KURTULUŞUNDAN SONRAKİ İLK GÜNLERDE İZMİR’DE SOSYO-EKONOMİK DURUM. BÖLÜM 4

KURTULUŞUNDAN SONRAKİ İLK GÜNLERDE İZMİR’DE SOSYO-EKONOMİK DURUM. BÖLÜM 4

Türk-Yunan İlişkileri, İzmir, Sosyo-Ekonomik Durum, Emperyalizm,Bülent DURGUN,Kurtuluş Savaşı sonrası, İzmirde Sosyo-Ekonomik durum,

Fen işleri: Kurtuluştan evvel belediyenin en ziyade ihmal edilen şubesi idi. Evvelce bu teşkilat ya bir kalfa veya mimar tarafından basit bir surette görülürdü. Bu eski fen teşkilatı yerine bugün şehrin geniş işlerine cevap veren on iki kişiden mürekkep bir fen heyeti devamlı surette çalışmaktadır. Şehrin imar ve tezyini için belediye bütçesinden beş yüz bin lira sarf edilmek suretiyle belediyeye ait büyük binalar yapılmış ve tamir edilmiştir. 

Şehrin muhtelif semtlerinde 403,000 metre murabbaı yeniden yol yapılmış ve 180,866 metre tulünde kanalizasyon yapılmıştır. Belediye tarafından istirdattan beri yeniden yaptırılan büyük binalarla caddelerin isimleri aşağıda gösterilmiştir:
 Gazi heykeli, Cumhuriyet meydanı parkı, İtfaiye binası, Karşıyaka deniz banyosu, Güzelyalı deniz banyosu, Eşrefpaşa hastanesi, Hatuniye, Bahribaba, Faikpaşa parkları, Şüheda abidesi, Şehir gazinosu, Karşıyaka sahil gazinosu, Karşıyaka çocuk yuvası, Belediye temizlik hanı, Kızılçullu darülacezesi, Tabakhane membaı ve su deposu, Büyük mezbaha binası, Belediye stadyumu, Güzelyalı - Karşıyaka - Eşrefpaşa - Alsancak pazarları, Bahribaba-Eşrefpaşa _ Karşıyaka _ Faikpaşa _ Şehir gazinosu çocuk bahçeleri, Karşıyaka deniz rıhtımı, Soğukkuyu deresi rıhtımı, Sinekli_Hacı Ali Ef._Ballıkuyu_Karantina_Uluyol istinat duvarları, 38 metre genişlikte Gazi bulvarı, 30 metre genişlikte İsmetpaşa bulvarı, 30 metre genişlikte Fevzipaşa bulvarı, 30 metre genişlikte İkinci Kordon, Erkek ve Kız lisesi yolları, Bamahane-Gümrük meydanları,9 Eylül panayırı, Kaymakam Nihat bey caddesi, Vali Kazım paşa caddesi, Mimar Kemalettin caddesi, Mitatpaşa caddesi, Göztepe tramvay caddesi, Kemeraltı, Başdurak, Keçeciler, Kemer, Paralıköprü, İkiçeşmelik,Yemiş çarşıları kısmen, Birinci kordon caddesi parke kaldırım taşı döşenmiştir. Mısırlı, Kamiliye, Türkoğlu, Yusufdede, Hacı Ali Ef. Caddeleri şose olarak yapılmıştır.

Sivil İnşaat ve Parklar: 1925 senesinden itibaren sekiz sene zarfında İzmir’de 7125 yeni inşaat, 5924 esaslı ve 14,381 adi olmak üzere 20,324 tamirat ve inşaat yapılmıştır. 

Cumhuriyet ilanından evvel İzmir de 6000 metre murabbaında park varken bu bugün bunların yekunu 115,000 m2 baliğ olmuştur. Ve Belediye halka iyi gezinti yerleri hazırlamak için terkedilmiş mezarlar ve boş sahaları parkla çevirmiştir. Yangın yerinde ve bütün şehirde asra uygun bir şekilde yaptırılan imar planı ehemmiyetle tatbik edilmekte ve bu plan dahilinde yangın yerlerinde bugüne kadar 400,000 metre murabbaı arsa satılmış ve bunların yarısının üzerine yeni binalar ve inşaat yaptırılmıştır. Bu meyanda işçi kısmını korumak ve onları ev 
sahibi yapmak, sıhhi evlerde oturtmak için Çayırlıbahçe ve Kahramanlar semtinde metresi 25 kuruşa ucuz arsalar satılmış yapılan sıhhi tipteki bina numunelerine göre üç dört senede yapılmak üzere 400 yeni evin açılma merasimi onuncu Cumhuriyet bayramında yapılmıştır. 

Burada üç sene zarfında modern bir işçi mahallesi vücuda getirecektir.
 Gayri fenni künkler içinde şehre akan ve şehrin mühim bir ekseriyetinin su ihtiyacını temin eden Vezir ve Osman ağa suları ıslah edilmiş ve künkler yerine asırlarca dayanacak font borular konmuştur. Tabakhane suyu da asri bir şekilde beton olarak yeniden inşa edilmiş, şehrin sokakları, parkaları, fidanlık ve itfaiye teşkilatı hep bu sudan istifade etmektedirler. Bunların en mühimi olarak İzmir’in en güzel ve şirin bir sayfiyesi olan Karşıyaka’ya Yamanlar dağından 157,000 lira sarf edilmek suretiyle en sıhhi ve asri bir tesisat ile gayet leziz ve dört mikyası maada bir su getirilmektedir. Bu suyun açılma resmi 27 Ağustosta Başvekil İsmet Paşa Hazretleri tarafından yapılacaktır.

Aydınlatma İşleri: Şehir dahilinde 1250 Hava gazı, 2453 Elektrik olmak üzere 3703 sokak lambası vardır. Cumhuriyetten evvel şehrin büyük bir kısmi karanlık içinde idi. 
Ve kırık dökük hususi motorlar ve gayri fenni tesisat ile şehrin ışıklanması ihmal edilmiştir. Bugün her medeni memlekette olduğu gibi İzmir’de de büyük bir elektrik fabrikası gece gündüz şehri aydınlatmakta ve bütün ihtiyaçlara cevap vermektedir.

İtfaiye Teşkilatı: Belediyenin bu şubeye verdiği büyük itfaiye teşkilatı tamamen makineleştirilmiş memleketi yangın tehlikesinden cidden kurtarmıştır. Cumhuriyetten evvel 15 adet eski ve kısmen beygirli vesaitten ibaret olan itfaiye bugün tamamen asri 28 makineli vesaite maliktir. Yangınlara daha çabuk yetişebilmek üzere merkezi bir mahalde bir de itfaiye binası yapılmıştır. İtfaiye teşkilatının ne kadar mükemmel çalıştığı şehirde vukua gelen yangınlardan yüzde 95’nin tevessüsüne meydan verilmeden derhal yetişilerek söndürülmesiyle sabittir.

Mezbaha: Kesim yerleri, ahırları ve soğuk hava depolarıyla en esaslı ve sıhhi bir ihtiyaca cevap veren bu mühim ve asri teşkilat belediyenin büyük himmetiyle bir Türk şirketi tarafından yapılmıştır. Dört sene sonra şirketin müddeti bitecek ve bütün tesisatıyla belediyenin malı olacaktır. Bunun civarında büyük bir hayvan alım ve satım pazarı kurulmuştur.
Telefon: İzmir Belediyesi Cumhuriyet devrinden sonra şehre en büyük hizmetlerden biri olan otomatik telefon tesisatını yapmakla büyük bir eksiğini tamamlamıştır. Belediyenin de hissesi olan telefon şirketi en modern bir tesisattır. Buca, Bornova, Karşıyaka kısımlarına da teşmil edilerek halkın ticari ve umumi ihtiyaçlarını görmektedir.”

Sonuç

Birinci Dünya Savaşı süresince sömürülerine ara veren Avrupalı emperyalist devletler Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasıyla Osmanlı İmparatorluğu’nun 
tümünde olduğu gibi İzmir’de ve Batı Anadolu’da da yeniden emperyalist amaçlı çalışmalarına başladılar. I. Dünya Savaşı’nda İmparatorluğun ekonomisinde de 
büyük bir etkiye sahip olan Almanya’yı dışlayan İtilaf Devletleri kendi menfaatleri ni en üst seviyede koruyacak bir düzen oluşturmaya çalışmışlardı.
 Aynı çalışmaların İzmir’de de yapıldığını görmekteyiz. İtilaf Devletleri özellikle İngiltere, İzmir üs tutularak Batı Anadolu’dan yapılan sömürüde aracı rolünü üstlenmiş bulunan azınlıklar içindeki Rumları kendilerinin maşası olarak kullanma çabasını sarf ederken Venizelos yönetimindeki Yunanistan’a Bizans İmparatorluğu ’nu yeniden canlandırma hayallerini gerçeğe dönüştürmelerinde destek sözü veriyorlardı.

 Bölgedeki İngiliz menfaatlerine zararı dokunacağı değerlendirilen İtalya ise İzmir daha evvel kendisine vaat edildiği halde çeşitli nedenler mazeret gösterilerek 
İzmir’den uzak tutulmaya çalışıyordu.

 Yunanlıların İzmir’i işgali ile rahata kavuşacaklarını düşünen İzmir Rumları için durum hiç de umdukları gibi olmadı. “Anadolu’da şehirler yanar ve köyler ezilirken İzmir’in vaziyeti iktisadiyesi sükuta uğruyordu. Yunanlıların Anadolu’da ileriye doğru attıkları her adım İzmir’in faaliyeti iktisadiyesine bir kör düğüm örüyordu.

“Asya Seferi” Rumları Yunan Ordusu’nun kendilerine refah ve saadet bahşedeceğini umut ederlerken şevket (baht açıklığı) ve ikbalden (talih) yuvarlandılar. 

Eski Saadetlerini de kaybettiler… ”122 

İş gücü açığı, ulaşım yetersizliği, sürekli göçler, teknik yersizlik ve belirsizlik ortamının yanında işgalle birlikte gelen savaş şartlarının nispi devamlığı, üretimin 
% 40’dan fazlasının yok olmasına neden olmuştur 123. 

 İşgal yıllarında üretimdeki bu azalmaya karşılık her türlü mal ve hizmetin piyasadan karşılanabildiğini ve bunların mevcudiyetini çeşitli Ahenk gazetesi 
nüshalarındaki reklamlarda görebiliyoruz. Özellikle piyasada bulunan lüks malların kaynağını, yurt dışından yapılan ithalatın kesintiye uğramadan devam etmesi oluşturmaktadır. Ancak üretimin düşük olması, kambiyo kurlarının belirsiz olmakla birlikte Türk- Yunan muharebelerine endeksli olması, tüketim mallarının yurt dışından ithal edilmesi gibi sebepler hayatı yaşanamayacak kadar pahalı bir hale getiriyordu 124. 

 Maaşlarının ödenmesinde her hangi bir sıkıntı ile karşılaşmayan Yunanlı memurların yanı sıra ticarette de Türklerle kıyasla son derece üstün bir konumda 
bulunan ve para kazanma konusunda pek sıkıntı ile karşılaşmayan azınlıklar, yabancılar ve Levantenler Türklere nazaran hayat pahalılığından daha az 
etkileniyorlardı. Bununla birlikte işgal altındaki İzmir’in ekonomisinin ve ticaretinin durumu şehirde yaşayan bütün kesimleri etkileyecek kadar kötü bir hal almıştı.
 İşgal altında bulundurdukları süreç boyunca İzmir’in iktisadi yaşantısına katkısı olmayan Yunanlıların İzmir’i terk ederken meydana getirdikleri zarar, çıkarmış oldukları yangının hasarıyla kalmıyordu. İzmir’i terk eden Rumların yanlarında götürdükleri ve toprağa gömdükleri altınlar ve kıymetli eşyalar ülkenin genel ekonomisine darbe vururken, “Büyük Mübadele” öncesinde ve sonrasında yaşanan çeşitli olaylar 125 neticesinde İzmir büyük boyutlarda zararlar görüyordu.

 1821’de Yunan milliyetçiliğinin uyanması ile başlayan Türk-Yunan çatışmaları, İngiltere’nin “Hasta Adam” Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak bütünlüğünü korumaktan vazgeçmesi ile Yunanların lehine bir gelişme göstermiştir. “Megali İdea” olarak adlandırdıkları Büyük Ülkü’de Batı Anadolu’nun ilhakını da kapsayan hedefleri şöyle sıralanabilir 126:

(1) Yunan Milletinin tam istiklalinin temini,
(2) Batı Trakya ve Selanik’in Yunanistan’a ilhakı, 
(3) Ege Adaları’nın Yunanistan’a ilhakı,
(4) Oniki Ada’nın Yunanistan’a ilhakı,
(5) Girit Adası’nın Yunanistan’a ilhakı,
(6) Batı Anadolu’nun Yunanistan’a ilhakı,
(7) Pontus Rum Hükümetinin kurulması,
(8) Kıbrıs’ın Yunanistan’a ilhakı,
(9) İmroz ve Bozcaada’nın Yunanistan’a ilhakı,
(10) İstanbul’un işgal edilerek Doğu Roma İmparatorluğu’nun ihyası.

Rumların Balkan ve Anadolu topraklarında ilk başlarda tedhiş ve gerilla 
faaliyetleri ile başlattıkları yayılmacılık, önceleri Etniki Eterya (Azınlıkların Birliği) 
ve daha sonra Filiki Eterya adıyla faaliyet gösteren İpsilanti, Ksantos ve Çakalof 
tarafından kurulan Cemiyetin etkisi ile oldukça başarılı olmuştur. Yunanlıların 
bu sayede 1831 yılından başlayarak Türklere karşı olan toprak kazanımları 1921 
yılında zirveye ulaşmış ve bu tarihten itibaren Sakarya Meydan Muharebesi’ndeki 
mağlubiyetleri 127 ile gerilemeye başlamıştır 128.

Türk Ordusu 9 Eylül 1922 tarihinde İzmir’e girdiğinde ve takip eden günlerde, kaçamayarak İzmir’de kalan Rumlar ve destekçileri olan Ermeniler ile Türkler arasında çatışmalar devam etti. Şehir içinde oluşturulan birkaç direnek noktası da imha edilerek, kısa sürede kamu düzeni sağlandı. Yerli Rumlarlabirlikte Yunanların yukarıda ele alındığı gibi Anadolu’yu işgal süresince, Türk varlığına karşı uygulamış oldukları asimilasyon politikalarının etkisi ile 9 Eylül 1922’yi takip eden günlerde İzmirli Rumlar için sıkıntı başlamıştı. Birçok İzmirli Türk ise, yaşanan her şeye rağmen Rum komşularının can güvenliğini sağlamak için çaba göstermiş ve onların salimen şehirden ayrılmalarına yardımcı olmuşlardı 129. 

Türk ve Rum toplumları arasındaki ayrışımı körükleyen en önemli aktörlerden birisini oluşturan Rum Ortodoks Kilise’sinin İzmir Metropoliti olan Hrisostomos, Birinci Dünya Savaşı’nın başlangıcından beri bu yoldaki çalışmalarını sürdürmüştü. Yunanların İzmir’i işgal ettiği gün, Yunan Tümenini karşılayarak takdis eden Hrisostomos, Türk toplumu tarafından kabullenemeyecek daha başka birçok eyleme imza atarak toplumların arasında var olan ayrışmayı körükleyerek 10 Eylül 1922’deki hazin sonunu hazırlayan yolun taşlarını örüyordu. Hrisostomos’un, İzmir’in Türk Ordusu tarafından kurtarıldığı günün ertesinde linç edilmesinde rol oynayan etkenler içinde, kendi eseri olan toplumlar arası kinin etkisi büyük olmuştur 130. 

Ancak, Hrisostomos’un linç edilmesi var olan ayrışmayı daha da artırarak, Türk ve Yunan coğrafyalarında her iki topluma mensup olan insanların birlikte yaşamasını da zorlaştırmıştır.

BU BÖLÜM DİPNOTLARI:

122 İbn’ül Cemal M. Ragıb, “Güzel İzmir’de Vaziyeti İktisadiye”, Türkiye İktisat Mecmuası, 1922, I/3,s.s.75-76.
123 A.g.m., s.75.
124 “İzmir istihsalat yüzünden dert ve elem içinde çırpınıyorken, kambiyo buhranları, ithalat fiyatlarının yükselmesi vaziyeti büsbütün alt üst etmiştir… İzmir’de hayat… fevkalade pahalılaşmıştır…”, a.g.m., s.76.
125 Teferruatlı bilgi için bakınız: Arı, a.g.e.; Arı, a.g.m., s. 37.
126 Hamdi Ertuna, Necati Ökse, Türk-Yunan İlişkileri ve Megalo İdea, Gnkur Basımevi, Ankara, 1985,s.s.43-44.
127 Mustafa Kemal, Söylev (Nutuk) II, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1973, s. 453-454.
128 Brian W. Beeley, “The Greek-Turkish Boundary: Conflict at the Interface”, Transactions of the  Institute of British Geographers, New Series, Vol. 3, No. 3, Settlement and Conflict in the Mediterranean  World (1978), s.352.
129 Umar, a.g.e., s.s.301-306.
130 A.g.e., s. 308-321; Dursun, a.g.e., s. 122-130; Engin Berber, “Kurtuluştan Sonra İzmir’de Yunan İşgal Dönemine Tepkiler”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 8, Cilt: III, Mart 1987, s. 443-460.


KAYNAKÇA :

Kitap ve Makaleler

ADIVAR, Halide Edip; Yakup Kadri Karaosmanoğlu; Falih Rıfkı Atay; Mehmet Asım Us, İzmir’ den Bursa’ya, Atlas Kitabevi, İstanbul, 1980.
ADIYAMAN, Süleyman Vasfi, “ Bir Gümrükçünün İşgal Yılları Anıları ”, Üç İzmir, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 1992.
AKSOY, Yaşar, İzmir, Smyrna Efsaneden Gerçeğe, İzmir Büyük Şehir Belediyesi Kültür yay. , 1.baskı, İzmir, Ocak, 1990.
AMBLER, Eric, İzmir’li Dimitros’a Bir Tabut, Milliyet Yay., 1973.
APAK, Rahmi, Reşat Hall, Kadri Coşkuner, Türk İstiklal Harbi II/2.Kısım, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1965.
ARI, Kemal, Büyük Mübadele (Türkiye’ye Zorunlu Göç) (1923-1925), İstanbul, 1995.
---------------, “Türk Kurtuluş Savaşı’nın Bitiminde İzmir’in Genel Ekonomik Durumu”, 
Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, I/3.
ARIKAN, Zeki, Mütareke ve İşgal Dönemi İzmir Basını (30 Ekim 11918- 8 Eylül 1922), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 1989.
---------------, “İzmir- Kasaba- Aydın Demiryolu İşçilerinin Bir Muhtırası”, Tarih ve Toplum, Sayı:49, 1988.
---------------, Sabri Sürgevil, Abdullah Martal, Oktay Gökdemir, Sabri Yetkin, Türkan Çetin, Hakkı Uyar, Erdal Aslan, Özlem Yıldırır, Tariş Tarihi, Türkiye 
Toplumsal ve Ekonomik Tarih Vakfı, Tariş Tarihi Projesi, İzmir, 1993.
AYBARS, Ergün, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1995.
BARAN, Tülay Alim, İzmir’in İmar ve İskanı (1923–1938), Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 1994.
BARBAROS, R. Funda, Gülcan Paker, Beyza Sümer, Yaşar Aksoy, Ege Bölgesi Sanayi Odası’nın 50. Yılı, Tükelmat AŞ., İzmir, 1995.
BAYRAKTAR, Bayram, “Mütareke’de Yunanistan’ın Ayvalık Politikası”, ÇTTAD I/2, İzmir, 1992.
BEELEY, Brian W., “The Greek-Turkish Boundary: Conflict at the Interface”, Transactions of the Institute of British Geographers, New Series, Vol. 3, 
No. 3, Settlement and Conflict in the Mediterranean World Blackwell Publishing, 1978.
BERBER, Engin, Mütareke ve Yunan İşgali Döneminde İzmir Sancağı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 1993.
---------------, “Kurtuluştan Sonra İzmir’de Yunan İşgal Dönemine Tepkiler”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S.8, C.III, 1987.
BIYIKLIOĞLU, Tevfik, Türk İstiklal Harbi I (Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı), Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1962.
BORATAV, Korkut, “Devrim ve Savaş Yılları: 1908-1922”; Türkiye Tarihi 4 (Çağdaş Türkiye 1908-1980), Cem Yayınevi, İstanbul, 1989.
CEM, İsmail, Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, Cem Yayınevi, İstanbul, 1995.
ÇAVDAR, Kazım, İzmir, Bilgehan Matbaası, İzmir, 1986.
ÇAVDAR, Tevfik, “Mütareke ve Milli Mücadele Döneminde Osmanlı Ekonomisi ve İzmir”, 1885–1985 Türk Ekonomisinin 100 Yılı ve İzmir ve İzmir Ticaret Odası 
Sempozyumu, 1985.
ÇETİN, Türkan, “Kurtuluş Savaşı Yıllarında İşgal Bölgesi Köy ve Köylüsü”, ÇTTAD, I/3.
DOBKIN, Marjorie Housepian, Smyrna 1922 (The Destruction of a City), The Kent State University Press, Kent, Ohio and London, England, 1988.
ELDEM, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, TTK Basımevi, Ankara, 1994.
---------------, “Cihan Harbinin ve İstiklal Savaşının Ekonomik Sorunları”, Türkiye İktisat Tarihi Seminerine sunulan bildiri, Türkiye İktisat Tarihi 
Semineri Metinler, Tartışmalar 8–10 Haziran 1973, Hacettepe Üniversitesi Yay., Ankara, 1975.
ERGİN, Feridun, “Birinci Dünya Savaşında ve Atatürk Döneminde Fiyatlar ve Gelirler,” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, III/7, 1986.
ERTUNA, Hamdi, Necati Ökse, Türk-Yunan İlişkileri ve Megalo İdea, Gnkur Basımevi, Ankara, 1985.
GÖNLÜBOL, Mehmet, Cem Sar, Ahmet Şükrü Esmer, A. Haluk Ülman, A. Suat Bilge, Duygu Sezer, Ömer Kürkçüoğlu, Olaylarla Türk Dış Politikası 
(1919–1990), Siyasal Kitabevi, Ankara, 1993.
GÜNDEM, Naci, Günler Boyunca, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yay., İzmir, 2002.
GÜVENDİK, Hakkı, Türk İstiklal Harbi II (Batı Cephesi 1’ inci Kısım) (15 Mayıs - 4 Eylül 1919), Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1963.
İBN’ÜL Cemal M. Ragıb, “Güzel İzmir’de Vaziyeti İktisadiye”, Türkiye İktisat Mecmuası, Mart 1922, I/3.
JAESCHKE, Gotthard, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri, Çev.: Cemal Köprülü, TTK Basımevi, Ankara, 1971.
KARABEKİR, Kazım, İstiklal Harbimiz, Türkiye Yayınevi, İstanbul, 1960.
KAYGUSUZ, Bezmi Nusret, Bir Roman Gibi, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yay., İzmir, 2002.
KIRKPINAR, Kenan, “Milli Mücadele Döneminde İngiliz Basını ve Kamuoyunda Türk İmajı”, ÇTTAD I/3, İzmir, 1993.
KOÇMAN, Asaf, “İzmir’in Kentsel Gelişimi ve Bunu Etkileyen Faktörler”, ÇTTAD, I/3.
KURT, Sadık, İzmir’de Kamu Hizmeti Gören Kuruluşlar (1850–1950), Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 1994.
LEWINSOHN, Richard, Esrarengiz Avrupalı Zaharoff, Çev.: Cem Muhtaroğlu, İstanbul, 1991.
MAKAL, Oğuz, “Tarih İçinde İzmir’de Sinema Yaşantısı”, ÇTTAD I/3, 1993.---------------, “İzmir Sinemaları (1909–1930)”, Üç İzmir.
MEARS, Eliot Grinnell, Modern Turkey (A politico-economico interpretation, 1908–1923 inclusive with selected chapters by representative authorities), 
Eliot Grinnell Mears, The Macmillan Company, Newyork, 1924.
MISIROĞLU, Kadir, Yunan Mezalimi, İstanbul, 1973.
Mustafa Kemal, Söylev (Nutuk) II, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1973.
MUTLUÇAĞ, Hayri, İzmir Ermeni İhtilal Komitesi ve Terör, İstanbul, 1986.
MÜDERRİSOĞLU, Alptekin, Kurtuluş Savaşı Mali Kaynakları I, II, Kastaş A.Ş. Yay., İstanbul, 1988.
---------------, Cumhuriyetin Kurulduğu Yıl Türkiye Ekonomisi, T.C. Ziraat Bankası Yay., Ankara, 1998.
NAHUM, Hanri, İzmir Yahudileri, İletişim Yay., İstanbul, 2000.
ÖKÇÜN, Gündüz, Osmanlı Sanayii 1913-1915 İstatistikleri, İstanbul, 1984.
ÖKTEM, Haydar Rüştü, Mütareke ve İşgal Anıları, Haz.: Zeki Arıkan, TTK Basımevi, Ankara, 1991.
ÖZALP, Kazım, Milli Mücadele I (1919- 1922), TTK Basımevi, Ankara, 1985.
ÖZKAYA, Yücel, Milli Mücadele’de Ege Çevresi, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara, 1994.
REINHARDT, Richard, İzmir’in Külleri, Çev.: Semih Yazıcıoğlu, Neşe Olcaytu, Hürriyet Yay., İstanbul, 1973.
SARC, Ömer Celal, “Atatürk Döneminde Türkiye Ekonomisi ve İktisat Politikaları”, Çağdaş Düşüncenin Işığında Atatürk, Dr. Nejat Eczacıbaşı Vakfı Yay., 
İstanbul, 1983.
SERÇE, Erkan, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmir’de Belediye (1868–1945), Dokuz Eylül Yay., İzmir, 1998.
SERÇE, Erkan, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında İzmir ve İzmir Ticaret Ve Sanayi Odası (1922–1930)”, İzmir Ticaret Odası Tarihi (19. Yüzyıldan 21. Yüzyıla).
SEVİNÇLİ, Eftal, “İşgal Yıllarından Cumhuriyet’e İzmir’de Tiyatro”, Üç İzmir.
SÖNMEZ, Ülker Zengin, 1929 Dünya Ekonomik Bunalımının İzmir Ekonomisine Etkileri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 1998.
SU, Kamil, Manisa ve Yöresinde İşgal Acıları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara, Ağustos 1986.
---------------, Sevr Antlaşması ve Aydın (İzmir) Vilayeti, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1981.
TANSEL, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar II, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1973.
TEZEL, Yahya Sezai, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, 1994.
TOPRAK, Zafer, “Yayınlanmamış Bir Monografiden İzmir 1920–1921”, Üç İzmir.
TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler II, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1986.
UMAR, Bilge, İzmir’de Yunanlıların Son Günleri, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1974.
YILDIRIR, Özlem, “İtibar-ı Zirai Birlikleri Kanunu ve Aydın İncir Müstahsilleri Kooperatifinin Yeniden Canlanması”, Tariş Tarihi, Türkiye Toplumsal ve 
Ekonomik Tarih Vakfı, Tariş Tarihi Projesi, İzmir, 1993.
İzmir Vilayeti 1932–1933 İstatistik Yıllığı, İzmir Vilayeti İstatistik Müdürlüğü, Bilgi Matbaası, İzmir, 1934.
1930 İstatistik Yıllığı, Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü, Ankara, 1930.

II. Gazete ve Dergiler 

Ahenk (İzmir) Gazetesi Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi
Sabah Gazetesi
Şark Gazetesi
Türkiye İktisat Mecmuası

III. Arşiv Kaynakları

Başbakanlık (Osmanlı) Arşivi
Dahiliye Kalemi Mahsus ( DH- KMS) Kataloğu 
Dosya 50/ 2, Dosya 54/1, Dosya 54/2, Dosya 55/3
ÇTTAD, X/23 , (2011/Güz), s.s.35-56

***