırsız seçilebilme hakkının demokratikleşme sürecinde olan ülkelerde otoriter rejime dönüşme tehlikesi yarattığı Azerbaycan anayasal sistemine ilişkin eleştirilerden biridir.42

5.1.4. Seçim Sistemine İlişkin Düzenlemeler

Başkanlık rejiminde kuvvetler birbirinden tamamen ayrılmış olsa da, siyasal sistem içerisindeki aktörlerin niteliği/gücü erkler arasında bağın kurulmasına sebep olmaktadır. Duverger’e göre, kuvvetler ayrılığının derecesi, anayasal hükümlerin yanı sıra parti sistemine de bağlıdır.
Örneğin Anayasa’da kuvvetler ayrılığı prensibinin benimsenmiş olduğu ifade ediliyor olsa da, başkanlıkla parlamento çoğunluğunun aynı partinin
elinde olması, yasama ile yürütme arasındaki bağın kuvvetlenmesine ve kuvvetler ayrılığının ortadan kalkmasına sebep olmaktadır.43 Ayrıca
başkanın çoğunluk partisinin lideri olması da, onun parlamento üzerindeki gücünü arttırmaktadır.44

Devlet başkanı ile parlamento arasındaki ilişkinin derecesini belirleyen önemli unsurlardan biri ülkedeki seçim sistemi ve parlamento üyelerinin belirlenme sürecidir. 2002 Anayasa değişiklikleri ve 2003 Seçim Kanunu ile seçim sisteminde yapılan yeni düzenlemelerin devlet başkanı otoritesine sıkı sıkıya bağımlı ve başkan ile uyumlu çalışacak bir parlamento çoğunluğunun oluşumuna hizmet ettiği Azerbaycan seçim sistemine ilişkin eleştirilerden biridir.45

24 Ağustos 2002’de yapılan referandumla kabul edilen Anayasa değişiklikleri içerisinde parlamentonun oluşumunu etkileyen seçim sistemine ilişkin 
düzenlemeler de yer almıştır. 

Değişiklikle Milletvekili seçiminde uygulanan ikili sistem kaldırılarak, tüm milletvekillerinin dar bölge seçim sistemi ile belirlenmesi benimsenmiştir. 
Dar bölge seçim sisteminde ülke seçim bölgelerine ayrılmakta ve her seçim bölgesinden bir milletvekili seçilmektedir. 
Dar bölge seçim sistemi iki partili bir sistemi teşvik etmekte ve sistem zayıf partilerin yaşamasına izin vermemektedir.46
Dar bölge seçim sisteminin temsilde adalet ilkesiyle çelişmesi, yerel nüfuz sahibi insanların seçilmesine olanak tanıması ve genellikle bir partinin parlamentoda çoğunluğu sağlama olanağı elde etmesi sisteme ilişkin eleştirilerden bir diğeridir.47

Azerbaycan’da uygulanan dar bölge seçim sistemi, partilerin başarılı olabilmeleri için yerel düzeyde etkili olmalarını ve yerel çevrelerle güçlü ilişkiler kurmalarını zorunlu kılmıştır.48 Dolayısıyla büyük partilerin ve yerel düzeyde güçlü olan partilerin parlamento seçimlerini kazanmasına olanak tanımaktadır. Yeni sistem Azerbaycan’da iktidar ile ilişkileri iyi olan yerel seçkinlerin ve atanmış bürokratların Meclise girmelerini kolaylaştırmaktadır.49 Dar bölge seçim sisteminin parlamentodaki partilerin milletvekili dağılımına etkisine örnek olarak, 2000 yılında yapılan parlamento seçiminde dar bölge seçim sistemiyle belirlenen 100 milletvekilinin 88’inin YAP ve iktidara yakın bağımsız liderlerden oluşması gösterilebilir.50

2003 yılındaki devlet başkanlığı seçiminden önce yapılan diğer bir düzenleme, milletvekili adaylarının belirlenmesinde etkili olan ve aday olabilmek için onay alınması zorunlu olan MSK ve bölge seçim komisyonlarının yapısında yapılan değişikliktir. Seçim komisyonlarının bu stratejik konumları onların statüleri konusunda tartışmaların yapılmasına neden olmaktadır.51 1994 yılında üyelerinin tamamı devlet başkanı tarafından belirlenen MSK’nin yapısında 1998 yılında başkanlık seçimi öncesi değişikliğe gidilerek; üyelerinin yarısının devlet başkanı tarafından, diğer yarısının ise parlamentodaki partilerin üye dağılımına göre partiler tarafından belirlenmesi öngörülmüştür. Avrupa Konseyi
tarafından da eleştirilen MSK’nin bu yapısı, 27 Mayıs 2003’te kabul edilen Seçim Kanunu ile değiştirilmiştir. Değişiklik ile üye sayısı 15’e inen MSK’nin
üyelerinin dağılımında parlamentoda çoğunluğa sahip olan partiye 6, bağımsızlara, Meclisteki muhalefet partilerine ve Meclis dışındaki muhalif partilere ise 3’er üye belirleme hakkı tanınmıştır.52 En son yapılan değişikliklerle Seçim Kanunu’na göre MSK’nin üye sayısı 18 olmuştur:

Üyelerinin 6’sı Mecliste çoğunluğa sahip parti tarafından, 6’sı Meclisteki sandalye sayısı az olan partiler tarafından ve kalan 6 üyesi ise Meclisin bağımsız üyeleri tarafından belirlenmektedir.53 Ancak parlamentoda YAP ve hükümet yanlılarının çoğunlukta olduğu düşünüldüğünde yapılan değişikliğin MSK yapısında sonucu etkileyici bir değişikliğe yol açtığını ileri sürmek zordur.54

    Seçim öncesi ön eleme görevi üstlenen MSK, iktidar partisinin dolayısıyla devlet başkanının güdümünde, muhalefet partilerini kısıtlayıcı kararlar alabilmektedir. Bu yetkisini 1995 parlamento seçimlerinde iki büyük muhalefet partisinin seçimlere katılımını engelleyerek ve 2000 seçimlerinde, başvuruda bulunan 13 Partiden sadece Beşine onay vererek kullanmıştır. Devlet başkanının MSK üzerindeki gücünü yine aynı seçimlerde MSK kararlarını değiştirmesinde görmek mümkündür. Avrupa Konseyi’nden gelen tepkiler sonucu Haydar Aliyev, MSK’ye mektup göndererek sekiz partinin de seçimlere katılmasını sağlamıştır.55

Avrupa Konseyi’nin baskıları ile yapısında değişikliğe gidilen MSK’nin aldığı kararlarda çok da farklılık olmadığı, 2003 devlet başkanlığı seçimlerinde de görülmektedir. MSK, seçim sürecinde Azerbaycan Demokrat Parti Adayı Resul Guliyev ve eski Devlet Başkanı Ayaz Muttalibov’un dahil olmadığı 19 kişinin adaylığını kabul etmiştir. Ancak ilk başvurusunu kabul ettiği 19 kişiden 7’sinin adaylıklarını yeterli  imza toplayamadıkları ve belgelerde eksiklik olduğu gibi gerekçelerle onaylamamıştır.56

5.2. Devlet Başkanı-Yargı İlişkileri

Devlet başkanının yargı organlarına ilişkin belirleyici ve önemli yetkileri vardır. Devlet başkanı, Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme ile istinaf mahkemeleri hâkimlerinin ve Azerbaycan Cumhuriyeti Başsavcısının atanmaları için belirlediği adayları Milli Meclisin onayına sunar. Milli Meclis bu adayları kabul eder ya da reddeder; Milli Meclis kendisi aday belirleyemez. Başkan ayrıca, diğer mahkemelerin hâkimlerini de göreve atar (Any. m. 109/9).

Anayasa’da hakimlerin bağımsızlıkları ve dokunulmazlıklarına ilişkin hükümler olmasına rağmen, hâkimlerin atanmasına ilişkin prosedür yargı bağımsızlığının sağlanmasını engelleyici niteliktedir. Ayrıca, Anayasa’nın 95’inci maddesinde Cumhuriyet Başsavcısının ve hâkimlerin görevden uzaklaştırılmasını devlet başkanı Milli Meclisten talep edebilmektedir.

Gönenç’e göre söz konusu maddeye istinaden devlet başkanının görevden almaya ilişkin kullanmış olduğu yetki, devlet başkanının kontrolünde olan
bir Mecliste başkan ile yasama arasında anlaşmazlığa yol açmayacaktır.57

Hâkimlerin atanması ve görevden alınması konusunda yürütmenin yetkisi, yargı bağımsızlığını ve hâkim güvencesini olumsuz etkileyen bir unsur olarak değerlendirilmektedir.

5.3. Parlamento - Yargı İlişkileri

Azerbaycan’da kuvvetlerin birbirinin alanına girdiği diğer bir konu, anayasal sistemde yüksek yargı organlarına ve Cumhuriyet Savcılığına verilen yasama teşebbüsünde bulunma yetkisidir. Yüksek Mahkemenin ve Cumhuriyet Savcılığının verdikleri kanun önerileri üzerinde Milli Meclisin değişiklik yapma yetkisi yoktur; bunlar verildiği şekliyle görüşülür ve oylanır. Değişiklikler sadece kanun önerisinde bulunan organın rızasıyla yapılabilir (Any. m. 96).

    Parlamento ile yargı arasındaki bağın kurulduğu diğer bir alan parlamento seçimleridir. MSK ve bölge seçim komisyonları adaylara ilişkin seçim öncesi eleme sürecini gerçekleştirirken, seçim sonrasında Anayasa Mahkemesi ikinci eleme sürecini gerçekleştirmektedir. Seçimlerin geçerlilik kazanması için seçimleri denetleme yetkisi olan Anayasa Mahkemesinin seçim sonuçlarını onaylaması gerekmektedir (Any. m. 86). Seçim sonuçlarını iptal edebilen Mahkeme, bu yetkisini 2000 yılında gerçekleştirilen parlamento seçimlerinde 11 seçim bölgesine ait sonuçları geçersiz sayarak kullanmıştır. Milli Meclis tarafından atanan Anayasa Mahkemesi üyelerinin parlamentoda çoğunluğa sahip Aliyev’in partisi YAP tarafından belirlenmesi, Mahkemenin devlet başkanı ve parlamento ile ilişkisini ortaya koymaktadır. Dolayısıyla sistemin içerisindeki tüm
mekanizmaların devlet başkanı ile uyumlu ve yürütme otoritesine bağlı bir parlamentonun oluşumuna hizmet ettiği ileri sürülmektedir.58

6. SİYASAL SİSTEM HAKKINDAKİ TARTIŞMALAR

6.1. Hükümet Sistemi Üzerine Tartışmalar

      Azerbaycan siyasal sisteminin niteliği konusunda literatürde görüş birliği yoktur. Bazıları sistemi başkanlık, bazıları ise yarı-başkanlık olarak
nitelendirmektedir. Bu görüş farklılığının sebebi yetki anlamında başkana bağlı olsalar da, başbakan ve bakanlar kurulunun siyasi sistemin aktörleri arasında yer almasıdır. Başbakanın atanmasında ve bakanlar kuruluna güvenoyu verilmesinde Meclise biçilen rol sistemin yarı-başkanlık olarak nitelendirilmesine sebep olmuştur.

Elgie, çalışmasında Azerbaycan’ın yarı-başkanlık sistemine 1995 yılında geçtiğini belirtmiştir. Elgie’ye göre Sovyetler Birliği sonrası kurulan devletler her ne kadar başkanlık sistemini kabul etmiş olsalar da, siyasal sistemleri yarı-başkanlık özellikleri taşımaktadır. Örnek olarak da başkanın başbakanı atamasının Meclis onayına tabi olmasını göstermiştir.59 Yarı-Başkanlık sistemini alt kategorilere ayıran Yu-Shan Wu ise, başkanın üstünlüğü (presidential supremacy) alt kategorisinde Azerbaycan’ı sınıflandırmıştır. Buna göre başkan başbakanı atar ve   parlamentoda çoğunluk tarafından onaylanmasa da başkan atamasında ısrar edebilir.60

Azerbaycan siyasal sistemi, Sedelius tarafından yarı-başkanlık sistemi içerisinde başkanlı parlamenter sistem olarak nitelendirilmiştir.
Çalışmasında yer alan Sovyetler Birliği sonrası kurulan devletler arasında başkanın gücünü derecelendirdiği tabloda, Azerbaycan Başkanı Belarus’tan
sonra ikinci sırada yer almıştır.61

Gönenç’e göre Azerbaycan Anayasası’ndaki bazı düzenlemeler, sistemin başkanlık sistemi olarak nitelendirilmesi konusunda tereddüte yol
açabilmektedir. Bu konudaki tartışmalar, Anayasa’nın 95’inci maddesinin ondördüncü fıkrasında yer alan “Milli Meclis bakanlar kuruluna güvenoyu
meselesini halleder.” ifadesinin sistemi başkanlık sisteminden farklılaştırdığı meselesi üzerinedir. Bununla birlikte, Anayasa’da bakanlar kurulu üyelerinin
devlet başkanı tarafından atanıp görevden alınacağı (Any. m.109/4), devlet başkanına tabi ve ona karşı sorumlu olduğu (Any. m.114/3) ifadeleri ve
bakanlar kurulunu parlamentoya karşı sorumlu tutacak mekanizmaların mevcut olmaması Azerbaycan anayasal sistemini başkanlık sistemine
yaklaştırmaktadır.62

Azerbaycan anayasal sistemini “Süper Başkanlık” sistemi olarak adlandıran Abdullayev, Sovyetlerden miras kalan başbakan ve bakanlar kurulunun Meclise karşı değil, başkana karşı sorumlu ve tabi olduğunu belirterek, bakanlar kurulunun yürütmenin ikinci kanadı değil, yardımcı organı olduğunu belirtmiştir.63

Devlet başkanının yetkileri arasında geçen “Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisi seçimlerini tayin eder.”64 (Any. m. 109/1) ifadesinin başkana Meclisi
feshetme yetkisi verip vermediği konusu tartışmalı alanlardan biridir.

Bayülgen Azerbaycan siyasal rejimine de değindiği çalışmasında başkanı sınırlandırılmamış yürütme olarak nitelendirmiş, başkanın parlamentoyu
feshedebileceğini ve seçimlerin yenilenmesine karar verebileceğini ileri sürmüştür.65 Özgişi de başkanın Meclisi fesih yetkisi olduğunu ve bu
yetkinin başkanın otoritesi karşısında yasamanın dengeleyici bir güç olmasını engellediğini belirtmiştir.66

Abdullayev’e göre ise Azerbaycan Anayasası başkana hiçbir şekilde Meclisi feshetme yetkisi tanımamıştır, dolayısıyla bu sınırlama sistem içerisinde dengeleri koruyan ve sistemin yozlaşmasını önleyen bir düzenlemedir.67

6.2. Siyasal Rejimin Niteliği Üzerine Tartışmalar

Literatürde tartışmalar ağırlıklı olarak Azerbaycan siyasal rejimi üzerinedir. Azerbaycan, sultancı yarı-otoriter rejim, hibrid rejim, yarı otoriter
rejim ve seçimsel otoriter rejim olarak sınıflandırmalara konu olmuştur.

Mollaer’e göre ABD dışında diğer devletlerdeki başkanlık sistemi çoğu zaman otoriter bir rejime dönüşmektedir ve bu ülkelerde başkanın sahip olduğu geniş yetkilerden dolayı “seçimle gelmiş kral” deyimi kullanılmaktadır. Azerbaycan’daki başkanlık sisteminin de iyi bir örnek teşkil etmeme sebebi başkanın gücünü sınırlayacak ya da denetleyecek bir gücün olmamasıdır.68 Sınırsız başkan seçilebilme hakkının tanınmasının, özellikle demokrasi sürecini tamamlayamamış ve başkanlık sisteminin iyi işleyebilmesi için gerekli koşullara sahip olmayan ülkelerde demokrasi açısından tehlikeler doğurabileceği eleştiri konularından biridir.69

Maria Ottaway’a göre Azerbaycan yarı-otoriter rejime sahiptir ve yarı-otoriter devletlerden bazıları siyasi yelpazede demokratik rejime daha yakınken bazıları ise otoriter rejime daha yakındır. 

Ottaway’e göre, Azerbaycan bu sınıflandırmada otoriter rejime daha yakın devletler arasında yer almaktadır.70
Cornell’a göre Azerbaycan ne demokratik ne de otoriter bir devlettir. Azerbaycan siyaseti özgürlükler konusunda ciddi sıkıntılara sahip olsa da, sistem muhalefete hükümeti sert bir şekilde eleştirebilme olanağı tanıdığı için ülkenin otoriter bir devlet olamayacağını ileri sürmüştür.71

Diamond, ülkelerin rejimlerini, Özgürlükler Evi’nin ülkelere verdiği skorlara dayandırarak, liberal demokrasiler, seçimli demokrasiler, belirsiz rejimler, yarışmacı seçimsel otoriter rejimler ve kapalı otoriter rejimler olarak sınıflandır mıştır. Çalışmasında, Azerbaycan 6,5 skorla seçimsel otoriter rejim olarak nitelendirilmiştir.72 Schedler’e göre de Azerbaycan seçimsel otoriter rejim sınıflandırmasında yer almaktadır. Seçimsel otoriter rejime sahip ülkelerde her ne kadar düzenli seçimler uygulansa da patrimonyal kurallar hakimdir.73

19 CU BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,

***

KARŞILAŞTIRMALI HÜKUMET SİSTEMLERİ, BAŞKANLIK SİSTEMİ, AZERBAYCAN BÖLÜM 17

KARŞILAŞTIRMALI HÜKUMET SİSTEMLERİ, BAŞKANLIK SİSTEMİ, ARAŞTIRMA HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI AZERBAYCAN  BÖLÜM 17

DEVLET BAŞKANI EKSENİNDE ANAYASAL SİSTEM: AZERBAYCAN BAŞKANLIK SİSTEMİ

Meltem Doğan*
* Yasama Uzmanı, Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Bölümü, 
e-posta: meltemdogan@tbmm.gov.tr.

1. GİRİŞ

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bağımsızlıklarını kazanan Türki Cumhuriyetler dıştan ve içten gelen baskılar neticesinde siyasal liberalleşme sürecine girmişler, siyasal sistem olarak da başkanlık ya da yarı-başkanlık sistemini benimsemişlerdir. Ancak yeni kurulan bu devletlerin siyasal rejimi hem demokratik hem de otoriter kurumların bir arada yaşadığı karma rejime dönüşmüştür.
Hibrid/karma rejim ya da seçimsel otoriter rejim olarak sınıflandırılan Azerbaycan Cumhuriyeti’nin 1995 yılında kabul ettiği Anayasası’nda temel
hak ve özgürlükler ile siyasal haklar, kuvvetler ayrılığı ve yargı bağımsızlığı gibi demokratik hukuk devletinde bulunması gereken özellikler yer alsa da daha sonra yapılan anayasal ve hukuki düzenlemeler ile siyasal rejimin işleyişi otoriter nitelik kazanmıştır.1

     Literatürde, Azerbaycan hükümet sisteminin niteliği konusunda görüş birliği bulunmamaktadır. Başbakan ve bakanlar kurulunun varlığı sistemin yarı-başkanlık olduğu yönünde değerlendirmelere yol açsa da, başbakan ve bakanlar kurulunun Milli Meclise değil devlet başkanına karşı sorumlu olması, Anayasa’da devlet başkanının Meclisi feshedebileceğine dair bir düzenlemenin mevcut olmaması, yürütme erkinin sadece devlet başkanından oluşması ve devlet başkanının başbakan ve ilgili bakanların karşı imzaları olmaksızın tek başına kararlar alabilmesi nedeniyle çalışmamızda sistem “başkanlık sistemi” olarak değerlendirilmiştir.

Başkanlık sistemine geçişin bağımsızlık kazanılmadan önce 1990 yılında başladığı ülkede, başkanlık sisteminin nasıl işlediği sorusuna bu çalışmada cevap aranmaya çalışılmıştır. Çalışmada ilk olarak ülke hakkında genel bilgilere ve ülkenin siyasi tarihine ilişkin kısa bilgiye yer verildikten sonra, Azerbaycan Anayasası’nda tanımlanan yasama, yürütme ve yargı organları incelenmiş ve bunların siyasal sistem içerisindeki yerleri irdelenmiştir. Dördüncü bölümde erkler arasındaki ilişkilere değinilerek, başkanlık sisteminin işleyişi ele alınmıştır. Beşinci bölümde ise Azerbaycan siyasal sisteminin niteliğine ve işleyişine ilişkin tartışma konuları ortaya konulmuştur.

2. AZERBAYCAN HAKKINDA GENEL BİLGİ 2

Azerbaycan Cumhuriyeti, Kafkasların geçiş noktası üzerinde, Büyük Kafkaslar ile Küçük Kafkaslar arasında yer almaktadır. Bölgenin en önemli özelliği tarihi geçit ve ticaret yolları üzerinde bulunmasıdır. Kuzeyinde Gürcistan ile Rusya Federasyonu’na bağlı Dağıstan Özerk Cumhuriyeti, güneyinde İran İslam Cumhuriyeti, batısında Ermenistan ve Türkiye Cumhuriyeti, doğusunda ise
Hazar Denizi yer almaktadır. Azerbaycan’ın başkenti Bakü’dür.
Önemli şehirleri olarak Gence, Sumgayıt, Lenkeran ve Mingeçevir sayılabilir.

Ülke Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile 66 idari bölge (inzibati rayon), 78 il (şehir), 262 kasaba (qas?aba) ve 4255 köyden (kend) oluşmaktadır.

Azerbaycan İstatistik Kurulunun 2016 yılı Eylül ayı verilerine göre nüfusu 9.775.700’dür. Nüfusun %53,1’i şehirlerde yaşamaktadır. 2016’da
nüfus artış hızı %0,7’dir. Ülkede ortalama yaşam beklentisi Erkeklerde 72,7; Kadınlarda 77,6’dır.3
Azerbaycan’ın gayrisafi milli hasılası (GSMH) 2015 verilerine göre 54 Milyar dolardır. 2015 yılı için büyüme oranı %1,1’dir. Enflasyon oranı ise
%4’tür.4
Üniter bir devlet olan Azerbaycan Cumhuriyeti, 1995 Anayasası ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin statüsünü belirlemiş ve devletin bir
parçası olarak kabul etmiştir. Anayasası ve 45 üyeli yasama organı olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, iç işlerinde belirli oranda bağımsız, dış
işlerinde Azerbaycan’a bağımlıdır.5

Ekonomist Dergisi tarafından hazırlanan 2015 Demokrasi Endeksi’ne göre Azerbaycan, siyasi çoğulculuğun olmadığı, seçimlerin hiç yapılmadığı
ya da göstermelik yapıldığı, medyanın devlet tarafından kontrol edildiği, yargının bağımsız olmadığı ve sivil toplumun neredeyse hiç gelişmediği otoriter rejimle yönetilen ülkeler sınıflandırmasında yer almıştır.
Endeks’te Azerbaycan 2,71 skor ile 149. sırada yer almıştır.6 
Özgürlükler Evi (Freedom House) Demokrasi Endeksi’ne göre Azerbaycan 6,5 skor ile özgür olmayan ülke kategorisindedir. İlgili raporda, 1 Kasım 2015’de
gerçekleşen parlamento seçimlerinde ve adil yargılanma konusundaki ihlallerin Azerbaycan’ın siyasi haklara ilişkin skorunda düşüşe sebep olduğu belirtilmiştir. Ayrıca seçimde muhalefete karşı iktidar partisi YAP’ın yürütmüş olduğu sert mücadele eleştirilerek, 1990lardan günümüze kadar yapılan seçimlerin uluslararası gözlemciler tarafından özgür ve adil olarak değerlendirilmediği ileri sürülmüştür.7 Polity IV 2010 Endeksi’nde Azerbaycan’a ilişkin değerlendirmede, 2003 yılında Haydar Aliyev’den sonra oğlu İlham Aliyev’in devlet başkanı seçilmesiyle, ülkedeki siyasi iktidarın el değiştirme şeklinin modern sultancı rejim özelliklerini taşıdığı belirtilmiştir. Endeks’e göre Azerbaycan’ın demokrasi skoru 0, otokrasi skoru 7 ve yönetim şekli skoru -7’dir.8


Başkent Bakü’den bir görünüm

3. AZERBAYCAN SİYASİ TARİHİ

İlk Bağımsız Azerbaycan Devleti, 28 Mayıs 1918 tarihinde, Bolşevik İhtilali sonrasında Azerbaycan Milli Şurası’nın devlet bağımsızlığına ilişkin beyannameyi
kabul etmesi ile kurulmuştur. 23 aylık kısa süreli bağımsızlık döneminin ardından Sovyet Ordusu’nun işgaliyle Azerbaycan tekrar Rus hâkimiyetine girmiş, 
Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adı ile Sovyetler Birliği’ne bağlı cumhuriyetlerden biri olmuştur. 

Ebulfeyz Elçibey,

   Bu tarihten sonra başlayan 70 yıllık sürede Sovyetler Birliği’nin bir parçası olan Azerbaycan, 1990’da Sovyetler’in dağılma sürecine girmesiyle bağımsızlık 
hareketlerine sahne olmuştur.

   Azerbaycan halkının bağımsızlık isteği 19-20 Ocak 1990 tarihinde Sovyet Ordusu tarafından kanlı bir şekilde bastırılmıştır. Bu olaylardan sonra
bağımsızlık hareketleri daha da hızlanmış, ülkede geniş bir taban desteği bulan Ebulfeyz Elçibey’in liderliğindeki Azerbaycan Halk Cephesi’nin (AHCP) baskısıyla 31 Ağustos 1991 tarihinde Azerbaycan, bağımsızlığını ilan etmiş ve 18 Ekim 1991’de Milli Meclis Bağımsızlık Kanunu’nu kabul
etmiştir.9

Azerbaycan’da başkanlık kurumu, bağımsızlık ilan edilmeden önce 18 Mayıs 1990’da Parlamentonun (Yüksek Sovyet) aldığı kararla oluşturulmuştur.10
30 Ağustos 1991’de Azerbaycan’ın ilk Devlet Başkanı Ayaz Muttalibov’un başkanlığındaki hükümet 32 maddeden oluşan ve Azerbaycan halkının bağımsızlık mücadelesini ve demokrasiye geçiş çabalarını gösteren “Azerbaycan Cumhuriyetinin Devlet Başkanlığına İlişkin Anayasal Akt”ı kabul etmiştir.11
   18 Ekim 1991’de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan’ın bağımsızlık sonrası yapılan ilk devlet başkanlığı seçiminde Muttalibov yerine oyların % 59,4’ünü alan Ebulfeyz Elçibey devlet başkanı olmuştur. Ancak, 4 Haziran 1993 tarihinde Elçibey, askeri darbe neticesinde iktidarı bırakmak zorunda kalmıştır. Darbe sonrası 3 Ekim 1993’te yapılan devlet başkanlığı seçimini %99 oy alarak kazanan Haydar Aliyev, bir yandan ayaklanmacıları yönetimden uzaklaştırarak ve muhalefetin sesini kısarak otoritesini sağlamlaştırırken, diğer yandan anayasa yapım çalışmalarını başlatmıştır.12 

Ayaz Muttalibov, 


    Aliyev yönetimine 1994 ve 1995 yıllarında yapılan darbe girişimleri, siyasal rejimin otoriter bir nitelik kazanmasına hizmet etmiştir.
Bu dönemde parlamento devlet başkanının ihtiyaç duyduğu kanunları çıkartan yardımcı bir organ niteliğindedir ve parlamento seçimlerinin
sürekli ertelenmesi güçlü devlet başkanlığı otoritesi karşısında yasamanın rolünün zayıflamasına sebep olmuştur.13 
   11 Ekim 1998 tarihinde yapılan başkanlık seçiminde Aliyev oyların %76,1’ini alarak yeniden devlet başkanı seçilmiştir.14
15 Ekim 2003’te yapılan devlet başkanlığı seçimini Aliyev’in oğlu İlham Aliyev %76,84 oyla kazanmıştır. Azerbaycan Devlet
Başkanı İlham Aliyev, 15 Ekim 2008’de yapılan başkanlık seçiminde %88,73 oy alarak devlet başkanlığı görevini yürütmeye devam etmiştir.15
2008’de yapılan devlet başkanlığı seçimleri en sessiz geçen başkanlık seçimleri olarak nitelendirilmiştir.16

Bu durum, özellikle hükümetin seçim kampanyalarını sınırlayıcı kararlar alması,17 seçim öncesi transfer harcamaları ve istihdam arttırıcı yatırımların 
arttırılmasına dayandırılmıştır.18

Haydar Aliyev, 

    9 Ekim 2013’te gerçekleşen başkanlık seçimi, Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra yapılan yedinci seçimdir. Yeni Azerbaycan Partisi’nin
(YAP) adayı İlham Aliyev karşısında başta Azerbaycan’ın iki büyük partisi Müsavat Partisi ve Azerbaycan Halk Cephesi olmak üzere muhalif partiler
siyasi bloklar oluşturmuşlardır. Tek bir partinin YAP karşısında başarılı olamayacağını anlayan parçalanmış muhalefet, “Milli Şura” çatısı altında
toplanmış ve büyük tartışmalar neticesinde Cemil Hasanlı’yı ortak aday olarak belirlemiştir. Ancak muhalefetin seçim öncesindeki iç çekişmesi kamuoyu nezdinde itibarını kaybetmesine sebep olmuştur. Mili Şura’nın adayı Cemil Hasanlı’nın %5,5 oy alabildiği seçimde İlham Aliyev oyların %84.54’ünü alarak tekrar devlet başkanı olmuştur.19

4. ANAYASAL ORGANLAR

4.1 Yürütme Organı

4.1.1 Devlet Başkanı

Azerbaycan Anayasası’na göre devlet başkanı, halkın bütünlüğünü ifade eder ve devletin devamlılığını sağlar (Any. m. 8/2).20 Ayrıca başkan, devletin bağımsızlığının, toprak bütünlüğünün, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin taraf olduğu uluslararası antlaşmalara uyulmasının ve yargı bağımsızlığının teminatıdır (Any. m. 8/3-4).

Azerbaycan Anayasası’nda yürütme hâkimiyetinin Azerbaycan başkanına ait olduğu (Any. m. 7/3, 99) ve Azerbaycan başkanının devletin başı olduğu ifade edilmiş (Any. m. 8/1); devlet başkanının anayasal sistem içerisindeki konumu Anayasa’nın 109’uncu maddesinde sıralanan yetkilerle güçlendirilmiştir.

Başkanlık Seçimleri

Başkan, beş yıllık süre için, genel, eşit ve doğrudan seçim esasına göre serbest, şahsi (kişisel) ve gizli oylama yolu ile seçilir. Başkan seçilebilmek için başkan adayının oylamaya katılanların yarısından fazlasının oyunu alması gerekir.21 

Bu oy çoğunluğu, oylamanın ilk aşamasında sağlanamazsa, oy verme gününden sonraki ikinci Pazar günü ikinci oylama yapılır. İkinci aşama, en çok oy 
alan iki aday arasında yapılır ve oy çoğunluğunu sağlayan aday başkan seçilir (Any. m. 101). Anayasa’ya göre 14 gün içinde Anayasa Mahkemesi, 
başkanlık seçim sonuçlarını resmen ilan eder, bundan sonraki üç gün içinde başkan yemin eder ve resmen göreve başlar (Any. m. 102,103).

Başkanlığa aday olabilme şartları; Azerbaycan vatandaşı olmak, 35 yaşını doldurmuş olmak, Azerbaycan’da 10 yıldan fazla sürekli ikamet etmiş olmak, seçimlere katılma hakkına sahip olmak, ağır suçlardan dolayı mahkûm olmamak, diğer devletler karşısında yükümlülüğü bulunmamak, yüksek öğrenim yapmış olmak ve çifte vatandaşlığı bulunmamaktır (Any. m. 100).

Normal koşullarda beş yıl olan başkanlık süresi başkanın istifası, sağlık nedenleri ile yetkilerini kullanamaması ve Anayasa’da sayılan sebeplerden dolayı görevin den uzaklaştırılması durumlarında erken sonlanabilir. Bu gibi durumlarda yeni başkan seçilinceye kadar başkanın yetkileri başbakana geçer (Any. m. 104).

Devlet Başkanı İlham Aliyev, yemin töreninde Azerbaycan bayrağını öperken (2013)

1995 Anayasası’nın 101’inci maddesinde yer alan aynı kişinin ardı ardına ikiden fazla başkan seçilemeyeceğine dair hüküm 18 Mart 2009’da yapılan referandumla Anayasa’dan çıkartılmıştır.

Başkanlık seçimlerine ilişkin düzenleme Anayasa dışında Seçim Kanunu ile gerçekleştirilmiştir. Azerbaycan Seçim Kanunu’na (Azerbaycan Respublikasının Seçki Mecellesi) göre, başkanlık için siyasi partiler, siyasi partilerin oluşturdukları bloklar ve seçimlere katılma hakkına sahip olan vatandaşlar aday gösterebilir. Siyasi parti, siyasi partilerin blokları veya seçmenler ileri sürdükleri aday için 40 binden az olmayan sayıda en az 60 seçim bölgesinden seçmen imzası toplamalıdırlar. Her seçim bölgesinden en az 50 seçmenin imzasının olması gerekir ve bir seçmen sadece bir adayı desteklemek için imza atabilir (m. 181).22 

Aşağıdaki tabloda, devlet başkanlarının seçim tarihleri ve oy oranlarına dair bilgiler verilmiştir.

Tablo 1. Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Başkanları ve Seçim Sonuçları.23

Başkan Seçilme Tarihi Oy Oranı;

Devlet Başkanının Görev ve Yetkileri

Devletin başı olarak nitelendirilen Azerbaycan Başkanının, yasama, yürütme ve yargı alanlarında oldukça geniş yetkileri vardır (Any. m.109).
Başkanın yasama alanındaki en önemli yetkisi, yasama teşebbüsünde bulunma yetkisidir. Başkanın Milli Meclise sunmuş olduğu kanun önerisi üzerinde başkanın rızası olmadan Milli Meclisin değişiklik yapma yetkisi yoktur (Any. m. 96). Başkanın önemli yetkilerinden bir diğeri anayasa değişikliği teklifinde bulunma yetkisidir (Any. m. 153).

Başkanın yasama alanındaki diğer yetkisi, kanunları imzalamak ve yayımlamaktır. Başkan, kanunları sunulduğu günden itibaren 56 gün içerisinde imzalar ya da geri gönderir. Başkanın geri gönderdiği kanunlardan, 83 oy çokluğu ile kabul ettiklerini 95 oy çokluğu ile; 63 oy çokluğu ile kabul ettiklerini 83 oy çokluğu ile Millet Meclisi yeniden kabul ederse bu kanunlar yürürlüğe girer (Any. m. 110). Başkanın ayrıca anayasa değişiklikleri üzerinde mutlak veto yetkisi vardır.26 Anayasal kanunlar27 başkan tarafından imzalanmazsa yürürlüğe girmez (Any. m. 110).

Anayasa’nın 113’üncü maddesi, başkanın düzenleyici işlem yapma yetkisini düzenlemiştir. Söz konusu maddeye göre, başkan genel esasları belirleyen hususlarda fermanlar, diğer konular hakkında ise seren cam (emirname) verir.

Diğer bir ifade ile ferman ve serencam başkan tarafından çıkarılan kararnamelerdir. Fermanlar ya mevcut bir kanuna dayanarak kanunun
nasıl uygulanacağını gösterir ya da herhangi bir kanuna dayanmaksızın kendisi hukuksal kaynak niteliğinde olur. Kanun hükmünde olan fermanların yürürlüğe girebilmesi için Milli Meclis tarafından onaylanması gerekir.28 Serencam ise genellikle kişileri göreve tayin etmek, görevden almak veya ödüllendirmek için başkan tarafından başvurulan bir hukuki işlem türüdür.29

Başkanın diğer önemli bir yetkisi ise, yargı üyelerinin atanmasına ilişkindir. Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme (Yargıtay) üyeleri ve uyuşmazlık mahkemeleri hâkimleri ile cumhuriyet başsavcısı, başkanın önerisi ve Meclisin onayı ile atanırlar ve görevden alınırlar. Diğer mahkemelerin hâkimleri ise Meclisin onayına gerek kalmadan başkan tarafından atanır (Any. m. 109/9).

Azerbaycan Anayasası’na göre yürütme yetkisi başkana aittir. Başkan, yürütme yetkisini kullanmak amacıyla, kendisine karşı sorumlu olan başbakan ve bakanlar kurulunu atar (Any. m. 114). Anayasa’ya göre başbakanın atanması Milli Meclisin onayına bağlı olsa da, Meclisin bu onay yetkisinin başbakan adayında bir değişiklik yaratacak güçte olduğu ileri sürülemez. Zira, başkanın önerdiği adayların Meclis tarafından üç kez reddedilmesi durumunda, başkan Meclisin onayı olmadan başbakanı atayabilir (Any. m. 118).

Gerektiğinde bakanlar kurulu toplantılarına başkanlık eden devlet başkanı (Any. m. 5), bakanlar kurulunun hazırladığı devlet bütçesini Milli Meclisin onayına sunar (Any. 109/2) ve devlet bütçesinde yürütme hâkimiyeti için ayrılmış harcamalar çerçevesinde merkezi ve yerel yürütme organlarını kurar (Any. m. 109/7).30 Yerel yürütme organları başkanları devlet başkanı tarafından atanır ve görevden alınır. Yerel yürütme organlarının yetkilerini devlet başkanı belirler (Any. m. 124). Azerbaycan’ı ülke içinde ve dış ilişkilerde temsil eden (Any. m. 8)
başkanın, uluslararası antlaşmalar yapma yetkisi vardır. Uluslararası antlaşmaların yürürlüğe girebilmesi için Milli Meclisin onayına sunulması
gerekir. Devlet başkanı, dış ülkeler ve uluslararası teşkilatlardaki en diplomatik temsilcileri atar ve geri çağırır; Diplomatik temsilciliklerin tesis edilmesi için Milli Meclise öneride bulunur (Any. m. 109).

Devletin bağımsızlığının ve toprak bütünlüğünün teminatı olan başkan, silahlı kuvvetlerin başkomutanıdır (Any. m. 9). Ülke topraklarının belli bir kısmı işgal edildiğinde, yabancı devletler savaş ilan ettiğinde ya da saldırı tehlikesi ortaya çıktığında devlet başkanı ülke genelinde veya ayrı ayrı bölgelerde sıkıyönetim ilan edebilir. Başkanın sıkıyönetim fermanı 24 saat içerisinde Milli Meclisin onayına sunulur (Any. m. 111). Başkan ayrıca doğal felaketler, salgın ve bulaşıcı hastalıklar, devlete karşı isyan ve darbe yapılması gibi Anayasa’nın 112’nci maddesinde sayılan hallerde de ülke genelinde veya ayrı ayrı bölgelerde sıkıyönetim ilan edebilir.

Devlet Başkanının Milli güvenlik ve savunmaya ilişkin diğer yetkileri ise şunlardır: Ülkenin askeri doktrinini Milli Meclisin onayına sunmak 
(Any. m.109/11); silahlı kuvvetlerin yüksek komuta kademesini atamak ve görevden almak (Any. m. 109/12); yüksek askeri ve özel rütbeler vermek 
(Any. m. 109/24);  Genel ve kısmi seferberlik ilan etmek (Any. m. 109/25); askerlik hizmetine ilişkin kararları kabul etmek  (Any. m. 109/26) ve Güvenlik Kurulunu kurmak (Any. m. 109/27).

Başkanın Anayasa’nın 109’uncu maddesinde sıralanan diğer yetkileri şunlardır:

• Referandum ilan etmek,31
• Vatandaşlıkla ilgili sorunları çözmek,
• Siyasi sığınma verilmesine ilişkin sorunları çözmek,
• Af çıkarmak,
• Devlet bütçesinde ilgili amaçlar için belirlenmiş harcamalar çerçevesinde özel güvenlik birimleri kurmak,
• Milli Meclisin rızasıyla savaş ve barış ilan etmek.

Devlet Başkanının Sorumluluğu ve Görevden Alınması Anayasa’nın 106’ncı maddesine göre başkanın dokunulmazlığı vardır
ve görevden alınması ancak ağır suç32 işlemesi durumunda mümkündür.

Görevden alınma önerisi, devlet başkanının ağır suç işlemesi durumunda Anayasa Mahkemesinin girişimiyle, Yüksek Mahkemenin 30 gün içinde
vereceği görüş üzerine, Azerbaycan Cumhuriyeti Millî Meclisine sunulur. Milli Meclisin 95 oy çokluğu ile alınan kararına göre devlet başkanı
görevden uzaklaştırılabilir. Karar, Anayasa Mahkemesi tarafından oy çokluğu ile bir hafta içinde onaylanırsa yürürlüğe girer, onaylanmazsa
yargılama süreci sona erer (Any. m. 107).

4.1.2. Başbakan ve Bakanlar Kurulu

Anayasa’da başkana bağlı üst yürütme organı olarak nitelendirilen bakanlar kurulu, başbakan ve yardımcıları, bakanlar ve diğer merkezi yürütme organlarından oluşur (Any. m. 115) ve devlet başkanına yürütme yetkisini kullanmasında yardımcı olur. Bakanlar kurulu devlet başkanına tabidir ve ona karşı sorumludur  (Any. m. 114).

Anayasa’nın 118’inci maddesi başkanlık sisteminden farklı olarak başbakanın atanmasında Milli Meclise de bir rol biçmiştir. Yasama organının, devlet başkanının belirlediği başbakanın atanmasına ilişkin kararı bir hafta içinde onaylaması gerekir. Eğer Milli Meclis üç kez onaylamayı reddederse devlet başkanı, Meclisin onayı olmaksızın başbakanı atayabilir. Başbakan ve bakanların görevden alınmasında Meclisin onayına gerek yoktur.

Başbakan ve bakanlar dışında merkezi yürütme organları başkanlarının da yer aldığı bakanlar kurulu, devlet bütçesini hazırlayarak devlet başkanına sunar; devlet bütçesini uygular; maliye, kredi ve para politikasını uygular; devletin ekonomik ve sosyal güvenlik programlarını hayata geçirir ve devlet başkanı tarafından verilen diğer görevleri yerine getirir (Any. m. 119). Bakanlıklar arasında eşgüdümü sağlamaktan Artur Rasizade, Başbakan sorumlu olan başbakanın suçüstü hali dışında şahsi dokunulmazlığı vardır (Any. m. 123).
Yerel hizmetleri gerçekleştiren ve seçimle belirlenen belediyeler ise devlet başkanının ve bakanlar kurulunun vesayeti altındadır. Anayasa’nın
150’nci maddesine göre, belediyeler tarafından kabul edilen kararlar devlet başkanının fermanlarına ve bakanlar kurulu kararlarına uygun olmak zorundadır. Anayasa’nın 144’üncü maddesinde yetkileri sıralanan belediyelere yasama ve yürütme organları tarafından da görev verilebilir.

4.2. Yasama Organı

4.2.1. Milli Meclis

Anayasa’nın 7 ve 81’inci maddelerinde yasama yetkisinin Milli Meclis tarafından kullanılacağı belirtilmiştir. 125 milletvekilinden (Any. m. 82)
oluşan Milli Meclis üyeleri genel, eşit, gizli ve doğrudan seçim yoluyla, çoğunluk seçim sistemine göre (Any. m. 83) beş yıllık süre için seçilir (Any. m. 84).
Anayasa’nın 85’inci maddesine göre, 25 yaşını doldurmuş her Azerbaycan vatandaşı kanunlarla öngörülmüş ilkeler doğrultusunda milletvekili seçilebilir. Ancak çifte vatandaşlığı olanlar, başka devletlerde yükümlülüğü olanlar, yürütme ve yargı organlarında çalışanlar, bilimsel, pedagojik ve yaratıcı çalışmalar dışında başka gelir sağlayıcı çalışmalar yapanlar, din görevlileri, fiili ehliyetsizliği mahkeme tarafından onaylanan Bakanlar Kurulu Toplantısı ve mahkemenin kesin kararı ile cezaevlerinde hükümlü bulunan kişiler milletvekili seçilemezler.
     17 Mayıs 1996 yılında devlet başkanı tarafından onaylanan İçtüzüğün 1’inci maddesine göre, Milli Meclis faaliyetini açıklık, siyasi çoğulculuk, çok
partililik ve müzakerelerin serbestliği ilkelerine uygun olarak yürütür.33 Anayasa’nın 95’inci maddesine göre Milli Meclisin yetkileri şu şekildedir:

• Milli Meclisin yetki alanına giren konularda anayasal kanunlar ile kanunlar çıkarmak ve kararlar almak,
• Devlet başkanının önerisi üzerine Azerbaycan Cumhuriyeti diplomatik temsilciliklerini tesis etmek,
• Devletlerarası antlaşmaları onaylamak ve iptal etmek,
• Devlet bütçesini onaylamak ve bütçenin uygulanmasını denetlemek,
• Ombudsmanı seçmek,
• Azerbaycan askeri doktrinini onaylamak,
• Başbakanın atanmasına onay vermek,
• Devlet başkanının önerisi üzerine Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme ve Uyuşmazlık Mahkemesi hâkimlerini atamak,
• Devlet başkanının önerisi üzerine Başsavcıyı atamak ve görevden azledilmesine onay vermek,
• Devlet başkanının önerisi üzerine ile Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Bankasının yönetim kurulu üyelerini atamak ve görevden azletmek,
• Bakanlar kuruluna güvenoyu vermek,
• Anayasa Mahkemesinin önerisi üzerine devlet başkanını suçlandırma (impeachment) yolu ile görevden uzaklaştırmak,
• Devlet başkanının müracaatı üzerine savaş ilan edilmesine ve barış imzalanmasına onay vermek,
• Referandum yapılmasına ve af işlemlerine ilişkin kararlar vermek.

4.2.2. Kanun Yapım Süreci

Anayasa’nın 96’ncı maddesine göre yasama teşebbüsünde bulunma hakkı, milletvekillerine, devlet başkanına, Azerbaycan Cumhuriyeti Yüksek Mahkemesine, seçme hakkı olan 40 bin vatandaşa, Azerbaycan Cumhuriyeti Savcılığına ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinin Yüce Meclisine verilmiştir.

Devlet başkanının, Yüksek Mahkemenin, 40 bin vatandaşın, Cumhuriyet Savcılığının ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Yüce Meclisinin sunmuş oldukları kanun ve karar taslakları sunulduğu şekliyle görüşülür (Any. m. 96/2) ve sunulduğu günden itibaren iki ay içinde oylamaya konulur (Any. m. 96/4). Devlet başkanı, Yüksek Mahkeme ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Yüce Meclisi tarafından kanun veya karar taslağının acil olarak ilan edilmesi durumunda ise bunlar 20 gün içinde oylamaya sunulur (Any. m. 96/5). Bu kanun ve karar taslaklarında değişiklikler kanun önerisinde bulunanların rızasıyla yapılabilir (Any. m. 96/3). Kanunlar, Milli Meclis tarafından kabul edildiği günden itibaren 14 gün içinde devlet başkanının imzasına sunulur (Any. m. 97). Acil ilan edilen Milli Meclis kanunlar 24 saat içerisinde devlet başkanının onayına sunulur 
(Any. m. 97/2). Başka bir usul belirtilmemişse kanun ve kararlar yayınlandığı günden itibaren yürürlüğe girer (Any. m. 98).

4.2.3. Anayasa Değişikliği

Azerbaycan Anayasası’nda anayasa değişikliği, anayasa metninde değişiklik teklif etme ve anayasaya ilaveler teklif etme olarak ayrı hükümlerde düzenlenmiştir. Anayasa’nın 152’nci maddesine göre, Anayasa metninde değişiklikler yalnız referandum yoluyla yapılabilir.
Anayasa metninde değişiklik yapılması Milli Meclis ya da devlet başkanı tarafından teklif edilirse, değişiklikler konusunda Anayasa Mahkemesinin
görüşü alınır (Any. m. 153).

Azerbaycan Anayasası’na madde ilavesi en az 63 milletvekili yada devlet başkanı tarafından önerilebilir (Any. m. 157). Azerbaycan Anayasası’na maddelerin ilave edilmesi, Milli Mecliste 95 oy çokluğu ile anayasal kanunlar şeklinde kabul edilir ve anayasal kanunlar Milli Mecliste iki kez oylanır. İkinci oylama birinci oylamadan 6 ay sonra gerçekleştirilir (Any. m. 156). Bu kanunlar her oylama sonrasında devlet   başkanının imzasına sunulur ve ikinci oylamadan sonra yürürlüğe girer (Any. m. 156/3, 156/4). Anayasa’nın 155’inci maddesinde anayasa değişikliğine ilişkin sınırlandırmalar getirilmiştir. Buna göre, Anayasa’nın 1, 2, 6, 7, 8 ve 21’inci maddelerinde değişiklik yapılması veya iptal edilmesine ilişkin teklifler, III. fasılda öngörülmüş insan ve vatandaş hak ve özgürlüklerinin iptali veya Azerbaycan Cumhuriyetinin taraf olduğu uluslararası antlaşmalarda öngörüldüğünden fazla sınırlandırılmasına ilişkin teklifler hakkında referandum yapılamaz.

Anayasa Mahkemesi

4.3. Anayasa Mahkemesi

Anayasa’nın 7 ve 125’inci maddelerine göre yargı yetkisini Azerbaycan Cumhuriyeti mahkemeleri kullanır. Yargı yetkisi, Anayasa Mahkemesi,
Yüksek Mahkeme ve bağımsız mahkemeler tarafından kullanılır. Yargı yetkisinin bağımsız bir şekilde kullanılması için hâkimlerin bağımsızlığı ve dokunulmazlığı anayasal güvence altına alınmıştır. Anayasa’ya göre hâkimler bağımsızdır ve görevleri süresince değiştirilemezler (Any. m. 127). 

Hâkimlerin dokunulmazlığı anayasal güvence altına alınmıştır. Buna göre hâkimler yalnız kanunla öngörülen usullerde suçlanabilirler. 
Hâkimlerin suç işlemesi halinde devlet başkanı, Yüksek Mahkemenin görüşünü alarak, hâkimin görevden alınmasını Milli Meclise sunar. 
Hâkimin görevden uzaklaştırılması için 63 oy çokluğu aranır. Yüksek yargı organlarının hâkimleri için aranan çoğunluk ise 83’tür (Any. m. 128).

Anayasa’nın 130’uncu maddesinde düzenlenen Anayasa Mahkemesi, 14 Temmuz 1998 tarihinde kurulmuştur. Söz konusu maddeye göre, Anayasa Mahkemesi dokuz hâkimden oluşur ve hâkimleri devlet başkanının önerisi üzerine Milli Meclis tarafından atanır. Mahkeme başkanı ve başkan yardımcısı ise devlet başkanı tarafından atanır (Any. m. 130/1-2).

Devlet başkanı, Milli Meclis, bakanlar kurulu, Yüksek Mahkeme, Cumhuriyet Başsavcılığı ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Millet Meclisi Anayasa Mahkemesine başvuru hakkına sahiptir. Ayrıca Anayasa, Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru hakkını tanımıştır (Any. m. 130/8).

18 Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,

***