KARŞILAŞTIRMALI HÜKUMET SİSTEMLERİ, BAŞKANLIK SİSTEMİ, ARAŞTIRMA HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI NİJERYA BÖLÜM 29
SONSÖZ
Mehmet Solak*
Murat Bilgin**
* Yasama Uzmanı, Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Bölümü, e-posta: mehmet.solak@tbmm.gov.tr.
** Yasama Uzmanı, Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Bölümü, e-posta: muratbilgin@tbmm.gov.tr.
Başkanlık Sistemi, genel kabul gören tanımıyla, halk tarafından sabit bir süre için seçilen başkanın hem yürütme organının hem de devletin başı olarak görev yaptığı; yasama ve yürütme organlarının birbirinin görevine son veremediği hükümet sistemidir. İlk defa ABD’nin uyguladığı ve günümüze kadar başarıyla sürdürdüğü bu sistemi, Latin Amerika ülkeleri başta olmak üzere Asya ve Afrika’da çeşitli ülkeler benimsemiştir.
Başkanlık Sistemi Demokratik düzenin iyi işlemesi açısından yürütmenin
iki başlı olduğu diğer hükümet sistemleriyle karşılaştırılarak çeşitli avantaj ve dezavantajlarıyla birlikte değerlendirilmektedir. Yürütmenin sabit/katı görev süresi, bir taraftan istikrarlı yönetimin formülü olarak öne çıkarılırken diğer taraftan yasama ve yürütme arasında kilitlenme ve kriz nedeni olarak gösterilebilmektedir. Bu çerçevede başkanlık sisteminin diğer sistemler gibi güçlü ve zayıf yönleri bulunmaktadır. Bunlardan hangisinin öne çıkacağını ise her ülkenin kendi siyasal, sosyal ve ekonomik koşulları belirlemektedir.
ABD, Arjantin, Azerbaycan, Brezilya ve Nijerya’da başkanlık sisteminin incelendiği çalışmamızda başkanlık sisteminin temel unsurları olan yürütme
gücünün tamamen başkanın kontrolünde olması, başkanın ve parlamentonun
ayrı ayrı halk tarafından seçilmesi, yasama ve yürütme organlarının görev sürelerinin sabit olması ile yasama ve yürütme organlarının birbirinin varlığına son verebilecek hukuki araçlara sahip olmaması durumlarının büyük oranda tüm ülkelerde geçerli olduğu görülmektedir.
Başkanlık sistemi çalışması çerçevesinde kuvvetler arasındaki dengeler
açısından önemli olan; başkanın ve parlamentonun seçim sistemleri, parlamentoların yapısı, başkanın üst üste ya da toplamda görev yapabileceği
dönem sayısının sınırlı olması, başkanın yasama sürecini başlatabilmesi,
çıkarılan kanunların başkan tarafından veto edilebilmesi ile vetonun
aşılabilmesi, başkanlık kararnamesi, başkanın suçlandırılması süreci ile yargı bağımsızlığı ve yargının sistem içerisindeki rolü gibi hususların ise ülkeden
ülkeye farklılıklar gösterebildiği görülmektedir.
İncelenen ülkeler başkanlık seçimlerinde uygulanan seçim sistemleri açısından ele alındığında, başkanlık sisteminin temel unsurlarından olan başkanın
parlamento tarafından değil de doğrudan halk tarafından seçilmesi şartının tüm ülkelerde geçerli olduğu görülmektedir. Bu durumun tek istisnası ABD’de görülmektedir. ABD’de seçmenlerin doğrudan başkanı değil de başkanı seçecek olan delegeleri seçmesi nedeniyle söz konusu seçim doğrudan değil, dolaylıdır. Bununla birlikte delegelerin hangi aday için seçilmişlerse o adaya oy vermek zorunda olması uygulamada ABD’deki seçimleri diğer başkanlık sistemlerinden çok da farklı kılmamaktadır. ABD’deki bir diğer farklı durum da başkanlık seçiminde hiçbir adayın delegelerin yarısından bir fazlasının oyunu alamadığı durumda ikinci tur seçimlerin yapılması yerine, Temsilciler Meclisinin başkanı seçmesidir.
Arjantin, Azerbaycan, Brezilya ve Nijerya’da başkanlık seçimi doğrudan halkın oylarıyla yapılmaktadır; ancak seçim sistemleri arasında bazı farklılıklar
bulunmaktadır. Arjantin’de birinci turda en çok oy alan aday %40-45 arası oy almışsa ve ikinci sıradakiyle arasında 10 puan fark varsa ya da %45’ten
fazla oy almışsa ikinci tura gerek kalmaksızın doğrudan başkan seçilmektedir. Diğer hallerde ise en çok oy alan iki aday arasında ikinci tur seçimleri yapılmaktadır. Azerbaycan ve Brezilya’da başkanın doğrudan halk tarafından seçildiği pek çok ülkede olduğu gibi seçmenlerin yarısından fazlasının oyunu alan aday başkan seçilmektedir. İlk turda gerekli oyun alınamaması halinde en çok oyu alan iki aday arasında ikinci tur seçimler yapılmakta ve başkan belirlenmektedir. Nijerya’da başkanlık seçimlerinde tarihsel nedenlerle tüm ülkede destek sahibi olmak daha önemli bir kriter olarak ortaya konulmuştur. Buna göre seçimlerde en çok oyu alan aday başkan seçilmektedir; ancak adayın aynı zamanda tüm eyaletlerin en az üçte ikisinde oyların en az dörtte birini almış olması gerekmektedir.
Bu koşulun sağlanamaması halinde en çok oyu alan adayla en çok eyalette oyların çoğunluğunu alan aday arasında ikinci tur; koşulun yine sağlanamaması
halinde ise üçüncü tur seçimleri yapılmaktadır. Bu seçimde en çok oyu alan aday, eyaletlerin en az üçte ikisinde en az dörtte bir oy alma şartı aranmaksızın
başkan seçilmektedir.
İncelenen ülkelerin tümünde başkanın parti üyeliği ve partisi ile ilişkileri başkan seçiminden sonra da devam etmektedir. ABD, Arjantin, Brezilya ve Nijerya’da başkanlar partilerinin genel başkanı olmamakla birlikte önemli birer parti önderi konumundadır. Azerbaycan’da ise başkan aynı zamanda partisinin de genel başkanıdır.
Başkanın seçim dönemine bakıldığında beş ülkenin dördünde başkan dört yıllığına ve bir başkan yardımcısı ile birlikte seçilmekte, başkan ve başkan yardımcısı göreve başlarken yemin etmekte ve başkanın süresi dolmadan görevden ayrılması halinde görev süresinin sonuna kadar başkan yardımcısı görevi devralmaktadır.
Azerbaycan’da ise başkan beş yılda bir seçilmekte ve başkan yardımcısı bulunmamaktadır. Başkan görevden ayrıldığında başkanlık görevini seçimlere kadar başbakan sürdürmektedir. ABD, Brezilya ve Nijerya’da bir kişi en çok iki dönem başkanlık yapabilmektedir. Arjantin’de üst üste iki dönemden fazla başkanlık yapamama şartı vardır; ancak bir dönem ara verildiğinde yeniden başkan olmak mümkündür. Azerbaycan’da ise üst üste iki dönemden fazla başkanlık yapamama sınırı, 2009 yılında yapılan Anayasa değişikliği ile kaldırılmıştır ve mevcut durumda herhangi bir sınırlama bulunmamaktadır.
Parlamentoların yapısı açısından her ülkenin oldukça farklı olduğu tespiti yapılabilir. ABD, Arjantin, Brezilya ve Nijerya’da parlamento çift meclisli iken
Azerbaycan’da tek meclislidir. Temsilciler Meclisi üye sayıları ABD’de 435, Arjantin’de 257, Brezilya’da 513, Nijerya’da ise 360’tır. Senato üye sayıları
ise ABD’de 100, Arjantin’de 72, Brezilya’da 81, Nijerya’da ise 109’dur. Azerbaycan Milli Meclisi ise 125 milletvekilinden oluşmaktadır. ABD, Azerbaycan
ve Nijerya’da meclislerin toplam üye sayısı sabitken Arjantin ve Brezilya’da değişebilmektedir. Temsilciler Meclisi seçimleri ABD’de iki yılda bir, Brezilya
ve Nijerya’da ise dört yılda bir yapılmaktadır. Arjantin’de Temsilciler Meclisi seçimleri iki yılda bir yapılmakla birlikte milletvekillerinin görev süresi dört yıldır.
Senato seçimleri ABD ve Arjantin’de iki yılda bir yapılmakta; ancak, senatörler altı yıl görev yapmaktadır. Brezilya ve Nijerya’da senato seçimleri dört yılda
bir yapılmaktadır. Brezilya’da bir seçimde Senatonun üçte biri değişirken diğer seçimde üçte ikisi değişmektedir. Azerbaycan Milli Meclisinde seçimler beş
yılda bir yapılmaktadır.
Ülkeler parlamento seçimlerinde uygulanan seçim sistemleri açısından ele alındığında Temsilciler Meclisinin ABD ve Nijerya’da dar bölge basit çoğunluk
sistemiyle, Arjantin ve Brezilya’da her eyaletin bir seçim bölgesi sayılarak liste usulü nispi temsil sistemiyle seçildiği görülmektedir.
Senato seçimleri ise ABD ve Nijerya’da her eyalet için basit çoğunluk sistemiyle, Arjantin’de bir eyalette oyların çoğunluğunu alan partinin o eyaletin iki
senatörünü çıkarması, en çok oyu alan ikinci partinin ise üçüncü senatörü çıkarması usulü ile Brezilya’da ise blok oy sistemiyle yapılmaktadır. Azerbaycan
Milli Meclisi üyeleri çoğunluk seçim sistemine göre seçilmektedir. Seçimlerin özgür ve adil olması açısından ABD, Arjantin ve Brezilya’da büyük
sorunlar yaşanmazken Azerbaycan ve Nijerya’da seçimler şaibe iddiaları ile geçmektedir.
Yasama ve yürütme ilişkileri açısından başkanın kanun teklifinde bulunabilmesi, başkanın kanunları veto yetkisi, başkanlık kararnameleri ve başkanın
parlamento tarafından suçlandırılması (impeachment) konuları önemlidir.
Söz konusu ülkeler başkanın kanun teklifinde bulunabilmesi açısından incelendiğinde Brezilya, Arjantin ve Azerbaycan’da devlet başkanının kanun
teklifinde bulunma yetkisinin olduğu görülmektedir. ABD’de başkanın kanun teklifinde bulunma yetkisi yoktur. Nijerya’da da başkanın bütçe kanunu dışında
kanun teklifinde bulunma yetkisi yoktur. Bununla birlikte başkan uygulamada -dolaylı da olsa- parlamento üyeleri aracılığıyla parlamentoya teklif sunmaktadır.
Azerbaycan’da Başkanın Milli Meclise sunmuş olduğu kanun teklifi üzerinde Başkanın rızası olmadan Milli Meclisin değişiklik yapma yetkisi yoktur.
Brezilya’da silahlı kuvvetlerin insan gücünün belirlenmesi, ülkenin kamu personelinin statüleri, bakanlıkların ve diğer kamu kuruluşlarının kurulması gibi önemli hususlar yalnızca başkanın kanun teklifinde bulunabileceği alanlar olarak belirlenmiştir.
İncelenen ülkelerde başkanın kanunları veto yetkilerine bakıldığında çalışma konusu ülkelerin tümünde başkanın veto yetkisinin bulunduğu görülmektedir.
ABD’de başkanların iki tip veto hakkı vardır. Birincisi normal vetodur. Bu vetonun aşılması için her iki meclisin üçte iki çoğunluğu gerekmektedir.
Bir diğeri cep vetosudur. Cep vetosu, aşılması mümkün olmadığı için mutlak veto niteliği göstermektedir. Başkanlar veto yetkilerini günümüze dek 2564 kez
kullanmıştır. Bunların 1066 tanesi cep vetosu, 1498’i normal vetodur.
Arjantin’de de başkanın tam veto yetkisi bulunmaktadır. Ayrıca kanunun bütünlüğünün bozulmaması kaydıyla kısmi veto da mümkündür. Vetonun meclisler tarafından aşılabilmesi için her iki meclisin üçte ikilik çoğunluğunun sağlanması gerekmektedir. Demokrasiye geçişin sağlandığı 1983’ten 2007’ye kadarki 24 yıllık sürede Arjantin Kongresi 3258 kanun çıkarmış, bunlardan 362’si başkan tarafından veto edilmiş, Kongre, bunlardan 42’sinde başkanın vetosunu aşarak kanunu çıkarmıştır. 1983-2007 arasında Kongre, tamamı veto edilen kanunların %20’sini aşma girişiminde bulunmuş, %14’ünde başarılı olmuştur.
Azerbaycan’da başkanın veto yetkisi bulunmaktadır. 125 üyeli Milli Meclisin vetoyu aşması için 83 oy çokluğu ile kabul ettiği kanunları 95 oy çokluğu ile;
63 oy çokluğu ile kabul ettiği kanunları ise 83 oy çokluğu ile kabul etmesi gerekmektedir.
Başkanın anayasa değişiklikleri konusundaki vetoları ise mutlak veto niteliğindedir.
Brezilya’da tam veto ve kısmi veto olmak üzere iki veto türü bulunmaktadır.
Tam vetoda kanunun tamamı veto edilmekteyken kısmi vetoda kanunun belli maddeleri veto edilmektedir. Veto, Kongrenin salt çoğunluğunun gizli oyuyla aşılabilmektedir. Tam veto daha sık kullanılmaktadır. Bununla birlikte kısmi veto, başkana daha esnek davranabileceği bir alan sağlamaktadır.
1988-2013 döneminde toplam 1.091 tam ve kısmi veto kullanılmıştır. 1988 Anayasası ile vetonun aşılması nispeten kolaylaştırılmış olmasına rağmen
Kongre bu yetkisini çok da sık kullanmamaktadır. Bu da üyelerin çoğunluğunun birlikte hareket etme maliyetine katlanmak yerine statükonun sürmesine itiraz etmedikleri şeklinde açıklanmakta ve vetoyu güçlü bir araç haline getirmektedir.
Nijerya’da da başkanın veto yetkisi bulunmaktadır. Başkan, veto yetkisini kullandığında vetonun aşılabilmesi için Ulusal Meclisin her iki kanadının
üçte iki oyu gerekmektedir. Nijerya’da veto yetkisi başkan tarafından zaman zaman kullanılmaktadır.
Başkanların kararname yetkileri açısından farklı uygulamalar görülmektedir. ABD’de aslında mevzuatta başkanın kararname çıkarabileceğine dair bir hüküm yoktur; ancak uygulamada başkanlar yürütme kararnamesi (executive order) çıkarabilmektedir. Yürütme kararnameleri 18’inci yüzyıl sonlarında ortaya çıkmıştır.
Başkanlar, Anayasa’nın 2’nci maddesiyle tüm yürütme yetkisinin kendilerine verildiği gerekçesiyle federal yürütme kurumlarını bağlayıcı emirler verebilmektedir.
Bu yetkinin dayanağına dair belirsizliğin olması, bu kararnameleri tartışmalı hâle getirse de, zaman içerisinde bu kararnamelerin yaygınlaştığı ve normalleştiğini söylemek mümkündür.
Arjantin’de başkan ancak kanunların öngörülen olağan şekilde yapılmasının mümkün olmadığı olağanüstü ve acil hallerde kararname çıkarabilmektedir.
Bununla birlikte olağanüstü ve acil hal kriterleri anayasaca tanımlanmadığı için bu kriterlerin içi başkanlarca doldurulmakta ve bazı başkanların (Carlos Menem, Eduardo Duhade, Nestor Kirchner gibi) bu yetkiyi sıklıkla kullandığı görülmektedir. Yürütmenin sıkça kararname yetkisini kullanması, Kongrenin kanun yapma işlevini zayıflatmış ve parlamento ile hükümet arasında güven kaybına yol açmış; bununla birlikte Kongre buna karşı bir direnç gösterme yoluna gitmemiştir.
Azerbaycan’da başkan tarafından çıkarılan kararnameler “ferman” ve “serencam” olarak adlandırılmaktadır. Fermanlar ya mevcut bir kanuna dayanarak kanunun nasıl uygulanacağını gösterir ya da hiçbir kanuna dayanmaz kendisi hukuksal kaynak niteliğinde olur. Kanun hükmünde olan fermanların yürürlüğe girebilmesi için Milli Meclis tarafından onaylanması gerekir. Serencam ise genellikle kişileri göreve tayin etmek, görevden almak veya ödüllendirmek için Başkan tarafından başvurulan hukuki işlem türüdür.
Brezilya’da kural olarak “önemli ve acil” durumlarda başvurulabilecek olan başkanlık kararnameleri sistem içerisinde oldukça önemli bir yetki olarak ortaya
çıkmaktadır. Başkan, bu kararnameler vasıtasıyla yasama organı üzerindeki gücünü ve etkinliğini artırmaktadır. 2001 Anayasa değişiklikleriyle bazı konularda kararname çıkarılması yasaklanmış olsa da kararname yetkisi sık sık kullanılmakta olan bir yetkidir. Kararname yetkisi, Kongrenin onayı şart olsa da hemen yürürlüğe girmesi sebebiyle uygulamada başkana geçici bir süre için yasama yetkisi vermektedir.
Ayrıca bu yetkiyle Başkan Kongrenin gündemine de hâkim olmaktadır.
Nijerya’da kural olarak başkanın kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi yoktur. Ancak bu durumun istisnası 1999 öncesi askeri yönetim döneminde çıkarılan kanunlarda değişiklik yapılmasıdır. Başkan, böylesi değişiklikleri bir kararname ile yapabilmektedir.
Çalışma kapsamındaki ülkeler başkanın suçlandırma (impeachment) yöntemi ile görevden alınması açısından incelendiğinde beş ülkeden üçünde (ABD, Brezilya, Arjantin) Temsilciler Meclisinin suçlandırma sürecini başlattığı, Senatonun ise yargılamada bulunduğu görülmektedir.
Nijerya’da Suçlandırmayı ve yargılamayı meclisin her iki kanadı kurdukları ortak bir komisyon vasıtasıyla yapmaktadırlar. Azerbaycan’da ise Anayasa
Mahkemesi suçlamakta, Yüksek Mahkeme görüş bildirmekte, Milli Meclis ise bunu oylamaktadır.
Suçlandırma nedenleri açısından bakıldığında ABD’de vatana ihanet, rüşvet, diğer ağır suçlar ve görevi kötüye kullanmak, Brezilya’da anayasaca
tanımlanan iktidarın kötüye kullanılması (malversation) suçu, Arjantin’de görevi suistimal etme veya cezayı gerektiren bir suç, Nijerya’da görevi kötüye kullanma, Azerbaycan’da ise ağır suç işlenmesinin suçlandırmaya neden olabilecek suçlar olarak tanımlandığı görülmektedir.
Başkanlar dışında ABD’de başkan yardımcısı ve Birleşik Devletler’in bütün sivil yetkilileri; Brezilya’da başkan yardımcısı ve bakanlar; Arjantin’de
başkan yardımcısı, başbakan, bakanlar ve Yüksek Mahkeme üyeleri; Nijerya’da ise başkan yardımcısı hakkında suçlandırma işlemleri başlatılabilmektedir.
Suçlandırma işlemlerinin başlatılması için gereken çoğunluk; ABD’de Temsilciler Meclisinin basit çoğunluğu, Brezilya ve Arjantin’de Temsilciler Meclisinin
üçte iki çoğunluğu, Nijerya’da Parlamentonun her iki kanadının üçte bir çoğunluğudur. Azerbaycan’da suçlandırma işlemi için Anayasa Mahkemesinin
girişimi gereklidir.
Suçlandırma uygulamalarına bakıldığında şunlar söylenebilir: ABD’de iki başkan suçlandırılmış (Andrew Johnson (1968), William J. Clinton (1999)); ancak,
yargılanma sonucunda suçsuz bulunmuş, bir başkan (Nixon) suçlandırma süreci tamamlanmadan önce görevinden istifa etmiştir.
Brezilya’da bir başkan (Fernando Collor de Mello (1992)) yargılanmaya başladığında suçlu bulunacağını düşündüğü için istifa etmiştir.
Nijerya’da suçlandırma süreci birden çok defa başlatılmış; ancak görevden alma süreci her defasında başkanın ve başkan yardımcısının da üyesi
olduğu ve Ulusal Mecliste çoğunluğu oluşturan partinin oyları ile durdurulmuştur.
Yalnız bir örnekte, 2006 yılında, Başkan Yardımcısı Alhaji Atiku Abubakar, hakkında suçlandırma süreci başlatılmak üzereyken görevinden ayrılmıştır.
Azerbaycan’da ise şimdiye kadar suçlandırma işlemi uygulanmamıştır.
Yargının sistem içindeki konumu da sistemin işleyişi açısından önemlidir.
Fren ve denge mekanizmasının düzgün bir şekilde işlemesi için gerekli hususlardan birisi de yargının yasama ve yürütmeden bağımsızlığıdır.
Yargının sistem içindeki yeri ülkeler açısından genel olarak ele alındığında aşağıdaki tablo ortaya çıkmaktadır:
ABD’de yargı bağımsızlığı için sağlanan güvenceler iyi bir şekilde işlemektedir.
Ayrıca, yargı anlaşmazlıkların çözümünde etkili bir mekanizmadır ve Federal Yüce Mahkeme verdiği kararlar ile sistemin işleyişinde karşılaşılan sorunların aşılmasında ya da belirsizliklerin giderilmesinde rol oynamıştır.
Yüce Mahkemenin başkanın gücünü sınırladığı örnekler yargının başkan karşısındaki bağımsızlığını göstermektedir.
Arjantin’de yargı genel olarak bağımsız olmakla birlikte ciddi sorunlara sahiptir. Yargı kurumsal olarak zayıftır. Federal yargının tepesinde Yüksek Mahkeme özellikle başkanın çıkardığı kanun hükmünde kararnamelerin anayasaya uygunluğunun denetlenmesinde kritik kararlar verebilmektedir.
Ancak bu kuruma yapılan siyasi müdahalelerin sıklığı yargı istikrarını ve bağımsızlığını zedelemektedir. Arjantin, bu haliyle yürütmenin yargıyı etkileme
kapasitesinin en yüksek olduğu Latin Amerika ülkelerinden birisidir.
Brezilya’da güçler ayrılığı çerçevesinde yargı erki bağımsızdır. Sistemin genel işleyişi açısından en kilit noktada Federal Yüce Mahkeme bulunmaktadır.
1988 Anayasası ile yargı erkinin kendi bütçesini belirlemesi ve alt düzey yargıçları üst mahkeme yargıçlarının belirlemesinin öngörülmüş olması da yürütmenin yargı üzerindeki etkisini azaltmaya ve yargı bağımsızlığını sağlamaya yönelik önlemlerdir. Uygulamada görülen örnekler, anayasada tanımlanmış olan yargı bağımsızlığının sağlandığını göstermektedir.
Nijerya’da yargı bağımsızlığı konusunda olumsuz örnekler fazla olmakla birlikte Federal Yüce Mahkeme kararlarının başkanın gücünü sınırlayabildiği bazı örneklere rastlamak mümkündür.
Azerbaycan’da Anayasa’da yargıçların bağımsızlıkları ve dokunulmazlıklarına
ilişkin hükümler olmasına rağmen, yargıçların atanmasına ilişkin prosedür yargı bağımsızlığının sağlanmasını engelleyici niteliktedir. Ayrıca, Anayasa’nın 95’inci maddesinde Cumhuriyet Başsavcısının görevden alınmasını başkan, Milli Meclisten talep edebilmektedir. Hâkimlerin atanması ve görevden alınması konusunda yürütmenin yetkisi, yargı bağımsızlığını ve hâkim güvencesini olumsuz şekilde etkilemektedir.
Çalışmamız kapsamında incelenen ülkeler hakkında son bir genel değerlendirme
yapmak gerekirse; başkanlık sisteminin en bilinen örneği olan ABD’de, sert kuvvetler ayrılığı olmasına karşın fren ve denge mekanizmalarının düzgün çalışmasıyla ve demokratik siyasal kültürün etkisi ile zaman zaman bazı problemler çıksa da sistemin genel olarak iyi işlediği, organlar arasında uyum ve işbirliğinin yeterli ölçüde sağlandığı ve başkanın otoriterleşmesinin yeterli ölçüde önlendiği görülmektedir.
Arjantin hükümet sisteminin, başkanlık sistemine özelliğini veren genel nitelikleri taşımakla birlikte başkanlık sisteminin diğer önemli unsurlarından önemli ölçüde sapma gösterdiği görülmektedir. Başkan, hükümete başkanlık etmektedir; ancak başkana bağlı olarak görev yapan bir başbakan da bulunmaktadır. Başbakan, bakanlardan farklı olarak, meclise karşı sorumludur. Ayrıca başbakan yasama sürecini başlatabilmektedir. Arjantin’de her ne kadar, başkanın siyasi gücünü dengelemek amacıyla başbakanlık kurumu güçlendirilmiş, bakanlara karşı imza yetkisi verilmiş ve başbakana başkanın özellikle idari yetkilerinden bazıları aktarılmışsa da başkanın tek başına atayıp görevden alabildiği bu kurum, başkanın siyasi otoritesi karşısında bir varlık gösterememiştir.
Arjantin’in, genel özellikleri itibarıyla başkanın yasama ve yargı karşısında aşırı güçlü olduğu bir örnek olduğu tespitini yapmak yanlış olmayacaktır.
Azerbaycan’da, Arjantin’e benzer şekilde başkana bağlı olarak görev yapan başbakan bulunmaktadır. Başbakanın atanmasında parlamentoya atamayı
onaylama yetkisi verilmiştir ancak başkan, parlamentonun onaylamayı
reddetmesi durumunda dahi başbakanı atama yetkisine sahiptir. Başbakan ve bakanların görevden alınmasında Meclisin onayına gerek yoktur.
Söz konusu ilginç durum da ülkedeki hükümet sistemini tipik başkanlık sisteminden oldukça farklı kılmaktadır. Azerbaycan, başkanın aşırı güçlü olmasının da ötesinde “yarı- otoriter rejim” ya da “sultanistik yarı-otoriter rejim” olarak sınıflandırılmaktadır. Parlamentonun başkan karşısındaki gücünün yok denecek kadar az olduğu görülmektedir. Başkanlık sisteminin sert kuvvetler ayrılığı ile bağdaşmayacak şekilde başkanın yasama sürecini başlatabilmesi, başkanın sunmuş olduğu kanun teklifi üzerinde başkanın rızası olmadan parlamentonun değişiklik yapma yetkisinin dahi olmaması, başkanın anayasa değişikliği teklifinde bulunabilmesi ve anayasa değişiklikleri üzerinde parlamentonun nitelikli çoğunluğu ile dahi aşılamayacak şekilde mutlak veto yetkisi olması, ülkedeki sistemi tipik bir başkanlık sistemi olmaktan oldukça uzaklaştırmakta dır.
Brezilya, incelenen ülkeler içerisinde ABD ile birlikte başkanlık sisteminin iyi bir şekilde işlediği diğer örnek ülke olarak nitelendirilebilir.
Brezilya’da 1988 Anayasasıyla getirilen sistem, özellikle son 15-20 yılda, yasama, yürütme ve yargı organlarının uyumlu bir şekilde çalıştığı bir örnek
olarak karşımıza çıkmaktadır. Brezilya’da ABD’den farklı olarak yasama
süreci, yürütme tarafından başlatılabilmektedir. Ayrıca ülkedeki seçim sistemi nedeniyle, parlamentoya giren etkili parti sayısının fazla olması ve genellikle
hiçbir partinin parlamentoda çoğunluğu sağlayamaması, başkanı kabinesini oluştururken tek taraflı davranmak yerine parlamentodaki siyasi partilerden oluşan bir koalisyon kurmaya teşvik etmektedir. Yargı bağımsızlığının sağlanmış olması, parlamentonun nispeten güçlü olması, yasama ve yürütmenin karşılıklı
bağımlılık ilişkileri başkanın gücünün etkin bir şekilde frenlenmesine imkân tanımaktadır.
Nijerya, genel özellikleri itibarıyla başkanlık sisteminin tipik özelliklerini büyük ölçüde barındırmakla birlikte ülkedeki demokratik siyasal kültürün gelişmemiş olması nedeniyle uygulamada başkanlık sisteminin temel özelliği olan yasama ve yürütme ayrılığının yeterince sağlanamadığı bir ülkedir.
Başkanın yasama sürecini başlatma yetkisi bulunmamasına karşın, uygulamada, başkanın yasama içerisinden kendine yakın parlamenterler ile ilişkilerini
kullanarak fiili olarak yasama sürecini başlattığı ve şekillendirdiği görülmektedir. Ülkede yargı bağımsızlığının ve hukukun üstünlüğünün de yeterince geliştiğini söylemek mümkün değildir.
TBMM ARAŞTIRMA HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI HAKKINDA
Araştırma Hizmetleri Başkanlığı (Araştırma Merkezi), milletvekillerinin yasama ve denetim çalışmaları sırasında ihtiyaç duyduğu analiz edilmiş bilgi ihtiyacını karşılamaktadır.
Araştırma Hizmetleri Başkanlığı, yasama uzmanları marifetiyle, milletvekilleri tarafından iletilen bilgi taleplerini, değişik ve güncel kaynaklar araştırıldıktan sonra içlerinden konuyla ilgili, doğru, güvenilir ve işlevsel bilgilerin tespit edilmesi ve analiz edilmesinin ardından sade ve anlaşılır bir üslup ile milletvekillerinin istifadesine sunmaktadır.
Başkanlık, araştırma hizmetini aşağıdaki ilkeler çerçevesinde yürütmektedir:
a. Doğru, güvenilir, kısa, sade ve anlaşılır içeriğe sahip olma,
b. Herhangi bir siyasî görüşü temsil etmeme, farklı görüş ve siyasî gruplara eşit mesafede ve objektif olma,
c. Önermeci veya yönlendirici olmayan, tanımlayıcı, belgeleyici ve analitik dil kullanma,
d. Kapsam, biçim ve hazırlama süresi açısından milletvekillerinin kullanım amacına uygun olma,
e. Talep sahiplerinin kimlik bilgilerinin ve talep konularının gizliliği koruma.
Bilgi taleplerini karşılamak amacıyla konu odaklı temelde olmak üzere Ekonomi ve Maliye, Hukuk, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi, Sosyal Politika ile
Uluslararası İlişkiler bölümleri şeklinde yapılanmıştır.
Araştırma Hizmetleri Başkanlığı ürün türleri, Rapor, Bilgi Notu, Kısa Bilgi Notu, Gösterge, Sözlü Bilgi, Doküman Derleme ve Tartışma Paketi şeklindedir.
Başkanlıkça uygun görülen ürünler, kitaplaştırılabilmektedir. Günümüze kadar yayınlanmış olan kitap başlıkları şöyledir: “ Anayasa Değişiklik Yöntemleri ”,
“ Bir Doğrudan Demokrasi Aracı Olarak Referandum ”, “ Venedik Komisyonu (Avrupa Hukuk Yoluyla Demokrasi) ”, “ Karşılaştırmalı Anayasa Çalışmaları ”,
Araştırma Hizmetleri Başkanlığı,
Avrupa Parlamento Araştırma ve Dokümantasyon Merkezi (ECPRD),
Uluslararası Kütüphaneler Birliği (IFLA) ile
Asya-Pasifik Ülkeleri Parlamento Kütüphaneleri Birliği (APLAP) gibi uluslararası kurumlara üye olup bu kurumlarla işbirliğini sürdürmektedir.
Araştırma Hizmetleri Başkanlığı’nın diğer çalışmalarına
http://tbmm.intranet/owa/armer.
Sayfa adresinden ulaşılabilmektedir.
2016 Mayıs Ayında açılan Başkanlık İngilizce web sayfasına ise
https://www.tbmm.gov.tr/armer_eng/index.html adresinden erişilebilmektedir.
ARAŞTIRMA SONUÇ;
Siyasi krizler, Başkanlık sisteminin uygulandığı örneklerde parlamenter sistemi, parlamenter sistemin bulunduğu ülkelerde başkanlık sistemini “avantajları”
üzerinden siyasi gündeme taşımaktadır. Hükümet sistemi tercihi diğer belirleyici unsurlardan yalıtılarak değerlendirilebilecek bir tercih değildir.
Hükümet sistemlerinin nispi üstünlükleri; siyasi kültür, siyasi parti sistemi ve seçim sistemi gibi faktörlerin ışığında ele alındığında anlamlı hale gelir.
Bu çalışma bütün bu hususlar ışığında konuya başkanlık sistemini benimsemiş ülke uygulamaları üzerinden bakmakta ve herhangi bir sonuca ulaşmadan,
bu sistemin uygulamada aldığı biçimleri ortaya koymaya çalışmaktadır. İncelenen ülkeler başkanlık sisteminin klasik ve en başarılı örneği olan ABD’den
başlayarak demokratiklik-otoriterlik yelpazesinde “devlet başkanı endeksli” Azerbaycan örneğine kadar uzanmaktadır. Latin Amerika’daki işleyen bir
demokrasi örneği olarak Brezilya ve kurumsallaşma sürecini devam ettiren Arjantin, başkanlık sisteminin başarısını etkileyen unsurlar konusunda çarpıcı
bir resim ortaya koymaktadır. Demokrasiye geçiş sürecinde başkanlık sistemi örneği olarak Nijerya, bu resmi tamamlamaktadır.
TÜRKIYE BÜYÜK MILLET MECLISI ARMER
ISBN: 978-975-8805-51-8
978-975-8805-52-5 (e-kitap)
TBMM Araştırma Hizmetleri Başkanlığı
06543, Bakanlıklar/ANKARA Tel: 0312 420 68 38 Fax: 0312 420 78 00
TBMM Basımevi/Şubat 2017
Fransa, Polonya ve Rusya Örnekleri
ABD, Arjantin, Azerbaycan,
Brezilya, Nijerya, Örnekleri,
EGEMENLİK KAYITSIZ ŞARTSIZ MİLLETİNDİR
TBMM ARAŞTIRMA HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI YAYINLARI
Karşılaştırmalı Hükümet Sistemleri: Başkanlık Sistemi (ABD, Arjantin, Azerbaycan, Brezilya ve Nijerya Örnekleri) Yayın No: 7 © TBMM Araştırma Hizmetleri Başkanlığı
Yayın Yönetmeni ;
Emrah Hurma
Editör
Semra Gökçimen
Bölüm Yazarları
Halit Tunçkaşık
Konur Alp Koçak
Mehmet Solak
Meltem Doğan
Murat Bilgin
Kapak Tasarımı
Demet Çınar
Grafik Tasarım
Zeynep Ayşe Tarhan
Araştırma Hizmetleri Başkanlığı
Türkiye Büyük Millet Meclisi
Bakanlıklar -ANKARA 06543
Telefon: +90 312 420 68 38
Faks: +90 312 420 78 00
e-posta: iletisim.armer@tbmm.gov.tr
TBMM Basımevi –ANKARA
özden Geçirilmiş 2. Baskı / Şubat 2017
DİPNOTLAR ;
1 Bu bölümdeki bilgiler büyük oranda şu kaynaktan derlenmiştir: “The World Factbook”, CIA İnternet
Sitesi, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ni.html,
Erişim:28.11.2016
2 “Human Development Reports”, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) İnternet Sitesi,
http://hdr.undp.org/en/composite/HDI Erişim:28.11.2016.
3 “Constitution of the Federal Republic of Nigeria 1999”, Nijerya Hukuk Merkezi,
http://www.nigeria-law.org/ConstitutionOfTheFederalRepublicOfNigeria.htm, Erişim:18.12.2013.
(Çalışma boyunca referans verilen tüm anayasa maddelerinde bu kaynaktan yararlanılmıştır).
4 Söz konusu puanlama sisteminde 1 en özgür durumu, 7 ise özgürlüğün en az olduğu durumu ifade etmektedir.
5 “Freedom in the World 2016”, Freedom House İnternet Sitesi,
https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2016/nigeria, Erişim: 28.11.2016
6 Michael G. Roskin, Çağdaş Devlet Sistemleri (Çev. Bahattin Seçilmişoğlu, Ankara: Adres Yayınları,2009), s. 654, 656.
7 Roskin, Çağdaş Devlet Sistemleri, s. 656.
8 Douglas A. Philips, Modern World Nations: Nigeria (Philadelphia: Chelsea House Publishers, 2004),s.106.
9 Roskin, Çağdaş Devlet Sistemleri, s.646.
10 “History of Nigeria: The Evolution of Nigeria, 1849–1960”, Nijerya Federal Cumhuriyeti İnternet Sitesi,
http://www.nigeria.gov.ng/index.php/2012-10-29-11-05-46/history-of-nigeria, Erişim: 29.12.2013;
Toyin Falola ve Ann Genova, Historical Dictionary of Nigeria (Plymouth: The Scarecrow Press Inc., 2009), s. xxii.
11 Toyin Falola ve Matthew M. Heaton, A History of Nigeria (New York: Cambridge University Press, 2008), s. xvi.
12 Jose Antonio Cheibub, Presidentialism, Parliamentarism and Democracy (New York: Cambridge University Press, 2007), s.45.
13 Falola ve Genova, Historical Dictionary of Nigeria, s. xxxvii.
14 Falola ve Genova, Historical Dictionary of Nigeria, s. xxxvii.
15 Falola ve Genova, Historical Dictionary of Nigeria, s. xxxviii.
16 Peter M. Lewis, “Rules and Rents: Legislative Politics in Nigeria”, American Political Science Association
2010 Annual Meeting Başlıklı Konferansta Yapılan Konuşma, (Washington DC: 2010), s.23; 1998,
2003, 2007 ve 2011 seçimleri itibarıyla Ulusal Mecliste yer alan partilerin sandalye dağılımı için bkz.
17 Falola ve Genova, Historical Dictionary of Nigeria, s. xxxviii, xxxix.
18 Falola ve Genova, Historical Dictionary of Nigeria, s. xxvi, xl, xli.Nijerya 267
19 Philips, Modern World Nations: Nigeria, s.76.
20 PDP, Partinin orijinal ismi olan “Peoples Democratic Party”nin kısaltmasıdır.
21 ACN, Partinin orijinal ismi olan “Action Congress of Nigeria”nın kısaltmasıdır.
22 CPC, Partinin orijinal ismi olan “Congress for Progressive Change”in kısaltmasıdır.
23 ANPP, Partinin orijinal ismi olan “All Nigeria People’s Party”nin kısaltmasıdır.
24 Lewis, “Rules and Rents: Legislative Politics in Nigeria,” s.24; “NIGERIA House of Representatives Last Elections”, IPU İnternet Sitesi,
http://www.ipu.org/parline-e/reports/2363_E.htm, Erişim: 29.11.2016.
25 Nijerya Anayasası, part I Exclusive Legislative List.
26 Sonny Gwanle Tyoden, ed., Legislators and Legislature: A Guide for Legislators in Nigeria (Kuru: The National Institute Press, 2014), s. 143-145.
27 Enyinna Nwauche, “Nigeria Inroductory Notes”, Rivers State University of Science and Technology, Nijerya,
http://www.icla.up.ac.za/images/country_reports/nigeria_country_report.pdf, Erişim: 11.09.2014, s.26.
28 S. Akinboye ve R. Anifowose, “Nigerian Government and Politics,” Elements of Politics içinde, Anifowose R. ve Enemuo F. ed. (Lagos:
Sam Iroanusi Publication, 1999), s. 238-260.
29 Remi E. Aiyede, “Executive-Legislature Relations in Nigeria’s Emerging Presidential Democracy,” UNILAG Journal of Politics, Cilt 2, Sayı 1 (2005), s. 76.
30 Ayo R. Dunmoye, “Legislative Powers and Executive- Legislature Relations in Nigeria: 1999 to 2003,”
Nigerian Journal of Political Science, Cilt 9, Sayı 1 ve 2’den aktaran Oni Samuel, “Legislature-Executive Relations in the Presidential System:
A Study of Lagos and Ogun States, Nigeria, 1999-2011” (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Lagos Üniversitesi, 2013),
http://dspace.covenantuniversity.edu.ng/bitstream/handle/123456789/211/Oni%20Samuel%20.O..pdf?sequence=1, Erişim: 16.01.2013, s.162.
31 Samuel, “Legislature-Executive Relations in the Presidential System”, s.162.
32 Samuel, “Legislature-Executive Relations in the Presidential System”, s.162.
33 B. O. Nwabueze, Nigeria’s Presidential Constitution: the Second Experiment in Constitutional Democracy
(London: Oxford Publications, 1985)’den aktaran Samuel, “Legislature-Executive Relations in the Presidential System”, s. 163.
34 Samuel, “Legislature-Executive Relations in the Presidential System”, s. 163-164.
35 Awotokun Kunle, “Legislative-Executive Relations: Case Studies,” Nigeria’s Second Republic içinde, Ayeni Victor ve Kayode Soremekun ed.
(Apapa: Daily Trust Publications, 1988), s.85-106’dan aktaran Samuel, “Legislature-Executive Relations in the Presidential System”, s. 161.
36 Nwabueze, Nigeria’s Presidential Constitution’dan aktaran Samuel, “Legislature-Executive Relations in the Presidential System”, s. 161.
37 Bkz. S. 227’deki tablo.
38 Aiyede, “Executive-Legislature Relations in Nigeria’s Emerging Presidential Democracy,” s.165.
39 Samuel, “Legislature-Executive Relations in the Presidential System”, s.167. Olusegun Obasanjo
40 Said Adejumobi, Governance And Politics in Post-Military Nigeria (New York: Palgrave Macmillan Publications, 2010), s.10.
41 Joseph Olayinka Fashagba, “Legislative Oversight under the Nigerian Presidential System,” The Journal of Legislative Studies, Cilt 15,
Sayı 4 (Aralık 2009), s.448-449.
42 Fashagba, “Legislative Oversight under the Nigerian Presidential System,” s.447.
43 Fashagba, “Legislative Oversight under the Nigerian Presidential System,” s.449.
44 Lewis, “Rules and Rents: Legislative Politics in Nigeria,” s.1.
45 Lewis, “Rules and Rents: Legislative Politics in Nigeria,” s.15.
46 Adejumobi, Governance And Politics in Post-Military Nigeria, s.11.
47 M. Peter Lewis, Nigeria Country Report (Cape Town: University of Cape Town Centre for Social Science Report, 2011), s.11.
48 Fashagba, “Legislative Oversight under the Nigerian Presidential System,”s.449.
49 Samuel, “Legislature-Executive Relations in the Presidential System,” s.168.
50 Chris Ajaero, “Paralysis”, Newswatch, 23.01.2012
51 John Ameh, “Reps May Soon Drop Impeachment Threat –Investigation”, Punch, 04.07.2012.
52 Adejumobi, Governance And Politics In Post-Military Nigeria, s.8.
53 Sonnie Ekwowusi, “Executive Lawlessness Vs Rule of Law,” allafrica İnternet Sitesi,
http://allafrica.com/stories/200607190163.html, Erişim:23.05.2014.
54 Dianam Dakolo, ‘The Siege is Over—Let the Bench say “Hurray”’, Daily Independent, 31.05.2007.
55 Adejumobi, Governance And Politics in Post-Military Nigeria, s.8-9.
56 Adejumobi, Governance And Politics in Post-Military Nigeria, s. 10, 11, 20.
57 Adejumobi, Governance And Politics in Post-Military Nigeria, s. 8.
58 Adejumobi, Governance And Politics in Post-Military Nigeria, s.8-11.
59 Adejumobi, Governance And Politics in Post-Military Nigeria, s.2.
60 Samuel Huntington, “Democracy for the Long Haul,” Consolidating the Third Wave of Democracies: Themes and Perspectives içinde, L. Diamond v.d., ed.
(Baltimore ve Londra: Johns Hopkins University Press, 1997).
61 Adejumobi, Governance And Politics in Post-Military Nigeria, s.5.
62 Cheibub, Presidentialism, Parliamentarism, and Democracy, s.146
63 Falola ve Genova, Historical Dictionary of Nigeria, s.xxxviii, xxxix.
64 D. A. Omoweh, “The Parliament and the Crisis of Democratization in Nigeria”, Legislature in Africa’s Democratic Transition Başlıklı Konferansta
Yapılan Konuşma (Dakar: CODESRIA Democratic Institute, Ağustos-Eylül 2006).
65 Fashagba, “Legislative Oversight under the Nigerian Presidential System,”s.441-443.
66 Fashagba, “Legislative Oversight under the Nigerian Presidential System,” s.441.
67 Adejumobi, Governance And Politics in Post-Military Nigeria, s.6,7,18,19.
68 Fashagba, “Legislative Oversight under the Nigerian Presidential System,” s.448.
69 Fashagba, “Legislative Oversight under the Nigerian Presidential System,” s.445,459.
70 Lewis, “Rules and Rents: Legislative Politics in Nigeria,” s.1-2.
71 Fashagba, “Legislative Oversight under the Nigerian Presidential System,” s.448-450.
72 Samuel, “Legislature-Executive Relations in the Presidential System,” s. 178.
73 A. T. Okoosi-Simbine, “Understanding the Role of the Legislature in the Fourth Republic: The Case of Oyo State House of Assembly,”
Nigeria Journal of Legislative Affairs, Cilt 3, Sayı 1 (2010), s.1-27.
74 Oda van Cranenburgh, “ ‘Big Men’ Rule: Presidential Power, Regime Type and Democracy in 30 African Countries,” Democratization, Cilt 15,
Sayı 5 (2008), s. 952 - 973.
BU BÖLÜMLER KAYNAK; TBMM ARŞİVİ
WEB ADRESİ;
https://www.tbmm.gov.tr/yayinlar/baskanlik_sistemi.pdf
***
