21 YY Türkiyenin Orta Doğu Politikası. BÖLÜM 6

 21 YY Türkiyenin Orta Doğu Politikası. BÖLÜM 6

3. ARAP  BAHARININ TÜRKİYE'YE TÜRKİYE-ORTA DOĞU İLİŞKİLERİNE YANSIMALARI VE TÜRKİYE'NİN ORTA DOĞU POLİTİKASINDA SÜREKLİLİK VE DEĞİŞİM

3.1. Türkiye'nin Orta Doğu Politikası'nda Süreklilik ve Değişim

  Cumhuriyetin ilanı ile birlikte Türk Dış Politikası'nın değişmeyen iki olgudan birincisi Lozan Statükosunu bağlılık, ikincisi ise güvenlik endişesi olmuştur. 

Orta Doğu kapsamında bu iki olgu düşünülecek olursa, özellikle ikinci kavram Türkiye'nin Orta Doğu politikasını şekillendiren öğelerden biri olduğu gözlemlenebilir. Bu güvenlik endişesi Türkiye'yi komşuları arasında bulunan Orta Doğu ülkelerine daha farklı politikalar uygulaması sonucu yaratmıştır. 

Özellikle Soğuk Savaş yıllarında Türkiye'nin izlediği Batı eksenli politikalar, büyük ölçüde güvenlik endişesinden kaynaklanmıştır. Çeşitli jeopolitik ve jeokültürel alanların kesişim noktasında bulunan Anadolu'nun yüzyıllar boyunca göç ve istila hareketlerine sahne olmuş olması bu coğrafyada kurulmuş olan Türkiye Cumhuriyeti'ni çeşitli güvenlik kaygıları yaşamasına sebebiyet vermiştir. Bu bağlamda cumhuriyetin ilk yıllarından, Soğuk Savaş'ın sonuna denk gelen Özal Hükümeti'ne kadar Türk Dış politikasında, akılcı, maceradan uzak ve hatta göreceli pasif olarak nitelendirilecek bir gelenek sürdürülmüştür. 

İkinci Dünya Savaşı sonrası uygulanan bu politikaya en temel sorgulama Cumhurbaşkanı ve Başbakan olarak görev almış olan Turgut Özal tarafından yapılmaya başlanmıştır. Özal, Türkiye'nin İkinci Dünya Savaşı sonrası İtalyanlardan boşalan Oniki Ada'yı kaçırdığını dile getirmiş ve Körfez Krizi sırasında girişken tavırlarıyla ''Yeni-Osmanlıcılık'' olarak söz edilen bir politika izlemeye başlamıştır. 

  1991-2002 yılları arasında Türkiye aynen 1945-1950 yılları arasında olduğu gibi yeni oluşan sisteme entegre olmaya çalıştığı yıllardır. Soğuk Savaş sonrasında ortaya çıkan ABD önderliğinde ki tek kutuplu yapı ve meydana gelen değişikliğe ayak uydurma çabaları AKP iktidarıyla yerini insiyatif alan, bu insiyatifi alırken ekonomik büyüklüğü vurgulayan ve en nihayetinde özellikle Orta Doğu'da Özal'ın öncüsü olduğu ''Yeni-Osmanlıcık'' diye adlandırılan politikanın bir benzerini uygulamaya başlayan bir Türkiye ortaya çıkmıştır. 

  AKP iktidarı öncesinde, Orta Doğu bağlamında Türkiye az risk alan ve pasif bir politika izlenmekteydi. Özellikle İsrail-Filistin konusunda denge politikası izleyen Türkiye, Arapların kendi aralarında yaşadıkları problemlere de mümkün olduğunda taraf olmamaya özen göstermiştir.  AKP iktidarıyla birlikte değişen Orta Doğu politikasıyla, İsrail'e karşı sert politikalar izleyen Türkiye, Filistin konusunda da neredeyse tüm dünyanın Filistin'in meşru temsilcisi saydığı, Batı ve İsrail konusunda daha ılımlı, daha anlaşılabilir olan FKÖ yerine İsrail'in bölgeden silinmesi gerektiği, Batı'ya karşı sert tavırları olan Hamas'ı muhattap alması Türkiye'nin bölge politikası açısında alışılagelmiş bir tutum olarak gözükmemektedir. Zira nispeten laik referanslı daha ılımlı bir oluşum olan FKÖ yerine, İsrail'e varolma hakkı tanımayan, şiddete dayalı direnişi strateji haline getiren yapısıyla tipik bir terör örgütü görünümü veren Hamas'ın desteklenmesi daha önce Arapların arasındaki anlaşmazlıklara taraf olamama stratejisi yerine bu anlaşmazlıklarda tutum takınma durumunda olan bir Türkiye ortaya çıkmıştır.

  Bütün bu olanlar birlikte düşünülecek olursa, geçmişten beri yaşanan güvenlik kaygısı sonucu komşularla sıfır sorun politikasının oluşturulması bu tarihsel korkunun varlığına ve sürekli olduğuna işaret etmektedir. Ancak geçmişten beri devam eden uluslararası sistem ışığında gelişen Orta Doğu politikası yerine, insiyatif kullanan ve uluslararası sistemden kısmi bağımsız davranan Türkiye'nin Cumhuriyet yıllarından beri süregelen göreli pasif politikayı terk etmiş olduğu anlaşılmaktadır. 

3.2. Arap Baharı'nın Türkiye-Orta Doğu İlişkilerine Yansımaları

  Öncelikle belirtmek gerekir ki amaç Arap Baharı analizinden çok Türkiye'ye olan etkilerini değerlendirmektir. Çünkü daha devam etmekte olan bir süreç için kesin tahminlerde bulunmak ilerisi için çok makul bir davranış olarak gözükmemektedir. Bazı araştırmacılara göre  Büyük Orta Doğu projesi kapsamında bir hareket olan Arap Baharı, bazı araştırmacılara göre salt bir halk uyanışı olmaktadır. Bu süreç ile ilgili yorum yapabilmek ve tabloya daha geniş bakabilmek için sürecin en azından tamamlanmış olması gerekir.

 Şüphesiz bu süreç Türkiye için başlarda çok olumlu olarak düşünüldüyse de özellikle Suriye ve Mısır'da yaşananlardan sonra giderek olumsuz bir hal almaktadır. 2011 yılından beri yaşanan çatışmalar sadece Suriye'de milyonlarca kişi etkilemiş ve hala etkilemektedir. Mısır'da ise Türkiye'nin desteklediği ve kredi verdiği Müslüman Kardeşler lideri Muhammed Mursi'ye karşı darbe yapan Sisi, yönetimi devralarak askeri bir yönetim tarzını sürdürmeye başlamıştır. 

Tabiki de yaşanan bu gelişmeler Türkiye'ye siyasi ve ekonomik yönden kayıplar vermektedir.

  Yaşanan Arap Baharı öncesinde Türkiye Suriye'ye yaklaşık 1.8 milyar dolarlık ithalat yapmaktaydı.  Ancak yaşanan bu gelişmelerin etkisiyle Türkiye'nin Suriye ile var olan dış ticaret hacminin ciddi anlamda daraldığı görülmektedir. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı'nın yaptığı yazılı açıklamada, TÜİK ile Gümrük ve Ticaret Bakanlığı'nın ortak hazırladığı verilere göre 2008 yılında Türkiye ile Suriye'nin dış ticaret hacmi 2 milyar dolar iken, 2009 yılında 1.9 milyar dolara gerilemiş olmasına karşın 2010 yılında 2.8 milyar dolara çıkmış, 2011 yılında ise 2.3 milyar dolar olmuştur. 

Ancak gelişmelerin ışığında Ocak 2012- Temmuz 2012 verilerine bakıldığında dış ticaret hacmi sadece  366 milyon dolar seviyesinde kalmıştır. 

  Siyasi olarak da hükümeti oldukça yıpratan Suriye meselesi Türkiye'de iç muhalefet tarafından sıklıkla dile getirilmektedir. Suriye'den kaçıp Türkiye'ye sığındığı var sayılan yaklaşık 700 bin civarında ki Suriyeli vatandaşlarda Türk halkı içinde gün geçtikte rahatsızlık hissi yaratmaya başlamıştır. Muhalif kesim tarafından sıklıkla dile getirilen Suriye politikasının yanlışlığı özellikle dışişleri bakanı olan Ahmet Davutoğlu'na karşı bir kamuoyu oluşmasına neden olmaktadır. 

  Arap baharının yaşlandığı coğrafyalarda sadece Suriye'de değil diğer ülkelerle de Türkiye'nin ekonomik olarak etkilendiğini söylemek yanlış olmaz. 

Ekonomi Bakanlığından edinilen bilgilere göre Türkiye'nin Arap Baharı'nın yaşandığı bölgelerden Bahreyn, Cezayir, Mısır, Ürdün ve Yemen'e yaptığı ihracat sınırlı ölçüde etkilendi. Libya ve Suriye ise ihracatın büyük düşüş yaşadığı ülkeler oldu. Türkiye'nin Bahreyn'e yaptığı ihracat 2010 yılında 172 

milyon dolar iken Arap Baharından sonra sınırlı bir düşüş yaşayarak 160 milyon dolara geriledi. Türkiye'nin 2012 yılında ocak-ağustos ayları arasında ise bu ülkeye ihracatı sadece 10 milyon dolar seviyesine kalmıştır. Arap Baharı'nın ihracatı en çok etkilediği iki ülkeden biri olan Libya'ya 2010 yılında ihracat 1 milyar 932 milyon dolar olurken bu rakam 748 milyon dolara kadar gerilemiştir. Tunus ise Arap Baharının yaşanmasına rağmen ihracatın etkilenmediği tek ülke oldu. Türkiye'nin buraya yaptığı ihracat 2009 yılında 647 milyon dolar, 2010 yılında 714 milyon dolar, 2011'de 802 milyon dolar olurdu.  

2012 yılının ocak-ağustos döneminde ihracat rakamı 518 milyon dolar olarak kayda geçmiştir. 

  Arap Baharı'nın ekonomik etkileri yanında sosyal etkileri de bulunmaktadır. Özellikle Suriye'den daha güvenli bölgelere yaşanan göç kuşkusuz en çok Türkiye'yi etkilemiştir. 2 Nisan 2013 AFAD (Başbakanlık Afet ve  Acil Durum Yönetim Başkanlığı) verilerine göre Türkiye'de barınma merkezlerinde bulunan Suriyeli mülteci sayısı 191.993, hasta-yaralı sayısı 242, refakatçi sayısı ise 87'dir. 

Yaşanan bu göçler karşısında uluslararası sistemde birçok girişimde bulunan Türkiye büyük ölçüde istediği sonucu alamamış ve Suriye'de devam eden iç savaşa karşı bir politika oluşturamamıştır. Şimdilik hala devam edecek gibi gözüken Arap Baharı'nın etkileri Türkiye'yi en çok ekonomik olarak etkilemiş ve etkilemeye devam etmektedir. Küresel krizden dolayı Avrupa'nın ihracattaki payı azalmasına karşılık Orta Doğu'ya yönelen Türkiye Arap Baharı yaşanmasından dolayı da bölgeye olan ihracatı azalma göstermektedir. 

İhracat hedeflerinin tutturulmasında önemli bir yerde bulunan Orta Doğu'nun yaşanan bu krizler nedeniyle Türkiye'ye, beklediği ekonomik hareketliliğe cevap vermekte zorlandığı görülmektedir. 

Bu krizlerin devam etmesi durumunda daha da düşük seviyeleri ulaşması öngörülmektedir. 

Bu sebeple Türkiye bir an önce bu Arap Baharı'nın neden oldu siyasi ve ekonomik krizlere çözüm bulması, Türkiye'ye hem ekonomik açıdan rahatlama sağlayacak olurken, hem de iç ve dış siyasette yıpranmaktan kurtulacaktır.

SONUÇ

  Orta Doğu'nun bu karmaşık olan yapısı ülkelerin dış politikalarını da karmaşık hale getirmektedir. Etnik nüfusa endeksli olmadan çizilen sınırlar bölgede sürekli bir çatışma halinde olmasını sağlamakta, aynı zamanda bölgede diktatör rejimleri ortaya çıkarmaktadır.  Bunların yanın sıra Batı'nın kışkırtmaları sonucu çıkartılan krizler bölgeyi Orta Doğu için daha yaşanmaz hale getirmekte olmasına karşın Batı için böylesine zenginlikleri barındıran toprakların istikrarsız olması onların bölgeyi gasp etmesi için gerekli bir unsur olarak düşünmektedirler. Aynı zamanda Batı bölge liderlerini halk nezdinde meşruiyetini hesaba katmadan, sadece kendi çıkarlarına göre desteklemesi bölgenin gelişmesinin önünde ki en büyük engellerden birisidir. 

Bütün bu Batı'nın Orta Doğu halkını hiçe sayar politikalarına bölgede güçlü olan Suudi Arabistan, Mısır, Katar, Türkiye gibi bölgesel güçlerin ayna tutması burayı daha da ümitsizleştirmektedir. 

  Orta Doğu'nun yaşadığı krizlerde en fazla pay sahibi olan İsrail'in bölgede güçlü bir devlet olarak varlığına devam ettiği sürece bu bölgenin normalleşmesi, gelişmesi, refahını artması ve son olarak modernleşmesi imkansız olarak gözükmektedir. Bölge aktörleri Orta Doğu'nun gelişmesi için yapacakları politikalarda öncelik olarak İsrail'i Orta Doğu'dan izole etmek olmalıdır. İsrail'in izolasyonuyla Batı bölgeye daha az angaje olacak ve ülkeler daha bağımsız kararlar alabilecekleridir. Ancak Orta Doğu'da ki liderlerin yapısına bakılacak olunursa bununda çok gerçekçi olduğu şimdilik söylenemez. 

  Orta Doğu'nun normalleşmesi adına yapılacak adımlardan bir diğeri de sınır sorunlarının çözülmesidir. Birinci ve İkinci dünya savaşlarından sonra çizilen bu yapay ve halkları birbirinden ayıran sınırlar bölgenin gerçek karakteristik özelliklerini göstermesinin önünde büyük bir engeldir. 

Hatırlanacağı üzere Avrupa içinde yüzyıllarca savaşmış ve bu yüzyıllar boyunca savaşarak hiçbir kazanım elde edememiştir. Ancak Avrupa İkinci dünya savaşından sonra sınır sorunlarını hallederek, zenginliklerini birleştirmiş ve sonuç olarak dünyanın en büyük medeniyetini inşa etmiştir. 

Bölge ülkeleri kalkınmak istiyorsa, gerekirse yeni ve adil  sınırlar çizmeyi göze almalıdır.

  Bu bölgenin diğer dünyadan bir farkı olduğu unutulmamalıdır. Bu fark da Orta Doğu medeniyeti diğer bir çok medeniyet gibi demokrasiye yatkın değildir. 

Bunun en büyük örneği Türkiye'dir. Orta Doğu'nun en demokratik ülkesi olan Türkiye dünya standartlarına bakıldığı zaman yargı bağımsızlığından, yasama ve yürütme organlarına kadar tam anlamıyla demokrasinin olduğu söylenemez. Bölge halkları totaliter rejimlere ya da tek adam iktidarlığına son derece yatkındır. Türkiye'de oluşan bir algı olan tek parti iktidarlığı her zaman iyidir mantığı bile bunun en açık kanıtı olmaktadır. Bölge halkı koalisyon ve yetki dağılımdan haz etmemekte,  bu bağlamda Orta Doğu'ya dikte ettirilen Avrupa standartlarında olan bir demokrasi çağrısı yine bölgeyi istikrarsızlaştırmaktadır. 

İleriki yıllarda bulunacak ve Orta Doğu medeniyetine uygun bir yönetim şekli yine bu bölgeyi siyasi baskılardan kurtaracaktır.

  Son olarak Türkiye ABD'nin bölgedeki imaj kaybını dikkate alarak bölgede İran ve Rusya ile daha iyi ilişkilerde bulunmalı ve bu bölgenin yeniden inşasında ABD'nin önceliklerinden çok bölgesel güçlerin, aynı zamanda kendi çıkarlarını göz önüne almak zorundadır. Bu bağlamda atılacak ilk adımlar bölgenin ekonomisi için Orta Doğu serbest pazar fikri canlandırılabilir. Bu yapılanma bütün bölgenin faydasına olacaktır.

KAYNAKÇA

Arı, Tayyar, Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi, 5. Baskı, Bursa: MKM Yayınları, 2012

Oran, Baskın, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt 3, İstanbul: İletişim Yayınları, 2013

Arı, Tayyar, Yükselen Güç: Türkiye-ABD İlişkileri ve Orta Doğu, Bursa: MKM Yayınları, 2010

Davutoğlu, Ahmet, Stratejik Derinlik, İstanbul: Küre Yayınları, 2010

Tür, Özlem, ''Türkiye'nin Irak ve Suriye İlişkileri'', XXI. Yüzyılda Türk Dış Politikasının Analizi, Faruk Sönmezoğlu (der), İstanbul: Der Yayınları, 2012, ss. 593-615

Ayman, Gülden, ''Türkiye-İran İlişkilerinde Kimlik, Güvenlik, İşbirliği ve Rekabet'', XXI. Yüzyılda Türk Dış Politikası Analizi, Faruk Sönmezoğlu (der), İstanbul: Der Yayınları, 2012, ss. 547-591

Yetkin, Murat, Tezkere, İstanbul: Remzi Kitapevi, 2004

Şahin, Mehmet, Türkiye'nin Orta Doğu Politikası:Süreklilik ve Değişim

http://www.akademikortadogu.com/belge/ortadogu8%20makale/mehmet_sahin.pdf, (E.T. 05/12/2013)

Bila, Fikret,  ''İran'ın PKK Politikası'', Milliyet, 10 Mayıs 2006

Oktav, Özden Zeynep, ''Arap Baharı ve Türkiye Körfez Devletleri İlişkileri'', Orta Doğu Analiz, Cilt 5, Sayı: 51, Mart 2013, ss. 69-78 

http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/201335_ozden_zeynep_oktav.pdf (E.T. 17/12/2013)

As, Efdal, ''16. Yüzyıldan Cumhuriyetin İlk Yıllarına Kadar Türkiye-İran Sınır Sorunları ve Çözümü'', Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Cilt: 12, Sayı: 46, Güz 2010, ss. 210-235

Buzkıran, Davut, ''Arap Baharı'nın Türkiye'ye Olan Ekonomik ve Sosyal Etkileri'', Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, Cilt 5, No: 1, 2013, ss.148-161, 

http://www.sobiad.org/ejournals/dergi_SBD/arsiv/2013_1/davut%20_buzkiran.pdf    (E.T. 22/01/2014)

***

21 YY Türkiyenin Orta Doğu Politikası. BÖLÜM 5

 21 YY Türkiyenin Orta Doğu Politikası. BÖLÜM 5

İsrail komandoları filoda bulunan Mavi Marmara gemisine uluslararası sularda yaptığı müdahale sonrası 9 eylemcinin öldürülmesi Türkiye tarafından sert tepki ile karşılandı ve Türkiye bu tarihten sonra İsrail karşıtı politikalarında uluslararası platformda arkasına daha büyük bir destek almaya başladı. Türkiye ilişkilerin düzelmesi için beş talepte bulunmuştur. Bunlar, özür dilenmesi, tazminat ödenmesi, Gazze'de uygulanan ablukanın kaldırılması, olaya ilişkin uluslararası araştırma komisyonu,el konulan geminin iadesi.

  İsrail ile yaşanan krizlere bakıldığında 2009 yılından sonra yaşanan krizler oldukça önem teşkil etmektedir. Bu yıllarda iki ülke arasında üst düzey bir ziyaret gerçekleşmemiştir ve İsrail artık Türkiye'yi yumuşak karnından vurmaktadır.  İsrail Türkiye'nin Kürtlere ve Ermenilere yönelik soykırım yaptığı görüşlerini savunmaya başlarken,Türkiye ise daha önde çıkan krizlere rağmen askeri ilişkilerin hiç kopmadığı İsrail'e karşı 2011 yılında tüm askeri anlaşmaları dondurma kararı almasıyla aslında ne kadar ciddi krizler yaşandığını göz önüne koymaktadır.

  ABD'nin Orta Doğu'da uyguladığı üç ayaklı politikanın ilk ayağını oluşturan İsrail'in güvenliğinin sağlanması ve dolayısıyla Türkiye'nin bu politikaya karşı olan duruşu ABD tarafından da hoş karşılanmamaktaydı. 2009 yılına kadar Türkiye'nin bölgede izlediği kısmi bağımsız politika İsrail ve ABD'li yetkililer tarafından sabredilmiş ve bu tarihten sonra oluşacak krizlerde İsrail ve dolaylı yoldan ABD Türkiye'ye İsrail ve ABD çıkarlarına ters politikalar izlememesini öğretir nitelikte politikalar uygulamaya başlamıştır. Bu bağlamda Suriye'de yaşanan krizden, Mavi Marmara baskını, Libya örnekleri düşünüldüğünde Türkiye ilk safhalarda kendi dış politikasını uygulamaya çalışacak ama sonra bölgede İsrail'in güvenliğini tehdit eden adım atmamayı öğrenmeye başlayacaktır.

2.4. İran

  Aynı coğrafyada farklı kültür, ırk ve yönetim anlayışına sahip bu iki ülke arasında tarih de yan yana görülmeye başlandığından beri bu iki ülke arasında rekabet dikkat çekmektedir. Farklı mezhepsel anlayışlar ve bölgesel olayları etkileyebilme güçleri bu iki ülkeyi rekabet içine sokmaktadır. 

İran ile yaşanan rekabet Safevi Hanedanlığından daha da önce Akkoyunlu ve Karakoyunlu devletlerine kadar dayanmaktadır. Türkiye'den sonra en fazla Türk yoğunluğa sahip olan İran'da 25 milyon civarında Azeri Türkü yaşadığı bilinmektedir.

  İran ile Türkiye arasında ki ilişkileri dikkate aldığımızda rekabet ve husumet kavramlarını dikkate almak zorundayız. İran ile Türkiye arasında rekabet olduğu doğrudur ama bunu husumet içinde değerlendirmek yanlış olacaktır. Bu konuyu şu örneği vererek daha da anlaşılabilir hale getirebiliriz. 

Aile fertleri içinde bile birbiriyle rekabet halinde bireyler olabilir ama önemli karar alınacağı zaman birlik içinde hareket eden bu fertler aralarında husumetin olmadığını gösterirler. Husumetin rekabetten ayıran en önemli özellik ise tarafların mantıklı düşünmesini engellemek olmaktadır. 

Bugün Azerbaycan-Ermenistan ve İsrail-Filistin arasındaki ilişkiler husumetin en önemli örnekleridir.

  Türkiye ile İran'ın ilişkilerinde husumet olmasının önünde engeller vardır. 1623-1639 Savaşını sona erdiren ve hali hazırda Türkiye-İran sınırını belirleyen Kasr-ı Şirin Antlaşması kendisini bugüne kadar korumuş ve daha sonra ortaya çıkan sınır sorunlarının çözülmesine yardımcı olmuştur.   

Bugünde bu tarz sorunların yaşanmamasının yanı sıra birbirleriyle boy ölçüşebilecek güçte olan bu iki ülke aralarında daha akılcı politikalar izlemeyi makul görmüşlerdir.

  Irak'ın işgaliyle beraber Türkiye kendi bölgesinde ABD'ye karşı yumuşak dengeleme politikası uygulaması kapsamında İran ile yakınlaşmaya başlamıştır. 

Ancak bu yakınlaşma büyük bir güce karşı durmak adına yapılmamış sadece zımni bir uzlaşıyla hareket etmek çerçevesinde gerçekleşmiştir. 

Yumuşak dengelemenin amacı geleneksel dengelemeden farklı olarak güçler dengesini değiştirmeyi değil güçlü devletlerin tek taraflı eylemlerini ekonomik, diplomatik, ve kurumsal çabalarla engellemeyi, zorlaştırmayı hedeflemektedir.  Türkiye'nin ABD operasyonunu zorlaştırma, geciktirme, engelleme çabaları İran ve Suriye ile ilişkilerinin gelişmesine neden olmuştur.

  2003 yılında 1 Mart Tezkeresinin onaylanmaması İran tarafından olumlu karşılanmış ve aynı yıl Türkiye'de gerçekleşen terör olayları İran tarafından kınanmış, Başbakan Erdoğan ve Dışişleri Bakanı Gül 2004 senesinde ayrı ayrı İran'ı ziyaret etmişlerdir. İran bir yandan Afganistan'da ki diğer yandan Irak'ta ki ABD varlığından son derece rahatsızlık duymaktaydı. Bu dönemde ABD politikalarına karşı çıkan Türkiye ise İran için işbirliği yapılabilir olmasından dolayı ayrıca önemli olmuştur çünkü İran için bölgede ki en önemli tehdit ABD varlığıdır.Türkiye açısından en somut getirisi ise İran'da bulunan PKK mensuplarının Türkiye'ye verilmesi olmuştur. İran içinse bu politika bir yandan onun Türkiye'ye ne denli dost olduğunu kanıtlamasına yararken diğer taraftan da Türkiye'yi, beklediği desteği veremeyen ABD ile olan müttefiklik ilişkisini sorgulamaya itmeyi hedeflemiştir. 

  Hamas'ın Filistin'de seçimleri kazanmasıyla İsrail'in bölgeye olan ablukası karşısında duran Türkiye'nin, bölgede Hamas ve Filistin Kurtuluş Örgütü arasında arabuluculuk yapmaya çalışması İran tarafından tepkiyle karşılanmıştır. İran bu yakınlaşmanın kendi etkisini sınırlandıracağını düşünmekteydi. 

İran'da bölgede ki İsrail yaptırımlarından son derece rahatsız olmakta ve Filistin konusuna aşırı hassasiyetle yaklaşmakta olmasına karşın çözümün kendi etkisi altında olan grupların başarısıyla olmasını istemekte bu bağlamda Filistin Kurtuluş Örgütü ve Hamas'ın yakınlaşmasını istememektedir.

  Türkiye'nin nükleer silahlanma konusunda yaptığı açıklamalar ise İran tarafından oldukça memnuniyetle karşılanmaktadır. Zira Türkiye'nin uluslararası platformda İran'ın kesinlikle nükleer silaha sahip olmadığını belirtmesi ve dikkatleri İsrail'in sahip olduğu nükleer silahlara çekmesi İran tarafının savunduğu politikayı Türkiye'nin uluslararası ortamda dile getirmekte oluşu İran'ın Türkiye'ye yakınlaşmasını sağlamaktadır.

  Irak işgalinden sonra ABD'nin İran'ın üzerindeki baskısı artması Türkiye tarafından endişeyle karşılanmıştır. Sıradaki hedef olarak İran'ın gösterilmesi Türkiye açısından üç nedenden ötürü bir felaket senaryosu olarak gözükmekteydi. 

Birincisi Türkiye Irak'ın aksine İran'a enerji açısından bağımlıdır ve olası bir ABD işgalinde bu enerji ithalinin durması Türkiye'yi tamamen Rusya'ya bağımlı hale getirecek bu da bölgede enerji ihtiyacını çeşitlendirme politikası sürdüren Türkiye için tam anlamıyla bir felaket olacaktır. 

İkinci olarak Irak'ın istikrarsızlaşması sürecinde PKK'nın Kuzey Irak'a yerleşmesi Türkiye'nin bölgeden algıladığı tehdidi üst seviyeye çıkarmıştır. Bunun üstüne bir de İran'ın istikrarsızlaşması PKK'nın etkinliğini arttıracak olmasından dolayı Türkiye açısından ikinci büyük felaket olacaktır. 

Üçüncü olarak Türkiye İran ekonomisine entegre olma açısından belli bir başarı yakalamış ve bölgede ciddi Türk yatırımcılar bulunmaktadır olası işgal sonrası uygulanacak yaptırımlar Türkiye'nin bu pazarı kaybetmesinin yanı sıra Orta Asya ile de kara bağlantısını koparacaktır. Bu nedenlerden dolayı uluslararası sistemde Türkiye her defasında İran yanında yer almış ve ABD'nin İran'a uyguladığı ambargo ve yaptırımlara karşı çıkmaktadır. Irak'ın aksine İran'ın işgali bölgede Türkiye'nin etkinliğinin yok olması anlamına gelmektedir. Türkiye bütün bu etkenlerden dolayı İran ile Batı arasında arabuluculu, bu arabuluculuk çalışmalarına ev sahipliği yapma, İran'ı Batı'ya açmak için çalışmış hatta 2009 yılında İran'a yaptığı teklifle uranyum zenginleştirme çalışmalarını Türkiye topraklarında yapmasını önermiştir. Ama İran bu öneriye sıcak bakmamış ancak İran 17 Mayıs 2010'da yaptığı Tahran Bildirisiyle, Brezilya ile birlikte Türkiye topraklarında gerçekleşecek uranyum takas anlaşmasını kabul etmiş fakat bu anlaşma Batı tarafından kabul edilmemiştir.

  İran'ın Batı karşısında kendisini Arap ülkelerinden farklı olarak güçlü hissetmesi bu politikaların sonuçlarının sınırlı etkiye sahip olmasına neden olmuştur. 

Zira İran'da olası bir müdahalede kendisi kadar Türkiye'nin de zarar göreceğinin farkındadır. 2011 yılı verilerine bakıldığında iki ülke arasındaki ticaret hacminin yaklaşık 16 milyar dolar ve bu rakamın 11 milyar dolarını Türkiye'nin doğalgaz ithalatı oluşturması Türkiye açısından enerji güvenliği gözler önüne sermektedir.

  Son dönemlerde Arap Baharı kapsamına Libya'ya NATO müdahalesi sırasında Türkiye'nin sonradan da olsa destek vermesi ve Suriye'de muhalifler yanında yer alması ilişkilerin gergin geçmesine neden olmaktadır. Aynı zamanda Türkiye İran ve Batı'nın uzlaşmaz tutumlarını görerek İran'ın yanında daha az durmaya başlamıştır. Buna en güzel örnek NATO kapsamında Malatya/Küreciğe yerleştirilen NATO savunma füzeleridir. Her ne kadar Türk yetkililer bu füzelerin savunma amaçlı olduğunu vurgulasa da herkes bunların olası bir İran saldırısı karşısında İsrail ve Avrupa'nın güvenliği için olduğu bilmekte dir. Türkiye son dönemde İran'a olan bağımlılığı azaltmaya çalışırken bir yandan da İran'ı kendine bağımlı yapmaya çalışmaktadır. İran ile olan altın ticareti Türkiye'nin bu uygulamasının bir sonucu olmaktadır.

2.5. Diğer Körfez Ülkeleri

    Türkiye'nin ticarete dayalı yeni ekonomik bağlantı bulma politikası özellikle 2000'li yılların ortalarından itibaren Türkiye'yi Körfez Ülkelerine yakınlaştırmaya başlamıştır. Özellikle 11 Eylül saldırılarıyla ABD'nin bölge ülkelerine uyguladığı sert politikaların etkisiyle ABD'den uzaklaşan bölge ülkeleri Türkiye ile ekonomik ve güvenlik alanlarında işbirliği yapmaya başlamıştır. Bu bağlamada 2005 yılında Türkiye ile Suudi Arabistan arasında, ekonomik işbirliğini arttırmaya yönelik serbest ticaret sahası oluşturma girişimlerine bir ön hazırlık olarak önemli bir anlaşma yapılmış ve üst düzeyde karşılıklı ziyaretlerde bulunulmuştur.  

2008 yılında KİK Türkiye'yi stratejik ortak ilan ederek ilk defa bölge dışından bir ülkeyi stratejik ortak ilan etmiştir. Bu çerçevede 2002 yılında 2.1 milyar dolar olan ticaret hacmi, 2009 yılına gelindiğinde 8 milyar dolara çıkmıştır. Türkiye ile olan iyi ilişkiler Körfez Ülkeleri adına da çok yararlı bir hal almaya başladı, örneğin Suudi Arabistan'da Kral Abdullah ABD yanlısı politikalar izlediği gerekçesiyle halk tarafından eleştirilirken, Türkiye ile izlenen olumlu politikalar, halk nezdinde, sadece ABD eksenli politika izlenmediği, bölgesel olarak önemli olan Türkiye ile de pozitif ilişki kuran bir lider olarak gözükmeye başlamıştır.

  Türkiye ile Körfez ülkeleri arasında hızla gelişen bu ilişkiler İran tarafından da dikkatle izlenmektedir. Şüphesiz Körfezin en güçlü ülkesi olan İran,  Türkiye'nin bölgeye entegre olmaya çalışmasından son derece rahatsız olmaktadır. 

Türkiye, İran'ın bu şüpheci yaklaşımından dolayı İran ile de ekonomik  ilişkileri geliştirme yoluna giderek bir bağlamda İran'a da güvence vermeye çalışmıştır. İran'ın Körfez ülkelerinde bulunan Şii nüfusu üzerinde etkisi artması kuşkusuz bu bölge ülkelerini son derece rahatsız etmekteydi. Bu anlamda özellikle Suudi Arabistan Türkiye'yi İran'ı dengelen bir unsur olarak görmektedir.

  Geniş perspektiften bakıldığı zaman Türkiye'nin İran'ı karşısına alarak Körfez Ülkeleriyle iyi ilişkiler kurmaya çalışması çok akılcı değildir. Gün geçtikçe İran doğalgaz ve petrolüne bağımlılığı artan Türkiye aynı zamanda İran'a ile özellikle bölgede kurulacak olası bir Kürt devleti ve terörle mücadele konusunda son derece muhtaçtır. Bir başka sebep ise Türkiye bölgede çıkan krizlerden dolayı petrol fiyatlarında oluşacak artışlardan son derece zararlı çıkacağı için İran gibi enerji zengini olan bir ülkeyle, çok güvenilmez ve her ne kadar bunu inkar etmeye çalışsalar da son süreçte ABD'nin sözünü dinleyecek olan Körfez Devletleri için ilişkilerin bozulması çok mantıklı gözükmemektedir. Bölgede izlenecek politika ekonomik olmalıdır yani, İran'ı çok rahatsız edecek özellikle güvenlik, ''stratejik ortaklık'' gibi bölgeye çok fazla entegre olmaya çalışan Türkiye ABD'nin bölgeye inmesiyle hem Körfezde hem de İran nezdinde etkinliğini kaybetme olasılığına karşı dikkatli olunmalıdır.

6. BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,,

***

21 YY Türkiyenin Orta Doğu Politikası. BÖLÜM 4

 21 YY Türkiyenin Orta Doğu Politikası. BÖLÜM 4

2.2. Suriye 

  Orta Doğu bölgesinin en önemli ülkelerinde biri olarak nitelendirilen Suriye bölgenin istikrarı için oldukça önemli bir noktadır. 22.5 milyon nüfusuyla belli bir insani ve askeri gücü olan bu ülke 10 Haziran 2000'de Hafız Esad'ın ani ölümüyle yeni bir döneme girmiştir.  10 Temmuzda yapılan referandum da oyların %97.2'sini alarak devlet başkanı seçilen Beşar Esad ile birlikte ülkede iyimser bir hava esmeye başlamıştır. 

  2002 sonrası önemde Türkiye ile Suriye arasında ki ilişkiler bölgesel dinamikler ekseninde devam etmekteydi. Özellikle Irak işgali sürecinde ortak çıkar ve endişeleri taşıyan bu iki ülke daha da yakınlaşmaya başlamıştır. ABD'nin asi devlet olarak nitelediği Suriye'nin en büyük ortağı ve destekçisi eski kutup başı, süper güç olan Rusya olması sebebiyle nasıl Türkiye Irak politikasında ABD'nin çıkarlarına karşı gelmesi söz konusu değilse - bu kadar sert olmasa da- yine Türkiye Suriye ile olan politikasında Rusya'nın aleyhinde veya Rusya olamadan bir tutum sergilemesi çok gerçekçi gözükmemektedir. 

ABD'nin Suriye'ye karşı olan bu olumsuz tutumu Türkiye'yi etkilese de ABD Türkiye'yi Suriye ile ilgili olan iletişiminde bir aracı olarak kullanmaktadır ve bundan dolayı bir ABD jandarması olan Türkiye'nin Suriye ile olan iyi ilişkisi ABD tarafından, açıkça belirtilmese de, olumlu gözükmektedir.

  Irak ve Türkiye gibi Suriye de çok mezhepli ve mozaik biçimindeki etnik yapısı Suriye'nin Irak müdahalesine karşı çıkmasının en önemli sebebidir ki bu sayede Beşar Esad Türkiye ile dost bir ilişki kurmaya çalışmıştır.

  Irak'ın işgaliyle birlikte iki ülke içinde ki Kürt sorunu yeni bir boyut kazanmıştır ve Beşar Esad Ocak 2004'te yaptığı ziyaret sırasında dönemin Genelkurmay Başkanı Hilmi Özkök Suriye'den terörle mücadele konusunda daha somut destek beklediklerini bildirmiştir.  İstenilen bu somut destek Mart 2004'de Suriye'nin Kürt yoğunlukta olan kenti Kamışlı'da bir futbol müsabakası sırasında çıkan meydana gelen 27 ölü, 120 yaralıyla sonuçlanan olaylar sonrasında gelmeye başlamıştır. Suriye bu tarihten sonra silahlı eyleme yeniden başlayan PKK'ya karşı mücadele etmeye başlamış ve Türkiye ile ortak düşman vurgusunu daha çok yapmaya başlamıştır.

  2003-2007 arasında Suriye toplam 73 PKK mensubunu Türkiye'ye teslim ederek, Türkiye'ye en fazla PKK'lı teslim eden ülke olmuş, 2005 Temmuzunda PKK tarafından gerçekleştirilen saldırıyı kınayarak, ilk kez bir PKK saldırısını kınamıştır. Ekim 2007'de Türkiye ABD'nin itirazlarına rağmen sınır ötesi operasyon yapmayı gündemine aldığı dönemde B. Esad bu operasyonu destekler biçimde açıklamalar yapmıştır. Bütün bu gelişmeler Irak işgali sonrasında ortaya çıkan Kürt sorunu iki ülkeyi ne kadar yaklaştırdığını göstermektedir.

  Türkiye ile Suriye arasında ki ilişkileri etkileyen bir başka bölgesel dinamik de Lübnan'dır. 1990'lar boyunca Türkiye-Lübnan ilişkileri hep Suriye'nin gölgesinde kalmıştır. 2004'den sonra Suriye ile ilişkilerin düzelmesi sonucunda Türkiye Lübnan ile ikili temas kurmaya başlamıştır. Bu temasların amaçları ise, Türkiye'nin Irak toprak bütünlüğünün savunulması için bölgedeki çok mezhepli devletlerin desteğini almak istemesi ve Türkiye'nin bu dönemde gerçekleştirdiği Güney Kıbrıs açılımıyla birlikte bu topraklarla tarihsel dostluğu bulunan Lübnan'ın desteğini almak istemesiydi. 

  2000'li yıllarda Suriye ile Türkiye arasındaki ilişkileri etkileyen başka bir bölgesel dinamik de şüphesiz İsrail olmuştur. Türkiye, Suriye ile İsrail arasında teorik olarak devam eden savaşı bitebilmek için bir dizi arabuluculuk rolü üstlenmiştir. Bunun nedeni ise herhangi bir çatışma veya savaş durumunda Türkiye'nin arada kalmak istememesidir. Türkiye bir kaç defa arabuluculuk üstlenmesine karşın başarılı olamamış, öyle ki Mavi Marmara saldırısı sonrası İsrail ile ilişkileri kopma noktasına gelen Türkiye bağlamında B. Esad saldırıyı çok sert bir dille kınarken artık Türkiye'nin bölgede arabulucu rolünün azaldığına ilişkin vurgusuda dikkatlerden kaçmamıştır.

  2007 yılı Türkiye-Suriye ilişkileri açısından iki önemli gelişmeyi beraberinde getirmektedir. 

Bunlardan ilki Serbest Ticaret Antlaşması'nın yürürlüğe girmesi, ikincisi ise Türkiye'nin İsrail ile Suriye arasındaki arabuluculuk rolüdür. 

Arabuluculuk rolü çözümün bulunmasından çok Suriye ile Türkiye arasında güven ortamının sağlanması bağlamında önemli olmuştur. 2004'de siyasi ortam nedeniyle Suriye'nin kabul etmediği arabuluculuk rolü üç yıllık bir gecikmeyle yeniden başlamıştır. Aslında başlarda neredeyse iki tarafı da yüz yüze getirmeye kadar gelinen nokta İsrail'in Gazze'ye uyguladığı şiddetin artmasıyla durmuş, Başbakan Erdoğan'ın Davos'da söylediklerinin ardından İsrail'in Mavi Marmara baskınıyla birlikte geri dönüşü olmayan çıkmaza girmiştir. 

Bu dönemde Başbakan Recep Tayyip Erdoğan'ın kardeşim dediği Esad ve buna karşılık Esad'ın Türkiye'nin uluslararası platformlarda Suriye adına konuşabilme yetkisi bulunduğunu söylemesi ilişkilerin ne derece iyi olduğunun göstergeleridir.

  2009 yılına gelindiğinde ilişkiler daha da ileri gitmiş, iki ülkenin ekonomik entegrasyon fikri gündeme gelmiştir. İki ülke arasında Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi kurulması kararlaştırıldı ve bu anlamda 51 adet anlaşma imzalandı aynı zamanda vize kaldırılarak iki ülke halklarının serbestçe dolaşımı söz konusu oldu. Hatta daha da ileri gidilerek Avrupa Birliği modeline benzer bir bölgesel entegrasyon fikri ortaya atılmaya başlandı ve bu bağlamda Türkiye, Suriye, Lübnan ve Ürdün arasında ekonomik birliktelik ve serbest mal ve insan dolaşımına olanak sağlayan bölgesel ekonomik birlik için anlaşmalar imzalandı.

  2011 yılında Tunus'ta başlayan ve Mısır'da devam eden ayaklanmalar rejimlere değiştirmeye başlamış ve belki de bu tarihten sonra Türkiye sadece Suriye politikasında değil tüm Orta Doğu politikasında üst üste hatalar yapmaya başlamıştır. Bunların en önemlisi şüphesiz Suriye politikası olmuştur. 

Ağustos 2011'de Suriye meselesi bizim iç meselemizdir diyecek kadar ileri giden Erdoğan  bu tarihten sonra kademeli olarak Suriye'ye karşı sert söylemlerde bulunmaktan çekinmemiştir. Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu'nu Şam'a gönderen Erdoğan Suriye'den bir takvime bağlı olarak hayata geçirilmesini söylediği bir dizi somut beklentileri olduğunu bildirmiştir. Sadece bir yıl önce ortak kader, ortak tarih gibi söylemlerde bulunulmasına rağmen bu söylemelerin yerini düşmanlığa bırakması şüphesiz dış politikadaki bir dizi beceriksizliğin ürünü olmuştur. Zamanla muhaliflerin desteklenmesi hatta kimyasal silah kullanıldığını iddia ederek ABD'den bölgeye müdahale etmesinin istenmesi artık Esad rejimiyle AKP hükümetinin açıkça uzlaşma olasılığını ortadan kaldırmıştır. 

Ancak Suriye'de ki rejimin Rusya ve Çin ile sıkı bir ittifak içinde olması bu rejimim uluslararası ortamda hala meşruiyetinin olduğunu gösteren bir unsur olmuştur. Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu'nun uluslararası platformlarda Çin ile Rusya'nın Suriye sorununda izole edilmesi gerektiğini savunması Türkiye'nin ne kadar çaresiz olduğunu kanıtlamaktadır. Bölgenin belki de en güçlü aktörü olan Rusya'nın ve bölgeyle en güçlü ekonomik ilişkileri olan Çin'in bu meselden soyutlanmaya çalışılması ne derece mümkün olduğu tartışmalıdır.

  Suriye ile Türkiye ilişkilerinin genel manada bölgesel dinamiklerden etkilenmesi sonucu son zamanlarda yaşanan olumsuz gelişmeler ekonomik açıdan da Türkiye'ye ciddi zararlar vermektedir. Yaklaşık 1 milyon dolayında Türkiye'ye yerleşen Suriyeli mülteciler Türkiye ekonomisine ciddi zararlar vermekte aynı zamanda bu sorunlu ilişkilerden dolayı Suriye ile 2010 yılında yaklaşık 3 milyar dolar olan ticaret hacmi bugün yok denecek kadar azdır. Türkiye'nin gelecekteki Suriye politikası ayaklanmanın durmasına endekslidir. Bu bağlamda şuan gelinen noktaya bakıldığında Esad rejiminin yıkılması Türkiye'nin yeniden bu ülkeyle ilişkilerin normalleşmesi bağlamında kırmızı çizgi olarak gözükmektedir.

2.3. İsrail

  Türkiye'nin İsrail ilişkileri İsrail-Arap dünyası daha ziyade İsrail-Filistin ilişkileri ve tabiki de ABD faktörü olmadan anlaşılması çok güçtür. 

2. Dünya Savaşı sonrası bölge dinamikleri, etnik kökenleri, bölgenin sosyal, kültürel, siyasi yapısı göz ardı edilerek İngiltere ve büyük ölçüde ABD tarafından bölgeye yerleştirilen Yahudiler Soğuk Savaş boyunca bir çok krize neden olmuşlardır. Soğuk Savaş yılları boyunca Türkiye İsrail'e gerekli tepkileri ve yaptırımları uygulayamadı ve dolayısıyla bölgeden uzaklaşmasına, kendi topraklarına yabancılaşması na neden olmuştur.

  2000'li yıllar itibariyle ama özellikle AKP'nin iktidara gelmesinden sonra İsrail ile yaşanan gelişmeler oldukça karmaşık bir yapıya sahip olmuştur. 2000 yılında ABD Başkanı Bill Clinton gözetiminde başlayan Camp David süreci bekleneni verememiş ve İsrail'in politikaları sadece Türkiye'de ki kanı önderlerinden değil  tüm bölge halklarından büyük tepki toplamaya başlamıştır.

  AKP iktidarıyla birlikte bölge eksenli politika söylemleri çoğalmış ve bunun en önemli sonucu İsrail ile olan gelişmelere yansımıştır. Daha yeni iktidara gelen hükümet 2003 yılında İsrail'i devlet terörü uygulamakla suçlamıştır. Sertleşen bu söylemlere rağmen ilişkilerde ki askeri ve ekonomik boyut mükemmele yakın ilerlemekte problem siyasi konularda olmaktadır. Türkiye İsrail'e tepki Filistin'de yaşanan ambargo ve saldırılara tepki gösterdikçe bölgede ki etkinliği artmıştır. Mısır'ın Arap Baharı'ndan önce Filistin'e sınır kapılarını kapatması ve İsrail politikalarını destekler nitelikte ki davranışları Arap dünyasının senelerdir belki de Nasır'dan beri arayıp da bulamadığı liderini bulduğu, Türkiye'nin ezilen Arap halklarının savunucusu olma rolü sayesinde bunun iyice nitelikleştiği yorumları yapılmaya başlandı.

  1990'lı yıllarda İsrail ile stratejik işbirliğini mümkün kılan alanların çoğu 2000'li yıllara gelindiğinde artık bu işbirliğinin devam edilemez olduğunu göstermekteydi. Türkiye'nin Arap dünyasıyla daha etkin bir şekilde politika üretmesi sonucu artık İsrail'in dengeleyici unsuruna daha az ihtiyaç duyulmakta, Türkiye'de askerin siyasetten uzaklaşması sonucu İsrail ile iyi ilişkisi bulunan bu kesimin artık karar alma mekanizması üzerinde etkinliği azalmakta ve Filistin ile yaşanan barış görüşmelerinin tıkanması sonucu topluma daha duyarlı davranan yeni hükümetin oy aldığı seçmeninin düşüncesinden çok farklı hareket etme durumunun ortadan kalkması başlıca gelişmeler olmaktadır. Ancak İsrail'in güvenlik endişeleri açısından hala Türkiye'ye ihtiyaç duyması sebebiyle 2009 yılına kadar bu sert söylemleri görmezden gelerek askeri ve ekonomik anlamda iyi olan ilişkileri devam ettirip siyasi ortam da ilişkileri yumuşatma çabaları gözükmektedir. İsrail ne olursa olsun ordu modernizasyonu, silah ticareti gibi askeri konularda Türkiye'nin ilk çaldığı kapılardan biri olmaktadır.

  2005 yılında yeniden İsrail ile Türkiye ilişkileri iyimser havada seyretmeye başlamıştır ki bunun iki temel nedeni vardır. Birincisi Yaser Arafat'ın ölümünden sonra Filistin hareketinin yeniden yapılanma sürecine girmesi ile birlikte geçici bir sükunet ortamının olması ve ABD'nin bölgedeki iki temel müttefikinin arasının düzeltmesi yönündeki telkinleri. Görüldüğü gibi İsrail ile olan ilişkilerde en önemli belirleyiciler yine ABD ve Filistin olmaktadır. Ocak 2005'de Dışişleri Bakanı Abdullah Gül'ün ve Mayıs'ta Başbakan Erdoğan'ın İsrail ziyaretleri bu olumlu havayı göstermektedir. Bununla beraber Nisan 2005'de Türkiye'nin BM Güvenlik Konseyi geçici üyeliğine İsrail destek verdiğini açıklamıştır. Yine aynı yıl içinde barış sürecine ekonomik katkı sağlamak amacıyla '' Ankara Forumu'' adı altında işbirliği süreci başlatılmıştı.

  2006 yılına gelindiğinde Filistin'de Hamas'ın oyların çoğunluğu alarak iktidara gelmesi ve bu iktidar Türkiye tarafından da desteklenmesi yeniden ilişkilerde siyasi krizlere neden olmaya başladı. Başbakan Erdoğan'ın İsrail'in orantısız güç kullandığını, kadın ve çocuklara şiddet uyguladığını çeşitli uluslararası platformlarda dile getirmesi İsrail tarafından sert tepkilere neden olmuştur.

  2008 yılının sonlarına gelindiğinde İsrail'in Gazze'ye yönelik operasyonlarını arttırması ikili ilişkilerde yeni bir krize neden olmuştur. Ocak 2009'da Başbakan Erdoğan İsrail'in BM üyeliğini tartışmaya açması ardından Davos'da İsrail Cumhurbaşkanı Şimon Perez'e arasında geçen tartışma ilişkilerin normal seyrinden uzaklaştığını göstermekteydi. Davos zirvesinde Başbakan Erdoğan'ın İsrail Cumhurbaşkanına yaptığı suçlama niteliğinde ki haklı çıkışı hiç kuşkusuz dünya gündemine oturmuştu. Başbakan Erdoğan'ın bu çıkışı belki de ardından gelen seçimlerde daha başarılı olmasını sağlamıştı.

  Mart 2009'da İsrail'de Benyamin Netanyahu liderliğinde aşırı sağcıların ağırlıkta olduğu bir hükümetin kurulmasıyla ilişkiler daha soğumaya başladı. 

Ekim 2009'da İsrail ile ortak yapılması amaçlanan Anadolu Kartalı tatbikatının Türkiye tarafından iptal edilmesi Tel-Aviv tarafından siyasi bir hamle olarak nitelendirilmiştir. Yine bu dönemde ''TV dizi krizleri'' de ilişkilere damga vurmaktaydı. Özellikle Kurtlar Vadisi dizisinde ki İsrail karşıtı sahneler İsrail'li etkilileri son derece rahatsız etmekteydi. Konuyla ilgili görüşmek üzere Tel Aviv büyükelçisi Oğuz Çelikkol'u makamına çağıran İsrail Dışişleri Bakan Yardımcısı Danny Ayolan, Çelikkolu'u kameralar önünde küçük düşüren söz ve davranışlarda bulunması krizin daha da büyümesine yol açtıysa da İsrail'in olay sonrası yolladığı özür mektubu tansiyonu biraz da olsa düşürmüştü.

  31 Mayıs 2010'da yaşanacak olay belki de ilişkilerin tarihinde yaşanan en büyük krize yol açacaktı. Gazze ablukasını delmek için Türk sivil toplum kuruluşu olan İHH öncülüğünde hareket eden ''Gazze'ye Özgürlük'' filosuna İsrail askerleri tarafından yapılan müdahale Türkiye ve tüm dünyayı şok etmiştir. 

5. BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,,

***

21 YY Türkiyenin Orta Doğu Politikası. BÖLÜM 3

 21 YY Türkiyenin Orta Doğu Politikası. BÖLÜM 3

2. AKP İKTİDARI DÖNEMİNDE TÜRKİYE-ORTA DOĞU

  Sovyet Rusya'nın dağılmasının ardından oluşan durum Batı dünyasında bir süre hoşnutluk duygusu yarattı. Artık Batı sistemi dünyaya egemen olacak ve çatışmalar sona erecekti. Ama bunu hemen ardından bir sistemin devam edebilmesi için bir öteki yaratmak gerekli olduğu anlaşıldı ve eskiden komünizmin aldığı yeri şimdi dinsel bir öteki devralmıştır.  Artık mücadele ideolojiler arası değil medeniyetler arası olacaktır.  İlk defa 1990 yılında Bernard Lewis tarafından kullanılan medeniyetler çatışması tezine göre 1648 Westfalya Barışı'ndan itibaren uluslararası politikanın odak  noktaları sırasıyla krallar, uluslar ve ideolojiler arasında mücadeleler olarak gerçekleşmiş idi. Soğuk savaşın bitmesiyle beraber ise artık bu mücadele medeniyetler arası olacaktı. Müslüman medeniyetinin kalbi olan Orta Doğu ise bu mücadeleden düşen payı fazlasıyla alacak ve Batı medeniyetleri Irak, Afganistan, Sudan gibi müslüman ülkeleri işgal edecekler, ama daha önemlisi neredeyse bütün Orta Doğu'da çıkan krizlerin başlıca nedeni bu medeniyetler çatışması tezini doğrular nitelikte olacaktı. 

ABD haydut devlet olarak nitelediği beş ülkeden (K.Kore, Küba, Libya, Sudan ve Suriye)  üç tanesi ve Oğul Bush'un Şer Ekseni olarak nitelendirdiği üç ülkeden (İran, Irak ve K.Kore) iki tanesinin Orta Doğu'da bulunan devletler olması bu bölgenin ne kadar karışacağını daha o zamanlar ortaya koymuştur.

  2000’li yılların başından itibaren Türkiye'nin Orta Doğu'ya yönelmesinin başlıca sebepleri; AB tarafından Türkiye'ye uygulanan çifte standartlı politikalar ve Türkiye'nin yeni politika arayışları, 2009 Kriziyle birlikte Avrupa'yı eski cazip halinden çıkarmış olması ve bu kriz dolayısıyla azalan Avrupa pazarına ikame olarak Orta Doğu'nun görülmesi, 2003 yılında ABD'nin Irak işgali ile birlikte ABD'ye duyulan güvenin derinden sarsılması, Irak'ta ABD'nin dış güç olarak yarattığı yıkıma bölgenin önde gelen ülkelerinde olan Suudi Arabistan ve Mısır'ın bu politikalara karşı çıkamaması(burada eklemek gerekirse İran bu müdahaleye çok sert tepki vermesine rağmen izole olmuş olmasından kaynaklanan yalnızlığından dolayı lider ülke konumuna sahip olamamıştır.). 

  AKP'nin Kasım 2002'de başa gelmesiyle birlikte Türkiye siyasi ve ekonomik istikrar sağlanmış ve bu değişiklik çok tabiidir ki Orta Doğu politikalarının değişimine de yansımıştır. 2002-2009 yılları arasın da başbakanlık danışmanı Mayıs 2009 itibariyle de dışişleri bakanı olan Ahmet Davutoğlu temel stratejilerini Stratejik Derinlik doktrini çerçevesinde belirmiştir. Bölgeye ve problemlere daha fazla angaje olan, daha etkin, problem çözen ve arabulucu olarak komşularla sıfır sorun politikasının da başlangıcı olmuştur.Belirttiğimiz gibi İsmail Cem'in dışişleri bakanlığı döneminde de bu politikanın izlerini bulmak mümkün olsa da dönemin siyasi gerçekliği bunu uygulamanın önünde engel teşkil etmiştir.Bu dönemde Irak, Filistin ve Lübnan'da ki krizler Türkiye'nin bu stratejilerini uygulama zemini hazırlamış ve kısa süreli olacak da olsa Türkiye bölgede tek başına etkin olmasına neden olmuştur.  

1 Mart tezkeresinde Türkiye'nin ABD alehinde aldığı karar büyük bir etki yaratmış ve Türkiye'nin Orta Doğu'da lider ülke imajına çok büyük katkı sağlamıştır.   

Bu yıllara bakıldığında Türkiye'nin Orta Doğu politikası daha önceki yıllarda olduğu gibi bölgede ki komşuları olan İran, Irak ve Suriye odaklı gelişmekteydi. 

  Türkiye'nin bölgeye daha çok angaje olma, problem çözme gibi düşünceleri 1991 Körfez Savaş'ına dayanmaktadır.Bu dönemde Türkiye ABD yanına taraf olmasına rağmen ve ABD Türkiye'nin hassasiyetlerini hiçe sayan politikaları bir anlamda Türkiye'nin gözünü açmış olacak ki 1 Mart 2003 Tezkere'si TBMM'den geçmemiştir.Bölgede etkin olma stratejisi bir nevi Adana Mutabakatı ile başlasa da en nihayetinde AKP Hükümeti ile birlikte tam rayına oturma görüntüsü göstermektedir.

  2010 yılının ortalarına kadar AKP hükümeti Orta Doğu'da çok etkili politikalar sürdürdü. Daha çok genç bir hükümetken bile 2003 yılında ki 1 Mart Tezkeresinde salt ülke çıkarları adına verilen karar bu politikaların başlangıcı olarak görülebilir.Dönemin Amerikan Başkanı Bush'un Türkiye'nin yaptığı politikalarını ''At Pazarlığı'' olarak adlandırması aslında ABD'nin ne kadar öfkeli olduğunun açık bir kanıtı olmuştur. Hatta bazı Amerikan kanı önderlerinin Türkiye'nin ihanet ettiğini ve artık Irak'ın yeniden inşasında aktör olamayacağını söylemeleri bu kararın ne kadar büyük bir etkisinin olduğunu ortaya koymaktadır. Uluslararası kamuoyunda ki hiç kimse Türkiye'nin ABD'nin teklif ettiği hibe ve kredileri geri çevireceğini tahmin etmemekteydi. 

1991 Körfez Savaşı'ndan ağzı yanan Türkiye bu kez bu politikaya alet olamamış ve aynı zamanda bölgede karizmatik bir ülke konumuna gelmeye başlamıştır. 

Gerçi sonradan ufak tavizler verilmiş olsa da yine de Türkiye çok başarılı bir politika izlemiş olacaktı.  Bu politikalarla birlikte ekonomik olarak da bölgeye angaje olmak isteyen Türkiye büyük bir başarı elde etmiş 2000 yılında 5 miyar dolar olan ticaret hacmi 2011 yılına gelindiğinde 45 milyar dolar olmuş ayrıca bölgede ki ticaretten senede yaklaşık 7 milyar dolar dış ticaret fazlası vermektedir.Bu bağlamda Türkiye yüzde 8,5 ile dünyada Çin'den sonra en çok büyüyen ikinci ülke olmasının altında yatan en büyük gerekçelerden birisi de Orta Doğu'da uygulanan etkin ekonomik politika olmasıdır.

  Bütün bu bölgede bağımsız ve salt Türkiye çıkarları adına etkin olma stratejilerinin de bir sonu olacaktı.Bu son herkesin beklediğinden daha geç olsa da 31 Mayıs 2010 tarihinde İsrail'in uluslararası sularda bir Türk gemisine yaptığı saldırıyla beraber gelmiş oldu.Bu saldırı sonrası bir rüyadan uyanan Türk hükümeti çok geçmeden Orta Doğu'da ABD ve İsrail'in çıkarlarını yok sayarcasına bir politika uygulayamayacağını anlamış oldu.Zaten bu tarihten sonra Orta Doğu'da çıkan her krizde Türkiye yanlış adımlar atmış bu bağlamda daha sert politikalar uygulamış ve bizzat Başbakan Erdoğan Libya krizinde ilk NATO'nun ne işi var orda diyerek adeta emperyalizme karşı çıkan bir üçüncü dünya ülkesi tavrı ortaya koymuştur.Nitekim daha sonra Erdoğan yaptığı açıklamada NATO'nun orada olmasından duyduğu memnuniyeti açıklamakta çok geç kalmamıştır.

  Bölge politikaları itibariyle belki de yapılan en büyük hata Suriye meselesinde yapılmıştır. Öyle ki Hatay'da muhalif güçleri destekleyen Türkiye, Şam'da bulunan Esad rejimine karşı bu muhaliflere yardımda bulunmuş ama kimse yaklaşık 500 km uzakta olan Şam'ın Hatay'dan yapılan takviyeler le yıkılmayacağını öngörememiş ve hala öngörememektedir. Esad güçlerinin yıkılması bağlamında daha ileride Kürt açılımı kullanılarak Abdullah Öcalan ile görüşülecek ve  burada bulunan PYD güçlerinin muhalif kadroya katılması için PKK lideriyle pazarlıklar yapılacaktı.

  2010 tarihine kadar sürekli tekrarlanan ve seçimlerin baş vaadlerinden olan komşularla sıfır sorun politikası darbe üstüne darbe yemekteydi.  

Suriye krizi,  Mısır desteklenen Müslüman Kardeşler lideri Muhammet Mursi'nin iktidardan uzaklaştırılması, Irak'ta yaşanan gelişmelere önlem alınamaması, Yunanistan ile yaşanan gerginlikler derken sıfır sorun stratejisi bir bakıma sıfır çözüm stratejisine dönüşmüş idi.

2.1. Irak

  2000'li yılların belki de en büyük gelişmesi 49 ülkenin koalisyon güçleri olarak söylenen ama aslında ABD önderliğinde, İngiltere ile Irak'ın 2003 baharında işgal edilmiş olmasıydı. İşgal sürecinde Türkiye ve diğer Arap ülkeleri ortak kaygı ve çıkarlara sahip gözükmekteydi. 

Bu bağlamda dönemin Başbakanı Abdullah Gül Suriye, Mısır, Suudi Arabistan, Ürdün ve  İran'ı kapsayan ilk bölge turu Irak konusunda çıkarların belirlenmesinde büyük rol oynamıştır. 

1990'lar da oluşturulmaya çalışılan Komşuluk Forumunun başarılı bir yeniden denenmesi sayılabilecek bu girişim sonunda Irak'a Komşu Ülkeler Toplantıları adıyla periyodik olarak düzenlenecek bir bölgesel dayanışma mekanizması oluşturuldu ve ilk toplantı 23 Ocak 2003'de İstanbul'da yapıldı. 

  Bölge ülkelerinin çoğu Saddam rejimine karşı olsa bile işgalin getireceği belirsizliği istememekteydi. Bu anlamda Türkiye'de işgale kadar olan kısımda Saddam rejimiyle uluslararası kamuoyunu barıştırmaya çalışmıştır.Göreli olsa da istikrarlı bir ülke olan Irak'ın istikrarsızlaşması bölge ülkelerini ama özellikle komşusu olma sebebiyle Türkiye'yi derinden  etkileyecek olduğunu o zamanlar Türk kanı önderleri farkına varmışlardır. 

Irak'ın kuzeyinde yaşayan Kürt grupların otorite boşluğundan yararlanması ileride olası bir Kürt devletine giden yol başlı başına Türkiye için sorun teşkil etmekteydi. 

Bunun üstüne PKK'ın bu bölgeleri mesken haline getirmesi kontrolü çok zor olan coğrafyayı Türkiye açısından kriz bölgesi haline getirecektir. Sadece Türkiye açısından değil Irak'ın olası parçalanması bölgede çok etnikli veya çok mezhepli yapılar üstüne kurulmuş devletleri de zora sokma olasılığı çok yüksekti.

Komşu ülkelerin Irak üzerinde fikir birliği yaptıkları noktalar ise, Irak'ın toprak bütünlüğü kesinle korunmalıdır, Irak'ın doğal kaynakları tüm Irak halkına eşitçe dağıtılmalıdır, işgal güçleri bir an önce çekilmeli ve BM ülkede etkin hale gelmelidir, ülkede faaliyet içinde olan ve komşu ülkeleri tehdit eden terör grupları etkisiz hale getirilmeli ve ülkede siyasal ve ekonomi yapı düzeltilerek merkezi otorite güçlendirilmelidir. Diğer bir taraftan İran'ın ülkedeki Şii grupları üzerinde ki etkinliği bölgede ki diğer Sünni ülkeleri oldukça rahatsız etmekte özellikle Türkiye Sünni gruplar üzerinde 2005 yılından itibaren siyaset yapmaya çalışsa da şu ana kadar İran'ınkine benzer bir etki alanı yaratamamıştır. Bölge ülkelerinin üzerinde mutabakata vardığı ve kesinlikle kabul edilemez saydığı olgu ise Irak'ın kuzeyinde bulunan Kürtlere bağımsızlık verilmemesiydi. Bu sorun Türkiye, Irak ve Suriye arasında stratejik bir yakınlaşmaya sebep olmuştur.

  Irak işgaline giden süreçte Türkiye aslında çok net bir tutum sergilememiştir. Pek çok ayrı tutumu bir arada sergileyen Türkiye bir taraftan savaşı önlemeye çalışırken, aynı anda ABD ile iyi ilişkilerini devam ettirmek, Arap dünyasıyla iyi geçinmek ve Türk kamuoyunu mutlu etmek istiyordu. 

Kamuoyunda Irak'ın Türkiye'ye bir tehdit olmadığı fikri paylaşılmakla beraber iki karşıt düşünce belirmekteydi.Bu düşüncelerden ilki olası bir savaşta Türkiye'nin stratejik çıkarları gereği ABD ile birlikte hareket etmesi gerektiği, aksi taktirde Türkiye'nin oluşan durumlarda söz hakkının olamayacağı, 

Kürtlerin daha fazla güçleneceği, Türkmenlerin hakkının yok sayılacağı ve ABD ile ilişkilerin zora gireceği savunulmaktaydı.  Türkiye'nin savaşa girmezse kaybedeceği görüşünü savunan bu görüşe mensup bazı kişiler daha ileri giderek Türkiye'nin Irak'a girerek Musul ve Kerkük'ü geri alması gibi romantik milliyetçi söylemlerde de bulunmuştur. Diğer düşünceye göre ise Türkiye savaş dışı kalmalıydı. Bu savaş başkasının savaşı olduğunun altı çizilmiştir. 

Bu söylem dönemin Genelkurmay Başkanı Hilmi Özkök tarafından da Diyarbakır'da dile getirildi. Aynı zamanda Özkök bu savaşın 1991 Körfez Krizi gibi ağır ekonomik bunalımlar getireceğini dile getirmiş, Türk toprağına ABD askerinin konuşlanmasına dikkat çekmiştir. Bir taraftan Türkiye'ye ABD askerinin gelmesi fikri 1. Dünya Savaşına dair hatıraları akla getirirken egemenlik bağlamında da sorunlu görülmüş, diğer taraftan Türk askerinin ABD komutası altında savaşa girmesi sakıncalı görülmüştür. 

  Kasım 2002'de göreve gelen yeni hükümet 27 Aralık 2002 tarihli Milli Güvenlik Kurulu toplantısında alınan karara göre ABD ile Irak'ın kuzeyinden bir cephe açma konusunda müzakerelere başlanmıştır. Bu toplantıda ayrıca Türkiye'nin Irak konusunda kırmızı çizgileri belirlenmiştir: Bağımsız bir Kürt devletinin kurulması, Türkmenlerin güvenliklerinin sağlanması ve Kerkük ve Musul'un statüsü. ABD ile uzun görüşmeler sonucunda bir Anlayış Muhtırası imzalanmış, buna göre ABD Türkiye'ye verdiği destek karşılığında 6 milyar dolar yardım sözü vermiş, Türkiye'de konuşlanacak asker sayısı 60 000 ile sınırlı tutulurken ABD ile birlikte Kuzey Irak'a 40 000 dolayında Türk askerin gönderileceği kararlaştırılmıştır. 

  Bütün bu pazarlıklara rağmen 1 Mart 2003'de yaşanacak olay bütün ilişkileri alt üst edecek ve artık Türkiye Orta Doğu'da lider ülke olma adına ilk adımını atacaktır. 1 Mart 2003'de TBMM'de yapılan oylamada anayasal çoğunluğun elde edilememesi üzerine tezkere geçmemiş ve Türkiye savaş dışında kalmıştır. 

Bu durum Irak'a kuzeyden açılacak olan cephenin açılmasını engellerken, Türkiye-ABD ilişkilerini derinden etkilemiş ve özellikle Kürt grupların güçlenmesi ve PKK'nın gücünü arttırması gibi savaş öncesi dile getirilen kaygılar gerçekleşmeye başlamıştır.

  Türkiye bir anlamda kendini affettirmek için 20 Mart'ta ABD'nin Türk hava sahasını kullanmasına izin veren tezkereyi geçirse de ABD Irak'ın denize açılan ve en stratejik komşusu olan Türkiye'nin topraklarını kendine kullandırmaması ile oluşan zararı Türkiye'ye her fırsatta yüklemeye başlamıştır. 

Saddam Hüseyin sonrası dönemde Türkiye'nin güvenlik çıkarları her defasında ihlal edilmiş, gerek Barzani gerekse Talabani Türkiye'ye karşı oldukça sert bir tutum sergilemeye başlamıştır.

 Türkiye her fırsatta Kerkük'ün statüsü hakkında görüşler ileri sürmüş savaşın buraya sıçramaması, bölgenin zengin petrol yataklarının ayrı bir statüde değerlendirilmesi ve en önemlisi bölgenin giderek Kürtleştirilmemesi konularını savunmuş ama ilk başlarda kolay bir zafer kazandığını zanneden ABD zaferi açıladıktan sonra gerçekleştirdiği yıkımı ve kaosu görünce, göreli daha güvenli olan bu bölgenin geleceği hakkında herhangi bir değişiklik yapmaktan kaçınmıştır.

  Bütün bu olanların üstüne 4 Temmuz 2003'de yaşanacak olay Türkiye ile ABD arasında derin bir güvenlik krizi ortaya çıkaracaktır. Süleymaniye'de ki Türk Özel Timi Bürosu 100 kadar ABD askeri ve ABD askerleriyle işbirliği yapan KYB peşmergelerince basılmış ve 11 Türk askerinin başına çuval geçirerek göz altına alınmıştır. ABD daha da ileri giderek ilerde yaptığı açıklamada, Türk askerlerinin Kuzey Irak'ta ABD tarafından kurulmak istenen istikrarı bozmak için gerçekleştirilen sabotaj faaliyetlerinin bir parçası olduğunu belirterek  ABD'nin bir taraftan Türkiye'nin bölgedeki askeri varlığına yönelik olumsuz tavrını ortaya koymuş, diğer taraftan Türkiye'yi bu askeri varlığını kaldırması yönünde üstü kapalı tehdit etmiştir. Yaşanan bu gelişme 1991 Körfez savaşından beri yaşanan gerilimli ilişkilere rağmen Kuzey Irak'ta var olan Türk-Amerikan işbirliğinde köklü bir değişime sebep olmuş ve bu tarihten sonra bölgede Türkiye işbirlikçi ülke yerine sorun teşkil eden bir ülke konumuna gelmiştir. ABD'nin yaptığı bu hareketle Türkiye'yi 1 Mart tezkeresinden sonra cezalandırmaya çalıştığı çok aşikardır.

  Irak savaşı sonra ABD bölgede yarattığı yıkımı ve kaosu gördükten sonra yeniden müttefik arayışına girmiştir. Bu bağlamda 20 Mart tarihli ABD güçlerine lojistik destek verilmesini sağlayan tezkerenin 6 aylık süresi dolmasıyla beraber Türkiye'nin Irak'a yeniden asker göndermesi gündeme gelmiş, 10 000 dolayında Türk askerinin Irak'a ABD'nin güçlük çektiği bölgelere gönderilmesi düşünülmüştür. 8.5 milyar dolarlık kredi içeren bir yardım paketiyle birlikte 7 Ekim'de Türk Silahlı Kuvvetlerinin Irak'a güvenlik ve istikrarı sağlamak amacıyla gönderilmesi TBMM tarafından kabul edilmiş ve Başbakan Erdoğan tezkere ile ilgili Türk askerinin önceliğini bölgedeki PKK unsurunun temizlenmesi olarak açıklamıştır. Ancak bu sefer de bölgede ki Kürt ve Arap grupların tepkisi üzerine tezkere rafa kaldırılmıştır. 2000 yılında PKK tarafından ilan edilen ateşkes 2004 yılında sona erdirilmiş ve yaklaşık 1200 PKK mensubunun Türkiye'ye giriş yaptığı tahmin edilmektedir. Türkiye bu kaygıları aşabilmek için Irak'ta merkezi otoritenin güçlendirilmesi adına ülkedeki tüm grupları kapsayan bir yönetim anlayışı gerektiğini vurgulamıştır. Görüldüğü üzere Türkiye'nin Irak politikası Irak'ın bütününü gözeten, insan hakları, evrensel değerlerin savunulması olarak gösterilmeye çalışılsa da Türkiye için önemli olan Irak'ın güçlü bir merkezi otoriteye sahip olarak kuzeyde bulunan Kürt gruplarını tasfiye etmesi ve bu sayede Türkiye'nin Irak'ın kuzeyinden gelen tehdit algılamalarından kurtulması üzerine kurulmuştur.

  2007 yılından itibaren gergin seyreden ilişkilerde kısmi bir yumuşama görülmeye başlanmıştır. Tabiki bu yakınlaşma ABD'nin desteği olmadan düşünülmesi çok gerçekçi olmamaktadır zira ABD bu dönemde Irak'a komşu ülkeler bağlamında kendisini stratejik ortak olarak gördükleri ülkeleri destekleyerek bir nevi bölgede kendi itibarını ve çıkarlarını korumak, garantiye almak için bu tarz politikalar izlemeye başlamıştır. Bu yakınlaşma Cumhurbaşkanı Abdullah Gül'ün de söylemlerine yansımış ve bölgede ki Kürtleri Türkmenler gibi akraba olarak nitelendirmeye başlamıştır. 2006 yazında ABD'nin desteğiyle ortak Terörle 

Mücadele Koordinasyon Grubu oluşturma konusunda anlaşmaya varılmıştır. Bu koordinasyon grubuna Türkiye emekli Orgeneral Edip Başer'i atamış ama bu koordinasyon grubu terörle mücadele de çok etkin olamamıştır. Başer konuyla ilgili ilerleme kaydedilememesini şu sözlerle eleştirmiştir: ''PKK ile mücadele de ABD'den bazı açılımlar bekliyorum. Bunun olmaması durumda istifa edeceğim. Burada süs vazosu gibi oturmanın anlamı yok.'' Bu açıklamadan sonra ABD ile yakınlığıyla bilinen AKP hükümeti anında Başer'i görevinden almıştır.

  Erdoğan'ın Kasım 2007 ziyaretinden sonra Irak tarafında da tavır değişiklikleri olmaya başlamıştır. Daha önde Ankara'nın sınır ötesi operasyonlarına ve PKK militanlarının teslim edilmesi şeklinde ki isteklerine çok sert yanıt veren Barzani, ziyaret sonrası özellikle operasyonların sınırlı tutulması halinde karışmayacaklarını söylemeye başlamıştır.

  2009 yılında Barack Obama'nın iktidara gelmesiyle ABD askerlerinin Irak'tan çekilme sürecinde Türkiye ABD varlığı sonrası Irak'la özellikle de Kürdistan Bölgesel Yönetimi (KYB) ile ilişkileri yeniden gündeme almıştır. Abdullah Gül ziyareti sırasında bölgede ki Kürtler ile Türkiye arasında ki sorunun PKK varlığından ibaret olarak dile getirmiştir. Ardından Davutoğlu'nun Erbil'e giderek KYB merkezini ziyaret eden ilk Türk yetkili olmasıyla ilişkiler daha da olumlu bir hava seyretmeye başlamıştır.

  Türkiye ile Irak arasında bulunan ekonomik ilişki de Türkiye'nin Kürt yönetimine tahammül etmesine yol açmaktadır. 2011 itibariyle yaklaşık 8 milyar dolar bölgeye ihracatı bulunan Türkiye bu paydan vazgeçmek istememektedir. Son dönemlerde ilgili yetkililerin yaptığı açıklamalara göre Türkiye'nin Irak'a 20 milyar dolar seviyesinde bir ihracat rakamı hedeflediği görülmektedir. Buna karşılık 1 milyar dolardan bile daha az Irak'tan ithalat yapan Türkiye nadir dış ticaret fazlası verdiği ülkelerden biridir Irak. 2009 itibariyle Kuzey Irak'ta yatırım yapan şirketlerin sayısı 500'ü geçmiştir ki bu ekonomik yatırımlar Türkiye'yi daha ılımlı politikalar seyretmeye zorlamaktadır.

 Türkiye ile Irak arasında pek çok alanda olumlu adımlar atılırken bu adımların hepsi bölgede ABD'nin çıkarına aykırı olamamaktadır ve hala güvenlik kaygıları, 

Kerkük meselesi, su sorunu gibi bir çok mesele sorunlu alanlar olarak göze çarpmaktadır.

4. BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,,

***

21 YY Türkiyenin Orta Doğu Politikası. BÖLÜM 2

21 YY Türkiyenin Orta Doğu Politikası. BÖLÜM 2

     Soğuk Savaş döneminde Nasır'ın Mısır'ı bölgede lider olmaya çalışmış ve çok etkili olmuştur bu dönemde Rusya ile yakınlığı bilinen Nasır'ın dışında bölge liderleri hep ABD ile ortak büyük ölçüde paralel politikalar izlemektedirler. ABD'nin bölgeyi ne kadar ciddiye aldığını General Eisenhower'ın şu sözleriyle örneklendirebiliriz: “Yalnız coğrafya bakımından bile bütün dünyada, stratejik yönden Ortadoğu’dan daha önemli bir bölge yoktur. Bütün gücümüz ve araçlarımızla örgütlenme yeteneğimiz den, sevk ve idaremizden faydalanarak, Ortadoğu’yu kazanmak zorundayız.” 

Bu sözlerden de anlaşılacağı gibi bölge dünyanın her an kriz geçirmeye müsait olan kalbidir.

  Bunların dışında bölgede geleneksel ve demokratik rejimler yan yanadır.Bölgenin en demokratik ülkesi Türkiye, ekonomik olarak en iyi durumda olan ülkeler ise Katar, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri gibi gözükmektedir. Katar'da yaklaşık 100,000 dolar olan kişi başına düşen milli gelir 70.000 dolar ile Birleşik Arap Emirlikleri ve 25.000 dolar ile Suudi Arabistan, Bahreyn ve Umman izlemektedir. 2011 Tunus da başlayıp tüm bölgeye yayılma eğilimi gösteren en son Suriye'de hala bir çok cana mal olan hareketlerin bölgeye ne kadar demokrasi ve refah getireceği de bir başka irdelenmesi gereken sorundur.   

Libya'nın eski liderini sokakta sürükleyip öldürenlerin veya Mısır'da devlet geleneğinin ne olduğu kavrayamayan ve bilmeyen insanların bölgeye refah getirmesini beklemek çok fazla iyimser olmak demektir.Demokrasinin kanla geleceğini savunup Avrupa'yı örnek gösterenler artık 21.yy da yaşadığımızı er ya da geç hatırlamalarını umuyoruz.

     Aynı zamanda bölge ülkelerinin bir olumsuz özelliği de aşırı reaksiyoner ve mezheplere sıkı sıkıya bağlılık bölgenin istikrarsızlaşmasına sebep olan faktörlerden biridir. Vahabizm'in savunucusu olan Suudi Arabistan bölgede diğer mezhepleri dışlamakta olması ve bu bağlamda bölgenin bir bütünlük  gösterememesine örnek olarak verilebilmektedir.Aynı zamanda aşırı reakiyoner davranışlara da en güzel örnek İslam Konferansı Örgütü'nün kurulmasıdır.   

El-Aksa camiinde çıkarılan yangına tepki vermek amacıyla bir gecede plansız programsız kurulması bölgenin günlük olaylar karşısında plan yapmadan sadece reaksiyoner davranarak karşılık vermesine örnektir.Bu gibi davranış kalıpları bölge devletlerinin enerjisini boşa harcamasına ve sonuç olarak da kendi yaşadıkları bölgede etkili olamamalarına sebebiyet vermektedir.                                                                                        

1. AKP İKTİDARI ÖNCESİNDE ORTA DOĞU İLE İLİŞKİLERİN DURUMU

1.1. 2000-2003 Yılları Arasında Türkiye'nin Orta Doğu Politikası

  2000'lerin başında dünya kamuoyu El-Aksa intifadası olarak da bilinen İkinci İntifada ve 11 Eylül saldırılarıyla yeniden Orta Doğu'ya dikkatini vermiştir. 

11 Eylül saldırılarıyla birlikte ABD'nin Irak ve Suriye üzerinde baskılarını arttırmasıyla bölge ülkesi olan Türkiye'yi de derinden etkilemiş, bunun farkına varan Türkiye ise özellikle Irak, Suriye ve Filistin konularında daha etkin bir politika izlemeye başlamıştır.

  AKP'nin iktidara gelmesine kadar olan süreçte hükümetin ana ortağı olan ve aynı zamanda dışişleri bakanlığını elinde bulunduran Bülent Ecevit liderliğinde ki Demokratik Sol Parti ''bölge tabanlı dış politika'' olarak adlandırdığı stratejisi Türkiye'nin Batı ile bağlantılarını bozmadan bölge ülkeleri ile ilişkileri iyileştirmeyi amaçlamaktaydı. Kasım 2000 de etkilerini gösteren ama Şubat 2001 kriziyle birlikte Türkiye özellikle Arap ülkeleri pazarına daha çok ihtiyaç duymaya başlamış ve 2000'de Komşu ve Çevre Ülkeler ile Ticareti Geliştirme Stratejisi çerçevesinde bu ülkelerle ticareti arttırmaya başlamıştır.

Yani AKP iktidarı öncesinde zaten ilişkilerde iyileşme söz konusu olmuş ve en önemli adımlar atılmaya başlanmıştır.

  Ocak 2000'den Kasım 2002'ye kadar olan dönemde Türkiye'nin Irak politikasının iki önemli ayağı vardır.1990'lar boyunca BM yaptırımlarıyla sekteye uğrayan ticareti geliştirmek ve Irak'a olası ABD müdahalesini önlemek için ABD, Irak ve diğer bölge ülkeleri ile girişimlerde bulunmak. 1999'da PKK'nın ateşkes ilanıyla bölgenin bir nebze de olsa güvenli olmasını Türkiye iki ülke arasında ticareti arttırmak için kullanmaya çalışmıştır. Körfez krizi öncesinde yaklaşık üç milyar dolar olan iki ülke arasında ki ticaret yaptırımlar yüzünden bir milyar dolar seviyesinde seyretmeye başlamış bu da iki ülke arasında ki potansiyel ticaret hacmin yaklaşık beşte biri olarak görülmekteydi. 

Dönemin Dış Ticaret Müsteşarı Kürşat Tüzmen 2000-2003 dönemleri arasında tam 8 kez Bağdat'ı ziyaret etmiştir ve iki ülke arasında yaklaşık 20 yıldır işlemeyen demir yolu hattı  Mayıs 2001'den itibaren yeniden hizmete açılmıştır. Türkiye'nin Irak'a olası bir askeri müdahale istememesinin nedenleri iste oluşacak bir Kürt devleti tehlikesi ve gelişmeye başlayan ticaretin yeniden darmadağın olmasından korkmasıdır. 

Dışişleri Bakanı İsmail Cem'in 1998'de formüle ettiği Komşuluk Forumu yeniden gündeme getirilmiş ve bu forum nezdinde ABD'nin olası müdahale kararına karşı çıkmaya başlamıştır. 

Bu forum AKP iktidarı döneminde oluşturulan Irak'a Komşu Ülkeler Toplantılarına ve Suriye'nin Dostları Konferansları'nın ilham kaynağı olmuştur. Türkiye Irak'ı birçok kez BM kararlarını uygulamasını yoksa ABD işgalinin gerçekleşme olasılığının çok ciddi olduğu konusunda uyarmasına rağmen sonuç alamamıştır.

  1998 yılında Suriye ile Türkiye arasında imzalanan Adana Mutabakatı gergin olan ilişkileri yumuşatmaya başlamıştır. En nihayetinde dönemin Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer'in Hafız Esad'ın cenazesine katılmasıyla daha gelişmesine neden olmuştur.Aslına bakılırsa gergin olan ilişkilerin nedenleri hala çözülmüş olmasa da işbirliği potansiyelinin daha yüksek alanlardan başlayarak problemleri çözme yolu Türkiye'nin ana stratejisi olmaya başlamıştır çünkü daha öncelerinde Hatay sorunu ve su meselesi olarak bilinen problemler Türk Dışişleri tarafından ilişkilerin gelişmesi için ön koşul olarak tutulmaktaydı. 2000'li yıllarla birlikte Adana Mutabakatı çerçevesinde geliştirilmeye başlanan ilişkiler önemli ivmeler kazanmış başta güvenlik olmak üzere bir dizi ikili anlaşmalar imzalanmıştır.Bu sayede daha önceleri en önemli sorunlar arasında gösterilen su meselesi ve güvenlik iki ülke arasında temel işbirliği alanı haline gelmiştir.Kamuoyunda oluşan AKP iktidarı öncesinde ki dış politikanın zayıflığı algısı aslında ne kadar yanlış bir algılama olduğunun en açık örneklerinde birisidir gelinen bu nokta. 1993'den beri işlemeyen demiryolu hattı da yine bu dönemde 2001 yılında kullanıma açılmıştır.

   Eylül 2000 yılında Filistin topraklarında başlayan direniş Türkiye'nin dikkatini yeniden bu bölgeye çekmesine neden oldu ve bu bağlamda dönemin dışişleri bakanı İsmail Cem 2000-2002 yılları arasında çatışmalar sürerken tam beş kez Filistin ve İsrail'e ziyarette bulunacaktır. Türkiye yaşadığı krize rağmen Ecevit ve Arafat arasında telefon ve mektup trafiği Türkiye'nin ne olursa olsun dış politika da etkin olmaya çalıştığının göstergesidir.12 Ekim 2000 yılında dış işleri bakanlığınca yapılan yazılı açıklamada El-Aksa intifadasına sebebiyet veren hadiselerden İsrail tarafını sorumlu tutması o dönemde hükümet kanadının içinden tepki alsa da BM Genel Kurulu'nda kınama cezaları oylamalarında Türkiye yine Filistin lehine oy kullanmıştır.

  Mart 2002'de İsrail'in Filistin Ulusal Yönetimi'nin merkezi olan Ramallah'ı işgal etmesiyle birlikte yapılan eleştirilen daha da sertleşti ama kuşkusuz en serti bir gün sonra düzeltilmeye çalışılsa da Bülent Ecevit'in parti grubu toplantısında İsrail'in bu yaptığını soykırım olarak nitelendirmesi olacaktı.  

Her ne kadar sert tepkiler verilse de İsrail ile ilişkilerin zarar gelmemesi için çaba gösterilmiş ve sadece söylem düzeyinde kalmasına özen gösterilmiştir.

Aynı hadiseye Başbakan Recep Tayyip Erdoğan'ın seçimlerden önce Davos Zirvesi'nde İsrail Cumhurbaşkanı'na karşı olan tepkisinde de rastlamaktayız.

  1990'lar dan beri süre gelen istikrarsızlıklar ve en sonunda patlak veren ekonomik kriz Türkiye'nin etkin olması yönünde bu dönemde hep engel olmuştur. 

Ülkede ki ekonomik ve siyasi istikrarsızlıklar ülkenin enerjisini harcayarak ve en nihayetinde bu dönem ilerde gelecek olan iktidarın seçim propagandası haline gelecektir.Bizden önce diye başlayan bu söylemler dönemin siyasilerini itibarsızlaştıracak ve başarısız, beceriksiz olarak algılanmalarına sebep olacaktır ama siyasi konjonktür göz önüne alınarak ve objektif bakış açısıyla bir değerlendirme yapıldığı takdirde bu durumun tam da böyle olmadığı görülmektedir.

 1.2.Türkiye'nin Orta Doğu Politikasını Belirleyen Dinamikler

   21. yy. başlarında Türk dış politikasında içsel-dışsal faktör ve aktörlerin rolü ve etkileşimi önemini muhafaza etmiş, ancak küreselleşmenin etkisiyle her iki etken boyutunda da belirgin çeşitlenme ve karmaşıklaşma gözlemlenmiştir. 20. yy sonlarına doğru artan demokratikleşme söylemleri kapsamında, toplumsal aktörlerin dış politika yapım sürecine daha fazla aktif bir şekilde katılmaya başlandığı dönemin başlangıcı olarak sayılabilir. 

Bu anlamda küreselleşme marifetiyle dünya geneli dış politika yapım sürecinde içsel ve dışsal faktörlerin iç içe geçmesi sonucu doğurmuş olmasına karşın, jeopolitik ve jeostratejik sebeplerle bu Türkiye'de daha da karmaşıklaşma eğilimi göstermiştir. 

  AKP iktidarıyla birlikte iç ve dış politikanın bir bütün olarak ele alınacağı söylenmeye başlamıştır. Bu durum Hükümetin programında şu şekilde yer almıştır: 

''Türkiye'nin bölgesel hayat sahası çok riskli bir jeopolitiğe karşılık gelmektedir. Bu da Türkiye'de iç politika ve dış politika eksenleri arasında ki mesafeyi ortadan kaldırmaktadır. Türkiye'nin iç politik dinamikleri ile dış politik dinamikleri dünyanın pek çok ülkesinden daha fazla etkileşim içindedir. Türkiyemizin dış politikası halkımızın yediği ekmeği doğrudan etkilemekte, iç siyasetin güçlü ve kaliteli olması ülkemizin bölgesel ve küresel çıkarlarının teminatı olmaktadır.'' 

  Bütün bunlarla beraber Türkiye'nin Orta Doğu politikasında önemli unsurlardan biri de enerji temini ve ekonomik çıkarlar olmaktadır. 

Özellikle 2003 yılından itibaren AB ülkelerinin ihracattaki payı %58 seviyesindeyken bu pay 2012 yılına gelindiğinde %38'lere kadar düşmüştür. 

Ciddi anlamda azalma gösteren AB pazarında yaşanan kayıplar Yakın ve Orta Doğu ülkelerinin bulunduğu pazar da kapatılmaya çalışılmıştır. 

Türkiye'nin Avrupa'da yaşanan krizden dolayı pazar çeşitliliğini arttırma politikası meyve vermiş ve 2012 yılında bu ülkelerin ihracattaki payı %27.8'e yükselerek tarihi bir noktaya gelmiştir.  Enerji alanında da aynı gelişmelere paralel olarak Türkiye enerji ithalatını sürekli çeşitlendirmeye çalışmaktadır. 

Bu anlamda özellikle doğal gaz konusunda yaşanan Rus bağımlılığı yine Orta Doğu ülkeleriyle aşılmaya çalışılmaktadır.

  Türkiye'nin Orta Doğu politikasının belirlenme aşamasında diğer önemli bir unsur da uluslararası sistem olmaktadır. 

Uluslararası sistemde olan değişiklikler Türkiye'nin yeniden yapılanmasına bununla beraber de yeni bir Orta Doğu planlamasına neden olmaktadır. 

Cumhuriyetin kurulmasından bu yana yaşanan büyük değişimlerde Türkiye her zaman farklı bir yapılanmaya gitmiş, son SSCB'nin bölgeden çekilmesiyle Türkiye daha etkin bir Orta Doğu politikası izlemeye başlamıştır. 1991-2002 yılları arasında yeterli ekonomik gücü bulunmayan Türkiye, bölgeye ekonomik ve siyasi olarak bölgeye angaje olma konusunda zorluklar çekse de 2003 yılı itibariyle iyileşme içerisinde gözüken ekonomi Orta Doğu bölgesine daha kolay angaje olma durumu yaratmıştır. 

  Uluslararası sistemin etkileri aşamasında en fazla Türkiye'yi etkileyen faktörler ABD ve AB ülkeleri olmaktadır. ABD ve AB'nin sürekli olarak bölgede çıkan krizlere müdahale etmesi AB ve ABD'nin Türkiye'nin Orta Doğu politikasını belirleyici bir konuma gelmesini sağlamaktadır. Bu bağlamda ABD'nin Irak ve Afganistan işgaliyle, AB'nin Libya müdahalesi ve Mısır politikaları Türkiye'yi oldukça olumsuz etkilemekle birlikte, yeniden politik düzenleme yapması gerektirmiştir.

3. BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,,

***