Milli Birlik Komitesi Dönemi ;
Milli Birlik Komitesi’nin Yapısal Analizi
Merkezi Ankara’da olan hareketin fiili lideri Cemal Madanoğlu’nun çağrısı üzerine başkentte toplanan bilim adamları, müdahaleyi başarıyla sonuçlandırmış olan ordu mensuplarına iki tavsiyede bulunmuşlardır. İlk gün muhafaza edilmek üzere cumhurbaşkanı, TBMM başkanı, başbakan, bakanlar, milletvekilleri v.s. derhal tutuklanmalı ve gerekli anayasa düzeni kuruluncaya kadar ülke yönetimine Silahlı Kuvvetler adına bir heyetçe el konulmalıdır. Liderliği kabul edeceğini cunta mensuplarından birine (Sadi Koçaş) daha önce bildirmiş olan
Orgeneral Cemal Gürsel de bu arada İzmir’den gelerek, hareketin başına geçmiştir.
Gürsel’in başkanlığında ilk toplantısını yapan yeni hükümet şu kararları almıştır:
1) Maddi durumu normale çevirmek için kararlar alınması,
2) Parti ayrımı gözetmeksizin herkese adaletle davranılması,
3) Bütün parti faaliyetlerini yasaklayarak, çekişme ve tartışmalardan kaçınılması,
4) Hürriyetleri kısıtlayan kanunların kaldırılması,
5) Mali ve ekonomik durumun düzeltilmesi için kararlar alınması,
6) DP hükümeti tarafından yabancı devletler hakkında alınmış olan bütün
kararların yürürlükte tutulması,
7) Dış siyasette, barışın temel ilke olarak kabul edilmesi.540
Gürsel’in teklifiyle komitede, kara, hava, deniz ve jandarma kuvvetlerinin temsil edilmesine de önem verildi: Gürsel hariç 37 üyeden meydana gelen heyet, 12 Haziran 1960 günü, l Sayılı kanunla birlikte ilan edildi.
Komite üyelerinin açığa çıkması diğer asker kişilerden farklılaştırılması için “yeşil yakalı beyaz ceketler” giymeleri önerilmiş, ancak bu öneri kabul edilmemiştir.541 27 Mayıs darbesinin hiyerarşi dışı gerçekleşen bir müdahale olduğu biliniyor; darbenin hemen sonrasında açıklanan MBK üyelerinin rütbeleri yüzbaşı ile orgeneral arasında olup; general sayısının sadece beş olduğu, bunlardan birinin ise darbenin üzerinden henüz dört ay bile geçmeden vefatıyla bu sayının dörde indiği görülmektedir. 542 38 üyeli ilk komitede; iki orgeneral, bir tümgeneral, iki de tuğgeneralin yer aldığı anlaşılıyor. Geriye kalan 33 üyenin rütbeleri ise şöyle: 9 albay; 7 yarbay; 11 binbaşı; 6 da yüzbaşı. 33 üyenin 27’sinin kurmay olduğu 6’sının ise kurmay olmadığı görülmektedir.
MBK’nin kuruluşu esnasında olanlar, darbenin içinde bizzat bulunanlar tarafından hatıralarda ayrıntılarıyla anlatılmıştır. Bir kere genel olarak hareketin hazırlık safhasında yoğun olarak bulunmayan kimi üyelerin MBK kurulur kurulmaz komitenin içinde yer alırken, özellikle ellili yılların ikinci yarısından itibaren hızlanan örgütlenme safhasında bizzat kurucu olarak bulunan kimi isimlerin komiteye dâhil edilmemeleri büyük düş kırıklıklarına neden olmuştur.543
Bunların belli başlıları şu isimlerdir: Talat Aydemir, Dündar Seyhan, Sadi Koçaş, Adnan Çelikoğlu, Emin Aytekin, Selçuk Atakan, Necati Ünsalan, Ferruh Güven. Komiteye dâhil edilen generaller ise sırf ordu tabanında hâkim olan, başta, bir general görme hissiyatını tatmin vazifesini görmekteydiler.544
Kara Kuvvetleri Komutanı Org. Cemal Gürsel, orduda babacanlığıyla çok sevilen Cemal Ağa lakabıyla tanınan bir şahsiyettir. Şöhretini sonradan içeriği değiştirilen, dönemin Milli Müdafaa Vekili Ethem Menderes’e yazdığı 3 Mayıs 1960 tarihli mektup ve ardından Kara Kuvvetleri personeline hitaben kaleme aldığı veda mesajında kullandığı cümlelere borçludur.545
Komiteden 13 Kasım 1960’ta tasfiye edilen 14 üye haricindeki diğerler üyelerin, adını sitayişle andıkları Cemal Gürsel’in, dönemin Genelkurmay Başkanı Org. Rüştü Erdelhun’un görev süresinin uzatılarak aslanlı kapıya giden yoluna taş konması nedeniyle iktidara çok kızgın olduğu söylenir.546 Gürsel, omzunda taşıdığı dört yıldıza rağmen komitede etken değil edilgen bir konumdadır. Öyle ki, son derece riskli bir iş başaran subayların, hareketin başına sırf rütbesinden dolayı getirdikleri bu ismin, toplanan bu subay kitlesine hitaben sarf ettiği ilk cümle manidardır.547
Komitenin iki numaralı orgenerali ise Fahri Özdilek’tir. Özdilek, dönemin 1. Ordu Kumandanıdır; özellikle 28 Nisan 1960’taki İstanbul Üniversitesi olayları esnasında sorumluluk sahibidir. Hükümet yanlısı bir kumandan olmasa da darbe karşıtı biri olduğu söylenemez; yani iki tarafa karşı da nötrdür. Emrindekilerin, üniversite öğrencilerinin nümayişleri karşısında takındıkları hoşgörülü tavır sayesinde, Ankara’daki mevkidaşı gibi kendisine sert tutum takınılmamış olması talihi olmuştur.548 Komisyonun dinlediği Şefik Soyuyüce, Özdilek’in darbeden haberdar olduğunu ve bu sebeple MBK’ye alındığını iddia etmiştir:
Mesela, 27 Mayıs aslında generallerin haberi olan bir harekettir, Ordu Kumandanının haberi vardır, Örfi İdare Birlikleri Kumandanı Ali Keskiner’in
haberi vardır, Fahri Özdilek Ordu Kumandanı, şimdi bunların haberi var, emirkumanda işinde, bunlara “Buyurun, gelin.” dendiği zaman… Ordu Kumandanı Fahri Özdilek’in Millî Birlik Komitesi üyesi yapılması, haberi olduğu içindir; Ali Keskiner’in 2’nci Ordu Kumandanı yapılması tümgeneral rütbesiyle, beraberliğin bir sonucudur.549
Oysa bu soruya olumsuz cevap veren Hava Kuvvetleri Komutanı Org. Tekin Arıburun enterne edilmiştir. Genelkurmay Başkanı Org. Rüştü Erdelhun ile Ankara Örfi İdare Kumandanı Korg. Namık Argüç’ün akıbeti ise hazindir. Fahri Özdilek’in uzun bir siyasi geçmişi vardır; 19 yıl tabii senatör, 12 Eylül darbesinden sonra Danışma Meclisi Üyesi, 1983 seçimleriyle de Halkçı Parti Konya milletvekilidir.
İsmi 12 Mart döneminde de gündemde olan Tümg. Cemal Madanoğlu diğerlerinin aksine Cumhuriyet Senatosunda MBK üyelerinin atandığı tabii senatörlüğü reddetmiştir. 1966’da dönemin Cumhurbaşkanı Sunay tarafından kontenjandan senatör yapılmıştır. Tuğg. Sıtkı Ulay ise hakkında DP’lilerin en fazla ihanete uğradıklarını ifade ettikleri isimlerden biridir. Ulay’ın MBK’nin havacı üyelerinden Haydar Tunçkanat’la birlikte 1961 seçimleri sonrasında cumhurbaşkanlığına adaylığını koyan Ord. Prof. Dr. Ali Fuad Başgil’i,
adaylığını geri çekmeye zorlayanlardan biri olduğu iddia edilmektedir.550
Cumhuriyet Senatosu tabii üyeliğinden sonradan istifa etmiştir.
Tuğg. İrfan Baştuğ ise darbe esnasında KKK Personel Başkanlığı Birinci Muavini olarak vazifelidir ve hiçbir hatıratta 27 Mayıs’ın ne hazırlık, ne de icra safhasında ismi geçmez.
12 Eylül 1960’ta başka bir komite üyesi olan Şükran Özkaya’yla birlikte geçirdikleri trafik kazası sonucu hayatını kaybetmiştir.
MBK üyeliği dışında Ankara Valiliği ile de vazifelidir.551
Komitenin kurulmuş iktidar yetkilerine sahip olması, egemenlik yetkisini mutlaka millet adına kullanacağı anlamına mı geleceği önemli bir soru olarak karşımızıa çıkmaktadır. Egemenlik yetkisinin millet adına kullanılacağı varsayımı, “milletin temsili” ile mümkündür. Milletin temsil etmenin hukuki sonucu ise tasarrufların herkese uygulanabilir nitelikte, genel ve objektif olmasıdır. Öte yandan, “kurucu iktidarın kuruluş usulünü düzenleme” yetkisini kendine tanıyan komite bu yetkisini “demokrasi” ile kayıtlamıştır. Kurucu iktidarın kurulmasında demokrasi sorunu, bütün siyasal güçlere kurucu iktidara katılma imkanı verilip verilmediği ile çözülebilir. Komitenin kurucu iktidarı bazı siyasal güçlere karşı kapaması,
kurucu iktidarı düzenlemede egemenlik hakkını millet adına kullanmayacağını gösterecektir.
Komitenin bu yetkilerini nasıl kullandığı sorusuna, Kurucu Meclisi düzenlemede, özellikle Temsilciler Meclisi’ni kurmada getirdiği kayıtlar ile hak ve özgürlüklere ilişkin işlemleri incelenirken cevap verilebilir. Komitenin çalışma usulü ve kullanacağı yetkilerin niteliği konularındaki çözümlemelerin gösterdiği, Komitenin hakimiyet hakkını millet adına kullanmayabileceği dir. Bir başka deyişle komitenin hakimiyet hakkının millet adına kullanacağını gösteren hiçbir hukuki güvence yoktur.552
Orgeneral Cemal Gürsel kendisinin MBK’nin başkanlığına, hükümetin başbakanı olmasına, vekâleten Millî Savunma Bakanlığı’na ve Başkomutanlığa getirilmesi ne, MBK tarafından karar verildiğini ilân etmiştir. Daha sonra aynı gün Gürsel kabineyi kurmuş olduğunu bildirmiştir. İlk atanan kabine üyeleri, görevleri, daha sonraki dönemlerde bunların yerlerine atananlar ile bunların atanma tarihleri şöyledir:
Devlet Başkanı, Başbakan ve Milli Savunma Bakanı: Org. Cemal Gürsel,
Devlet Bakanı. ve Başbakan Yardımcısı: Fahri Özdilek, (22. 10. 1960),
Devlet Bakanı: Âmil Artus,
Devlet Bakanı: Şefik İnan, Hayri Mumcuoğlu (06.09.1960),
Devlet Bakanı: Nasır Zeytinoğlu (06.09.1960),
Adalet Bakanı: Abdullah Pulat Gözübüyük, Amil Artus
(Devlet Bak.)(27. 08.1960),
İçişleri Bakanı: Tümgeneral Muharrem İhsan Kızıloğlu,
Dışişleri Bakanı: Selim Sarper,
Maliye Bakanı: Ekrem Alican, Kemal Kurdaş (26.12.1960) ,
Milli Eğitim Bakanı: Prof. Fehmi Yavuz, Prof. Bedrettin Tuncel (10.09. 1960) ,
Milli Savunma Bakanı: Fahri Özdilek (Birinci Ordu Komutanı ve İstanbul MBK Başkanı) (09.06.1960), Hüseyin Ataman (22. 10. 1960),
Bayındırlık Bakanı: Daniş Koper, Prof. M. Çokdoğan (12.09. 1960),
Ticaret Bakanı: Cihat İren, Mehmet Baydur (06. 09. 1960),
Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı: Prof. Nusret Karasu, Prof. Dr. Ragıp Öner, (06. 9. 1960),
Gümrük ve Tekel Bakanı: Fethi Aşkın,
Tarım Bakanı: Feridun Üstün, Prof. Osman Tosun (29.08.1960) ,
Ulaştırma Bakanı: Tuğgeneral Sıtkı Ulay,
Çalışma Bakanı: Prof. Cahit Talas, Raşit Beşerler (06. 09. 1960) ,
Sanayi Bakanı: Muhtar Uluer, Şahap Kocatopçu (06.09. 1960) ,
Basın-Yayın ve Turizm Bakanı: Zühtü Tarhan,
İmar ve İskân Bakanı: Orhan Kubat, Prof. Fehmi Yavuz (27.08.1960).553
Kabinede 4 Subay, 3 Hukukçu, 3 Profesör, 6 İdareci ve 3 Teknisyen yer almıştır. İsimlere bakıldığında partiler üstü olan bu kabinenin askerlerle aydınlar arasında bağlantı kurduğu görülür.554
Darbenin icra heyeti olan MBK 28 Mayıs 1960 tarihinde kurulan yeni hükümet ve MBK arasındaki münasebetlerin hukuki yönden düzenlenmesi için, “Geçici Anayasayı” hazırlamak üzere, üniversiteden Hüseyin Naili Kübalı, Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, MBK’den Muzaffer Özdağ, Numan Esin ve Devlet Bakanı Amil Artus’tan oluşan bir komisyon kurmuştur. Kubalı’nın başkanlığında çalışmalara başlanmış555 ve Geçici Anayasa “1924 tarih ve 491 sayılı Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun Bazı Hükümlerinin Değiştirilmesi Hakkında Geçici Kanun” adıyla, 12 Haziran 1960 tarihli 1 numaralı kanun olarak yayınlanmıştır.556
2 Cİ BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR,
***
