2000'Lİ YILLARDA KİMYASAL SİLAHLARIN ORTADOĞU GÜVENLİĞİNE ETKİLERİ. BÖLÜM 5

2000'Lİ YILLARDA KİMYASAL SİLAHLARIN ORTADOĞU GÜVENLİĞİNE ETKİLERİ. BÖLÜM 5

Ortadoğu, Güvenlik, Kimyasal Silahlar, Prof. Dr. Sibel TURAN, H. Ekber KAYA, Nükleer silahlar,Kitle imha silahları, konvansiyonel silahlar,sarin gazı, tabun gazı, hardal gazı, Hafız Esed, Suriye, ABD, 

Ancak 31 Aralık’a kadar bir varil bile çıkartılamamış ve yeni bir tarih belirlenmiştir. Bu defa sürenin 5 Şubat 2014 tarihinde dolduğu ilan edilmiştir. 
7 ve 27 Ocak tarihlerinde Lazkiye Limanından 18 konteyner, gemilere yüklenmiş, bu da 1300 tonluk kimyasal maddeden sadece 50 tonunun tahliye edilebildiğini göstermekteydi. 
Bu hızla devam ederse kimyasal silah üretiminde kullanılan maddelerin taşınması 3 yılı bulacaktı. Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü’nün hazırladığı plana göre ise 30 Haziran’a kadar tüm kimyasal silah unsurlarının imha edilmiş olması gerekmektedir. Suriye hükümeti, misyonun ağır ilerlemesini ülkedeki iç savaş koşullarıyla gerekçelendirmektedir. Şam’a göre kötü hava koşulları, lojistik sorunlar, teçhizat eksikliği de rol oynamaktadır. 
Esad rejimi, nakliye yollarında paylayıcı olup olmadığını denetlemek için dedektör talebinde bulunmuştur.169 
Uluslararası misyonda çeşitli ülkeler rol oynamaktadır. Rusya nakliye için Suriye’ye araziye uyumlu kamyon ve zırhlı araç göndermiş, Norveç ve Danimarka da nakliye gemilerini Lazkiye limanına yollamıştır. Söz konusu bu gemiler kimyasal maddeleri Akdeniz üzerinden İtalya’ya taşıyacaktır. Nakliye gemileri yolculuk sırasında Danimarka, Norveç, Rusya, Çin ve İngiltere savaş gemileri tarafından korunacak tır. Kimyasal maddeler, Gioia Tauro limanında özel Amerikan gemilerine aktarılacak ve bu gemiler üzerindeki hidroliz tesislerinde imha edilecektir.170 Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin 2118 sayılı kararı uyarınca Esad’ın elinde tek bir kimyasal silah kalmaması gerekmektedir. Fakat şimdiye kadar hiçbir ülke bu silahları kendi ülkesinde işlemden geçirmeye razı olmamıştır. ABD’nin teklifini Norveç, Belçika ve Arnavutluk, kapasite yetersizliğini gerekçe göstererek reddetti. Arnavutluk yönetimi bu silahların ülkede zararsız hale getirilmesini teklif etmiş, ancak protesto gösterilerinin ardından bu kararından vazgeçmiştir. Arnavutluk’un seçenekler arasında yer almasının sebebi de 2007 yılında komünist dönemden kalan kendi kimyasal silahlarını yok etmiş olmasıdır. 

Aslında Kimyasal Silahlar Sözleşmesini imzalayan 190 ülkede de bu işlemlerin yapılması mümkündür. 

Alman Bilim ve Politika Vakfı’nın güvenlik uzmanı Oliver Meier hiçbir ülkenin kimyasal silahları kendi topraklarında tasfiye etmeye yanaşmamasının sebebini 
şöyle açıklıyor: "Bunun başlıca nedeni, nakli ve tasfiyesi çok yüksek riskler taşıyan tehlikeli malzemelerin söz konusu olması. Hem çevre hem de sağlık açısından son derece riskli bir operasyon. O nedenle birçok devlet buna yanaşmıyor. Ama tabii ortada siyasi ve idari engeller de var."171 

Nobel Komitesi 2013 yılı Ekim ayında Norveç'in başkenti Oslo'da yaptığı açıklamada, OPCW' nin "kimyasal silahları ortadan kaldırmak için yürüttüğü 
çalışmayı" onurlandırmak amacıyla Barış Ödülü'ne layık görüldüğünü açıklamıştır. OPCW Başkanı Ahmet Üzümcü, ödül sonrası Eurovision ajansına yaptığı açıklamada, "Bu ödül bizim için büyük önem taşıyor. Personelimize cesaret verecek, dünya barışına ve güvenliğine katkıda bulunacaktır." dedi. 

Üzümcü, “Suriye'de 27 OPCW denetçisinin görev başında olduğunu ve kimyasal silahların döküm ve imha işlemini başlattığını” söyledi. OPCW ekibiyle birlikte 
ödülü kutlayacaklarını belirten Üzümcü, "Bu ödülü mümkün kılan onların çabası olmuştur. Bu ödülle uluslararası toplum da örgütün başarısını kabul etmiş oluyor. Bunun için teşekkür ederiz." dedi. Tarihin hiçbir döneminde Suriye'deki kadar büyük bir görevi bu kadar kısa sürede gerçekleştirmenin öngörülmediğini belirten Üzümcü, büyük zorluklara rağmen Suriye'de çalışan personelin, belirlenen takvime uymak için elinden geleni yapacağını söylemiştir.172 

Moskova’ya resmi ziyarette bulunan Üzümcü, Rusya Dışişleri Bakanlığı’na bağlı Moskova Uluslararası İlişkiler Üniversitesi öğrencileriyle bir araya gelerek 
Suriye ile ilgili konulara değinmiş, Rusya ve ABD’in Suriye’den kimyasal silahların rezervinin çıkartılması için gerekli malzeme ve ekipman sağladığını ifade etmiştir. OPCW Genel Direktörü, “Tüm cephaneliğin yaklaşık üçte ikisi çıkartılmış bulunuyor. Böylece çıkartılan zehirli maddelerin oranı yüzde 65,1. Üstelik bunların yüzde 57,4’i öncelikli maddeler (daha tehlikeli). Önemli olan bunun hızlı şekilde yapılması. 2014 yılının ortalarına doğru yetişmeye çalışıyoruz. Umarız, bu misyonun başarılı şekilde gerçekleştirilmesi, Suriye ihtilafının çözümüyle ilgili ortak çabalara katkı sağlayacak.” demiştir.173 

Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov da Suriye’de kimyasal silah kullanıldığı yönündeki iddiaların bir an çnce araştırılmasını talep etmiştir. Moskova’da 
düzenlenen basın toplantısında konuşan Lavrov “Suriye’de birkez daha kimyasal silah kullanıldığı yönünde iddialar ve kurbanların varlığı alarm veriyor. 

Kimyasal silah ya da türevlerinin kullanımı ile ilgili her türlü bilgi acil bir şekilde araştırılmalı” çağrısında bulunmuştur.174 

Suriye içinde kimin tarafından kullanıldığı henüz tam olarak tespit edilemeyen kimyasal silahların, ABD’nin müdahale söylemine neden oluşturması ve sonrasında da Rusya ve ABD’nin Suriye’de mevcut kimyasal silahları kontrol altına alma yönünde anlaştıklarının ifade etmesi ve son olarak Şam’ın da anlaşmayı kabul ettiğini duyurması ince bir diplomasi ve stratejinin beraber yürütüldüğünü göstermektedir. Plan başarılı bir şekilde uygulanabilirse, bir yandan İsrail’in son iki yıldır kaygı ve tedirginlik duyduğu kimyasal silahların “uluslararası denetim” altına alınmasını sağlanmış diğer yandan da Esad rejiminin dışarıdan yapılması muhtemel bir müdahale ile çöküşü engellenmiş olunacaktır.175    

Sonuç olarak, Ortadoğu içerisinde başta kimyasal silahlar olmak üzere silahlanmaya açık bir bölge olması hasebiyle tehdit ve tehdit önceliğini barındırmaktadır. 2000'li yıllarda ise devlet dışı aktörlerin etkisinin giderek artırması son Suriye olayları bağlamında da durumu içinden çıkılmaz bir hale sokmuştur. 

 
Ancak günümüzde sorun, bölgede İnsanların Kitle İmha Silahlarına maruz kalıp kalmamaları meselesinden öteye taşınmıştır. Devlet dışı aktörlere giden 
ya da gidecek olan silahların denetimi nasıl sağlanacaktır? 

Can kayıpları önlenebilecek midir? Sorun da tam bu noktada düğümlenmektedir. Bu noktada ne olacağını ise bize, yine zaman gösterecektir. 

KAYNAKÇA 

ACER Yücel, “Suriye’nin Kimyasal Silahları ve ABD-Rusya Mutabakatı: Ulusal Çıkarlar Yine Ön Planda”, 
http://www.ankarastrateji.org/yazar/prof-dr-yucel-acer/suriye-nin-kimyasal-silahlari-ve-abd-rusya-mutabakati-ulusal-cikarlar-yine-on-planda/#, (e.t. 02.04.2014). 
ALİ Javed, “Chemical Weapons and the Iran-Iraq War: A Case Study in Noncompliance”, 
http://cns.miis.edu/npr/pdfs/81ali.pdf, (e.t. 01.12.2013) 
ARIBOĞAN Deniz Ülke, “Hersh’in Makalesi Üzerinden Türkiye’ye Dair Bir Okuma”, 
http://www.denizulkearibogan.net/haberler/deniz-ulke-aribogan-dan-hersh-in-makalesi-uzerinden-turkiye-ye-dair-bir-okuma-/, (e.t. 11.04.2014). 
ATLIOĞLU Yasin, “Suriye Dış Politikasında Güç ve Güvenlik İlişkisi”, 
http://www.bilgesam.org/tr/images/stories/makaleler/Suriye%20Dis%20Politikasinda%20Guc%20Ve%20Guvenlik%20Iliskisi.pdf, (e.t. 06.12.2013). 
AYHAN Veysel, “Suriye’de Kimyasal Silah Stratejisi: İsrail’in Rolü ve Politikaları”, 
http://www.impr.org.tr/suriyede-kimyasal-silahlarin-denetimi-israilin-rolu-ve-politikalari/#.U1Fow61_uGg, (e.t 04.04.2014). 
BALANCAR Ferda, “Silah Deyince...”, 
http://www.toplumsalbilinc.org/forum/index.php?topic=1369.0, (e.t. 26.11.2013) 
BAYLIS John, “Uluslararası İlişkilerde Güvenlik Kavramı” Uluslararası İlişkilerde Çatışmadan Güvenliğe, (İstanbul:İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınlar, 2012) 
ÇAĞLAR Barış, “Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı'nın Raporu ve Nükleer Bir İran'ın Bölgenin Tümü için Muhtemel Sonuçları”, 
http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=2906, (e.t. 30.11.2013) 
ÇAKIR Ruşen, “Yine Hersh’ün Kimyasal Saldırı Haberi Üzerine”, 
http://www.rusencakir.com/Yine-Hershun-kimyasal-saldiri-haberi-uzerine/2624, (e.t. 13.04.2014). 
CARUS W. Seth, “Defining Weapons of Mass Destruction”, Center for the Study of Weapons of Mass Destruction Occasional Paper 4, (2006) 
DEMİRTAŞ Y. Serdar, “Kimyasal ve Biyolojik Savaş”, Silahlı Kuvvetler Dergisi,123/382, (2004) 
DRESCHEL Alexander ve COŞKUN Ercan, “Suriye’de Kimyasal Silah Takvimi İşlemiyor”, 
http://www.dw.de/suriyede-kimyasal-silah-takvimi-i%C5%9Flemiyor/a-17420363, (e.t. 04.04.2014). 
ESLEN Nejat, “ABD'nin Kitle İmha Silahları ile Savaş Stratejisi ve Asıl Niyeti...”, M5 Savunma ve Strateji, 2/116, (2003) 
FRIEDMAN David, “Biological and Chemical Weapons Arms Control inthe Middle East”, The Nonproliferation Review, 19/3, (2012), 401. 
GENÇTÜRK Tuğçe, “Ortadoğu'da Güncel Güvenlik Algısı”, 
http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=3369, (e.t. 30.11.2013) 
GUILE Dany Shoham, “Gas and Germs: Syria's Ultimate Weapons”, Middle East Quarterly, Volume: IX, Number: 3, (2002) 
GÜLGÜN Tuna, Küresel, Ekonomik, Ekolojik ve Sosyal Tehditler -Yeni Güvenlik, (Ankara: Nobel Yayınları, 2003)
GÜNEY Nurşin Ateşoğlu, “Nükleer Tehdit Algılamaları ve Kitle İmha Silahlarının Yayılma Sorunu”, Tek Kutuplu Dünya Yaşamak. Gerçekler, 
Yanılgılar ve Beklentiler, Yonca Özer (der), (İstanbul: Agora Kitaplığı, 2006) 
GÜR Büşra, “ABD Sonrası Irak”, 
http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=3175, (e.t. 06.12.2013). 
GÜRSOY Barış, Soğuk Savaştan Günümüze Asimetrik Tehdit, (İstanbul:IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2005) 
HAMILTON Lee H., “Evaluating the Threat: Chemical, Biological and Nuclear”, 
http://www.wilsoncenter.org/article/evaluating-the-threat-chemical-biological-and-nuclear, (e.t. 01.12.2013) 
HART John ve CLEVESTIG Peter, “Reducing Security Threats From Chemical and Biological Materials”, SIPRI Year Book 2011, (New York: Oxford Unıversıty Press, 2011) 
HENDERSEN Conway W.,International Relations Conflict and Coperation at the turn of 21st Century,( Boston McGrawHilll,1998) 
HILTERMANN Joost R., ABD ve Irak Halepçe'nin Zehirlenmesi, (İstanbul: Avesta Yayınları, 2009) 
HODALİ Diana ve DEMİR Başak, “Kimyasal Silahların Tasfiye 
Sorunu”, http://www.dw.de/kimyasal-silahların-tasfiye-sorunu/a-17240593, (08.12.2013) 
KARABULUT Bilal, Uluslararası İlişkilerde Anahtar Kavramlar Serisi: II Güvenlik, (Ankara: Barış Kitabevi, 2011) 
KASAPOĞLU Çağıl, “Seymour Hersh ‘kimyasal saldırı’haberinin arkasında”, 
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2014/04/140407_seymour_hersh_suriye_kimyasal_mit.shtml, (e.t.10.04.2014). 
KELLE Alexander, “The Third Review Conference of the Chemical Weapons Convention and Beyond: Key themes and prospects of incremental change”, 
International Affairs, 89:I, (2013) 
KİBAROĞLU Mustafa, “Ortadoğu'da Nükleer Silahlardan Arındırılmış Bölge (NSAB) Oluşturulması Çabaları ve Türkiye”, Ortadoğu Analiz, 4/48, (2012) 
KONA Gamze Güngörmüş, “Ortadoğu'da Güvenlik Algılaması ve Dahili Risk Faktörlerinin Etkisi”, Akdeniz İ.İ.B.F Dergisi, 8, (2004) 
MÜHLENHAUS Ian Alexander, “Weapons of Mass Destruction”, 
http://www.ian.muehlenhaus.com/muehlenhausCollege/Library/WMD.pdf, (e.t. 27.11.2013) 
NIKITIN Mary Beth D., KERR Paul K. ve FEICKERT Andrew, “Syria’s Chemical Weapons: Issues for Congress”, 
http://www.fas.org/sgp/crs/nuke/R42848.pdf, (e.t. 08.12.2013)
ÖZEY Ramazan, “ABD Suriye'de Kimyasal Silah Kullandığını Açıkladı. Ne Demek İstedi?”, 
http://turksam.org/tr/a2868.html, (e.t. 08.12.2013) 
ÖZEY Ramazan, Küresel Silahlanma Dünyanın Silah Depoları, (İstanbul: Aktif Yayınevi, 2007) 
ÖZGÜR Salih, Geleceğe Yönelen Tehdit Kitle İmha Silahları, (İstanbul:IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2006) 
ÖZKAN Ruşen, Ve İnsanoğlu Silah(sız)lanma Süreci, (Ankara: İ.H.H Yayınları, 2003) 
PAZARCI Hüseyin, Uluslararası Hukuk Dersleri IV. Kitap, (Ankara:Turhan Kitabevi,2000) 
ŞAHİN Mehmet, “ABD'nin Irak İşgali Üzerinden Suriye Politikasını Okumak”, 
http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=4301, (e.t.08.12.2013). 
SEFEROV Fuat, “Üzümcü Rusya’da Konuştu: Kimyasal Silahların Üçte İkisi Suriye’den Çıkarıldı”, 
http://www.cihan.com.tr/news/Uzumcu-Rusya-da-konustu-Kimyasal-silahlarin-ucte-ikisi-Suriye-den-cikarildi_3687-CHMTQwMzY4Ny80, (e.t. 15.04.2014). 
SIMPSON John, “25 Yıl Sonra Halepçe: Saddam'a Kim Silah Verdi?”, 
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2012/12/121203_halabja.shtml, (e.t. 06.12.2013). 
TAMER Cenk, “Ortadoğu'da Güvenlik Kaygısı”, 
http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=3621, (e.t. 30.11.2013) 
TOMPKINS Matthew V., “Albania’s Chemical Weapons Con”,The Nonproliferation Review , 16/1, (2009) 
TUCKER Jonathan B., “The role of the Chemical weapons Convention in Countering Chemical Terrorism”,Terrorism and The Political Violance, 24/1,(2011) 
TÜYSÜZOĞLU Göktürk, “Suriye’de Kimyasal Silahı Kim Kullanmış Olabilir?”, 
http://politikaakademisi.org/suriyede-kimyasal-silahi-kim-kullanmis- olabilir/, (e.t. 08.12.2013) 
UDUM Şebnem, “Ortadoğu'da Kitle İmha Silahlarından Arındırılmış Bölge (ODKİSAB) Üzerine ”, Ortadoğu Analiz, 5/54, (2013) 
ÜLGEN Sinan ve ERGUN F. Doruk, “Kum Tepelerinde Tökezlemek: Orta Doğu'da Kitle İmha Silahlarından Arındırılmış Bir Bölgenin Oluşturulması”, EDAM Tartışma Kağıtları Serisi, 4, (2012) 
ZISSER Eyal, “The Syrian Army: Between the Domestic and the External Fronts”, Middle East Review of International Affairs (MERIA), Volume:5, No:1,(2001) 
"ABD Kimyasal Silahların İmhasına Talip”, 
http://www.dw.de/abd-kimyasal-silahların-imhasına-talip/a-17263588, (e.t. 08.12.2013).
“Nobel Barış Ödülü Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü'ne”, 
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2013/10/131011_nobel_baris.shtml, (e.t. 08.12.2013). 
“Robert Fisk de ‘sarin saldırısı’ iddiasını yazdı, 
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2014/04/140410_robert_fisk_erdogan_sarin.shtml, (e.t. 13.04.2014). 
“Suriye’de Kimyasal Silahların İmhasına Başlandı”, 
http://www.ntvmsnbc.com/id/25470746, (08.12.2013). 
“Syria Crisis Highlights importance of Chemical Weapons Convention”, 
Strategic Comments, 19/12, (2013) 
“Syria’s Chemical Weapons-The terrorism Threat”, 
http://www.ict.org.il/LinkClick.aspx?fileticket=8Pp51nXRrJI%3D&tabid, (e.t. 08.12.2013), 5-6. 
“Syria/Syrian Chemical Programme-National executive summary of declassified intelligence”, 
http://www.diplomatie.gouv.fr/en/IMG/pdf/Syrian_Chemical_Programme.pdf, (e.t. 08.12.2013) 
http://haber.sol.org.tr/dunyadan/seymour-hersh-kimyasal-saldiri-haberinin-arkasinda-haberi-90650, (e.t. 10.04.2014). 
http://haberrus.com/politics/2014/04/14/lavrov-suriyede-kimyasal-silah-iddialarinin-arastirilmasini-istedi.html, (e.t. 15.04.2012). 
http://www.diken.com.tr/aktuel/seymour-hersh-sarin-iddiasinin-arkasinda-belgelerim-var-kaynaklarim-isten-mi-kovulsun/, (e.t. 10.04.2014). 
http://www.diyadinnet.com/HABER-66686-almanyada-kimyasal-silah-soru%C5%9Fturmas%C4%B1, (e.t. 10.04.2014) 
http://www.journalagent.com/z4/download_fulltext.asp?pdir=atuder&plng=eng&un=ATUDER-75537, (e.t.27.11.2013). 
http://www.nti.org/country-profiles/iraq/chemical/, (e.t. 06.12.2013). 
http://www.nti.org/country-profiles/syria/, (e.t. 08.12.2013). 
http://www.reachingcriticalwill.org/resources/fact-sheets/critical-issues/4582-chemical-weapons, (e.t. 27.11.2013) 
http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc080/kanuntbmmc080/kanuntbmmc08004238.pdf, (e.t. 27.11.2013). 
http://www.who.int/csr/delibepidemics/chapter3.pdf, (e.t. 26.11.2013). 
http://www.ydh.com.tr/HD12256_iranla-savasinda-saddama-kimyasal-silah-verdik.html, (e.t 06.12.2013).

BU BÖLÜM DİPNOTLARI:

97 Ferda Balancar, “Silah Deyince...”, 
http://www.toplumsalbilinc.org/forum/index.php?topic=1369.0, (e.t. 26.11.2013) 
98 W. Seth Carus, “Defining Weapons of Mass Destruction”, Center for the Study of 
Weapons of Mass Destruction Occasional Paper 4, (2006), 2-3. 
99 Salih Özgür, Geleceğe Yönelen Tehdit Kitle İmha Silahları, (İstanbul:IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2006), 17. 
100 Mustafa Kibaroğlu, “Kitle İmha Silahlarının Yayılma Sorunu ve Türkiye”, 
http://www.mustafakibaroglu.com/sitebuildercontent/sitebuilderfiles/Kibaroglu-DoguBatiDergisi-01Agustos2003.pdf, (e.t. 26.11.2013) 
101 Ruşen Özkan, Ve İnsanoğlu Silah(sız)lanma Süreci, (Ankara: İ.H.H Yayınları, 2003), 21. 
102 Conway W. Hendersen,International Relations Conflict and Coperation at the turn of 21st Century,( Boston McGrawHilll,1998),330.
103 http://www.who.int/csr/delibepidemics/chapter3.pdf, (e.t. 26.11.2013) 
104 Hüseyin Pazarcı, Uluslararası Hukuk Dersleri IV. Kitap, (Ankara:Turhan Kitabevi,2000), 213. 
105 Ian Alexander Mühlenhaus, “Weapons of Mass Destruction”, 
       http://www.ian.muehlenhaus.com/muehlenhausCollege/Library/WMD.pdf, (e.t. 27.11.2013) 
106 http://www.journalagent.com/z4/download_fulltext.asp?pdir=atuder&plng=eng&un=ATUDER-75537, (e.t.27.11.2013)
107 Hart ve Clevestıg, “Reducing Security Threats From Chemical and Biological Materials”, SIPRI Year Book 2011, 
      (New York: Oxford Unıversıty Press, 2011), 396- 397 
108 http://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc080/kanuntbmmc080/kanuntbmmc08004238.pdf, (e.t. 27.11.2013) 
109 http://www.reachingcriticalwill.org/resources/fact-sheets/critical-issues/4582-chemical-weapons, (e.t. 27.11.2013) 
110 Tuna Gülgün, Küresel, Ekonomik, Ekolojik ve Sosyal Tehditler -Yeni Güvenlik, (Ankara: Nobel Yayınları, 2003), 174. 
111 Lee H. Hamilton, “Evaluating the Threat: Chemical, Biological and Nuclear”, 
       http://www.wilsoncenter.org/article/evaluating-the-threat-chemical-biological-and-nuclear, (e.t. 01.12.2013)
112 Barış Gürsoy, Soğuk Savaştan Günümüze Asimetrik Tehdit, (İstanbul:IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2005), 116. 
113 Barış Çağlar, “Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı'nın Raporu ve Nükleer Bir İran'ın Bölgenin Tümü için Muhtemel Sonuçları”, 
       http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=2906, (e.t. 30.11.2013) 
114 John Baylıs, “Uluslararası İlişkilerde Güvenlik Kavramı” Uluslararası İlişkilerde Çatışmadan Güvenliğe, 
      (İstanbul:İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınlar), 2012, 156.
115 Bilal Karabulut, Uluslararası İlişkilerde Anahtar Kavramlar Serisi: II Güvenlik, (Ankara: Barış Kitabevi, 2011), 26 
116 Tuğçe Gençtürk, “Ortadoğu'da Güncel Güvenlik Algısı”, 
       http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=3369, (e.t. 30.11.2013) 
117 Gamze Güngörmüş Kona, “Ortadoğu'da Güvenlik Algılaması ve Dahili Risk Faktörlerinin Etkisi”, Akdeniz İ.İ.B.F Dergisi, 8, (2004), 125. 
118 Mustafa Kibaroğlu, “Ortadoğu'da Nükleer Silahlardan Arındırılmış Bölge (NSAB) Oluşturulması Çabaları ve Türkiye”, Ortadoğu Analiz, 4/48, (2012), 70. 
119 Cenk Tamer, “Ortadoğu'da Güvenlik Kaygısı”, 
      http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=3621, (e.t. 30.11.2013) 
120 Ramazan Özey, Küresel Silahlanma Dünyanın Silah Depoları, (İstanbul: Aktif Yayınevi, 2007), 236. 
121 Tamer, “Ortadoğu'da Güvenlik”.
122 Kona, “Ortadoğu'da Güvenlik...” 
123 Yasin Atlıoğlu, “Suriye Dış Politikasında Güç ve Güvenlik İlişkisi”, 
    http://www.bilgesam.org/tr/images/stories/makaleler/Suriye%20Dis%20Politikasinda%20Guc%20Ve%20Guvenlik%20Iliskisi.pdf, (e.t. 06.12.2013). 
124 Şebnem Udum, “Ortadoğu'da Kitle İmha Silahlarından Arındırılmış Bölge (ODKİSAB) Üzerine ”, Ortadoğu Analiz, 5/54, (2013), 47. 
125 Kibaroğlu, “Ortadoğu'da Nükleer...”
126 Javed Ali, “Chemical Weapons and the Iran-Iraq War: A Case Study in Noncompliance”, 
       http://cns.miis.edu/npr/pdfs/81ali.pdf, (e.t. 01.12.2013) 
127 Y. Serdar Demirtaş, “Kimyasal ve Biyolojik Savaş”, Silahlı Kuvvetler Dergisi,123/382, (2004), 108. 
128 Joost R. Hıltermann, ABD ve Irak Halepçe'nin Zehirlenmesi, (İstanbul: Avesta Yayınları, 2009), 66. 
129 Sinan Ülgen ve F. Doruk Ergun, “Kum Tepelerinde Tökezlemek: Orta Doğu'da Kitle İmha Silahlarından Arındırılmış Bir Bölgenin Oluşturulması”, 
       EDAM Tartışma Kağıtları Serisi, 4, (2012), 18.
130 John Simpson, “25 Yıl Sonra Halepçe: Saddam'a Kim Silah Verdi?”, 
       http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2012/12/121203_halabja.shtml, (e.t. 06.12.2013). 
131 http://www.ydh.com.tr/HD12256_iranla-savasinda-saddama-kimyasal-silah-verdik.html, (e.t 06.12.2013). 
132 http://www.nti.org/country-profiles/iraq/chemical/, (e.t. 06.12.2013). 
133 Nurşin Ateşoğlu Güney, “Nükleer Tehdit Algılamaları ve Kitle İmha Silahlarının Yayılma Sorunu”, Tek Kutuplu Dünya Yaşamak. Gerçekler, 
      Yanılgılar ve Beklentiler, Yonca Özer (der), (İstanbul: Agora Kitaplığı, 2006), 96-97.
134 Büşra Gür, “ABD Sonrası Irak”, 
      http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=3175,(e.t. 06.12.2013). 
135 Alexander Kelle, “The Third Review Conference of the Chemical Weapons Convention and Beyond: Key themes and prospects of 
incremental change”, International Affairs, 89:I, (2013), 145. 
136 Matthew V. Tompkins, “Albania’s Chemical Weapons Con”,The Nonproliferation Review , 16/1, (2009), 65-66. 
137 Kelle, “The Third...”
138 Jonathan B. Tucker, “The role of the Chemical weapons Convention in Countering Chemical Terrorism”,Terrorism and The Political Violance, 24/1,(2011), 106. 
139 http://www.nti.org/country-profiles/syria/, (e.t. 08.12.2013). 
140 Ülgen ve Ergun, Kum Tepelerinde, 19. 
141 “Syria Crisis Highlights importance of Chemical Weapons Convention”, Strategic Comments, 19/12, (2013), 1-2.
142 Kibaroğu,”Ortadoğu'da Nükleer...” 
143 Tucker, “The role ...” 
144 “Syria Crisis Highlights importance of Chemical Weapons Convention”, Strategic Comments, 19/12, (2013), 3.
145 David Friedman, “Biological and Chemical Weapons Arms Control in the Middle East”, The Nonproliferation Review, 19/3, (2012), 401. 
146 “Syria/Syrian Chemical Programme-National executive summary of declassified intelligence”, 
      http://www.diplomatie.gouv.fr/en/IMG/pdf/Syrian_Chemical_Programme.pdf, (e.t. 08.12.2013), 1-2. 
147 Mary Beth D. Nikitin, Paul K. Kerr ve Andrew Feickert, “Syria’s Chemical Weapons: Issues for Congress”, 
      http://www.fas.org/sgp/crs/nuke/R42848.pdf, (e.t. 08.12.2013), 2. 
148 “Syria’s Chemical Weapons-The terrorism Threat”, 
      http://www.ict.org.il/LinkClick.aspx?fileticket=8Pp51nXRrJI%3D&tabid, (e.t.
149 “Syria Crisis Highlights importance of Chemical Weapons Convention”, Strategic Comments, 19/12, (2013), 2. 
150 “Syria/Syrian Chemical Programme-National executive summary of declassified intelligence”, 
       http://www.diplomatie.gouv.fr/en/IMG/pdf/Syrian_Chemical_Programme.pdf, (e.t.
151 Göktürk Tüysüzoğlu, “Suriye’de Kimyasal Silahı Kim Kullanmış Olabilir?”, 
       http://politikaakademisi.org/suriyede-kimyasal-silahi-kim-kullanmis-olabilir/, (e.t. 08.12.2013) 
152 Nejat Eslen, “ABD'nin Kitle İmha Silahları ile Savaş Stratejisi ve Asıl Niyeti...”, M5 Savunma ve Strateji, 2/116, (2003), 42. 
153 Tüysüzoğlu, “Suriye’de Kimyasal”.
154 Ramazan Özey, “ABD Suriye'de Kimyasal Silah Kullandığını Açıkladı. Ne Demek İstedi?”, 
       http://turksam.org/tr/a2868.html, (e.t. 08.12.2013) 
155 Mehmet Şahin, “ABD'nin Irak İşgali Üzerinden Suriye Politikasını Okumak”, 
       http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=4301, (e.t.08.12.2013). 
156 “Suriye’de Kimyasal Silahların İmhasına Başlandı”, 
        http://www.ntvmsnbc.com/id/25470746, (08.12.2013).
157 http://www.diyadinnet.com/HABER-66686-almanyada-kimyasal-silah-soru%C5%9Fturmas%C4%B1, (10.04.2014) 
158 http://haber.sol.org.tr/dunyadan/seymour-hersh-kimyasal-saldiri-haberinin-arkasinda-haberi-90650, (e.t. 10.04.2014). 
159 Çağıl Kasapoğlu, “Seymour Hersh ‘kimyasal saldırı’haberinin arkasında”, 
      http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2014/04/140407_seymour_hersh_suriye_kimyasal_mit.shtml, (e.t.10.04.2014). 
160 http://www.diken.com.tr/aktuel/seymour-hersh-sarin-iddiasinin-arkasinda-belgelerim-var-kaynaklarim-isten-mi-kovulsun/, (e.t. 10.04.2014).
161 Deniz Ülke Arıboğan, “Hersh’in Makalesi Üzerinden Türkiye’ye Dair Bir Okuma”, 
       http://www.denizulkearibogan.net/haberler/deniz-ulke-aribogan-dan-hersh-in-makalesi-uzerinden-turkiye-ye-dair-bir-okuma-/, (e.t. 11.04.2014). 
162 Arıboğan, “Hersh’in Makalesi”. 
163 Ruşen Çakır, “Yine Hersh’ün Kimyasal Saldırı Haberi Üzerine”, 
      http://www.rusencakir.com/Yine-Hershun-kimyasal-saldiri-haberi-uzerine/2624, (e.t. 13.04.2014).
164 “Robert Fisk de ‘sarin saldırısı’ iddiasını yazdı, 
       http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2014/04/140410_robert_fisk_erdogan_sarin.shtml, (e.t. 13.04.2014). 
165 Yücel Acer, “Suriye’nin Kimyasal Silahları ve ABD-Rusya Mutabakatı: Ulusal Çıkarlar Yine Ön Planda”, 
       http://www.ankarastrateji.org/yazar/prof-dr-yucel-acer/suriye-nin-kimyasal-silahlari-ve-abd-rusya-mutabakati-ulusal-cikarlar-yine-on-planda/#, (e.t. 02.04.2014). 
166 Eyal Zisser, “The Syrian Army: Between the Domestic and the External Fronts”, Middle East Review of International Affairs (MERIA), Volume:5, No:1,(2001),9.
167 Dany Shoham Guile , “Gas and Germs: Syria's Ultimate Weapons”, Middle East Quarterly, Volume: IX, Number: 3, (2002), 5-6. 
168 "ABD Kimyasal Silahların İmhasına Talip”,   
       http://www.dw.de/abd-kimyasal-silahların-imhasına-talip/a-17263588, (e.t. 08.12.2013). 
169 Alexander Dreschel ve Ercan Coşkun, “Suriye’de Kimyasal Silah Takvimi İşlemiyor”, 
       http://www.dw.de/suriyede-kimyasal-silah-takvimi-i%C5%9Flemiyor/a-17420363, (e.t. 04.04.2014). 
170 Dreschel ve Coşkun, “Suriye’de Kimyasal”.
171 Diana Hodali ve Başak Demir, “Kimyasal Silahların Tasfiye Sorunu”, 
      http://www.dw.de/kimyasal-silahların-tasfiye-sorunu/a-17240593, (08.12.2013) 
172 “Nobel Barış Ödülü Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü'ne”, 
      http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2013/10/131011_nobel_baris.shtml, (e.t. 08.12.2013).
173 Fuat Seferov, “Üzümcü Rusya’da Konuştu: Kimyasal Silahların Üçte İkisi Suriye’den Çıkarıldı”, 
       http://www.cihan.com.tr/news/Uzumcu-Rusya-da-konustu-Kimyasal-silahlarin-ucte-ikisi-Suriye-den-cikarildi_3687-CHMTQwMzY4Ny80, (e.t. 15.04.2014). 
174 http://haberrus.com/politics/2014/04/14/lavrov-suriyede-kimyasal-silah-iddialarinin-arastirilmasini-istedi.html, (e.t. 15.04.2012) 
175 Veysel Ayhan, “Suriye’de Kimyasal Silah Stratejisi: İsrail’in Rolü ve Politikaları”, 
       http://www.impr.org.tr/suriyede-kimyasal-silahlarin-denetimi-israilin-rolu-ve-politikalari/#.U1Fow61_uGg, (e.t 04.04.2014).
***

2000'Lİ YILLARDA KİMYASAL SİLAHLARIN ORTADOĞU GÜVENLİĞİNE ETKİLERİ. BÖLÜM 4

2000'Lİ YILLARDA KİMYASAL SİLAHLARIN ORTADOĞU GÜVENLİĞİNE ETKİLERİ. BÖLÜM 4 

Ortadoğu, Güvenlik, Kimyasal Silahlar, Prof. Dr. Sibel TURAN, H. Ekber KAYA, Nükleer silahlar,Kitle imha silahları, konvansiyonel silahlar,sarin gazı, tabun gazı, hardal gazı, Hafız Esed, Suriye, ABD, 


ABD Suriye hükümetinin kimyasal silah kullandığına yönelik kanıtlar olduğunu resmen açıklamıştır. Açıklama Milli Savunma Danışman Yardımcısı Ben Rhodes tarafından yapılmıştır. Bu açıklama ile ABD'nin kimyasal silah kullanımına karşı belitmiş olduğu kırmızı çizginin aşılmış olduğu Başkan Obama tarafından da belirtilmiştir. Amerikan istihbaratına göre, çatışmaların başlangıcından beri Esad rejimi sıklıkla fakat az miktarlarda kimyasal ajanı muhaliflara ve sivil halka karşı kullanmış ve 150 kadar insanın hayatını kaybetmesine neden olmuştur. Amerikan kaynaklarına göre, muhaliflerin kullandığına yönelik herhangi bir bulgu mevcut değildir. BM Bağımsız komisyonu Esad rejiminin müsaade etmemesinden dolayı ülkede araştırma ve inceleme yapamamıştır. Aslında ABD Rusya ile birlite sorunu barışçıl yönde Cenevrre'de Esad rejiminin de yer alacağı müzakereler yoluyla çözmekten yana bir tutum içinde olmuştur. Haziran ayında yapılması düşünülen müzakereler Rusya ile anlaşılamadığı için Temmuz ayına kaydırılmıştır. Rusya’nın bir yandan müzakere ederken diğer yandan Esad’ı askeri açıdan destekleyerek muhalifleri bastırmaya devam edeceği kaygısı ABD'nin dikkatini çekmiştir. Buna ek olarak, İran’ın Hizbullah’a desteği ve açık destek vermesi sorunun boyutlarını attırmaktadır. Bu konuda diğer önemli bir etki ise Kuseyr bölgesinin Esad rejimi 
tarafından ele geçirilerek, Golan Tepeleri stratejik askersiz bölgenin işgal edilmesidir. Bu suretle muhaliflerin Humus’a sızmaları ve silah aktarmalarının 
yolu engellenmiştir. Esad, Humus ve Şam’ın sahil kesimindeki Tartus ve Lazkiye arasındaki deniz ulaşımını kontrol altına almıştır. İsrail ile Hizbullah elemanları 
70 metre kadar hassas bir mesafede karşı karşıya gelmişlerdir. Bu durum İsrail’in sınır güvenliği konusunda tehlikeli bir durum yaratmıştır.154 

2003 yılında ABD Irak’ı işgale kalkışırken bazı gerekçeler ileri sürerek işgali meşrulaştırmaya çalışmıştı. Baştan beri Arap Baharı sürecini olumlu 
bulduğunu söyleyen ABD’nin Suriye politikasının netleşmediği anlaşılmaktadır. 

Yaklaşık iki yıl önce Suriye’de Esad Yönetimine karşı halk hareketleri 
başladığında ABD Tunus, Mısır ve Libya’daki tutumunu sürdürdüğünü gösteren açıklamalar yapmış ve muhalif güçlere yer yer teknik ve istihbarat desteği 
verdiğini açıklamıştı. Doğru olmayan gerekçelerle Irak’ı işgal eden ABD’nin, Esad rejimindeki Suriye sessiz kalmasını şöyle açıklamak mümkündür; Suriye teröre destek vermiş bir ülke olmakla birlikte kitle imha silahlarını da bulunduran, hatta yetkililer tarafından kimyasal silah bulundurulduğu açıklanmış bir ülke olmakla birlikte, son iki yıldır Esad rejimi halka karşı elindeki bütün imkanlarla şiddetli saldırılar gerçekleştirmektedir. Bu bağlamda, 2003 yılında iç savaş dahi yokken Irak’a sözde demokrasi getirmek için işgali başlatan ABD’nin Suriye sessizliği manidar gözükmektedir.155 

Suriye'nin kimyasal silah stoklarını açmayı kabul etmesinin ardından Rusya ve ABD'nin anlaşmasıyla silahların imha edilmesi süreci başlamıştır. Birleşmiş 
Milletler kimyasal silah denetleme heyeti tarafından hazırlanan geçici rapor, Şam’ın Guta bölgesinde 21 Ağustos tarihine sarin gazı kullanıldığını belirtmiştir. Yüzlerce insanın öldüğü düşünülen saldırıda muhalifler ve Batılı ülkeler Esad rejimini suçlarken, Şam hükümeti muhalifleri sorumlu göstermişti. 

Suriye, Rusya ile ABD arasında yapılan anlaşma kapsamında kimyasal silah cephaneliğine ait bilgileri OPCW’ye teslim etmiş ve Kimyasal Silahlar 
Konvansiyonu’na katılmıştır. Beşar Esad, Alman Der Spiegel dergisine verdiği röportajda, 30 aydır süren iç savaşın sona ermesi için Almanya’nın arabuluculuk 
yapmasından memnun olacağını belirtmiş ve Almanya’dan gelecek bir heyetin Şam’da memnuniyetle karşılanacağını ifade etmiştir.156Ancak Süddeutsche 
Zeitung" gazetesi ile Alman Kuzey Almanya Radyo ve Televizyon Kurumu NDR'in haberine göre, adları gizli tutulan bazı Alman şirketleri, 1982 - 1993 yılları arasında Suriye'ye kontrol tesisleri pompa ve supaplar, Gaz detektörleri ve kimyasal yıkama tesisleri ile Sarin Gazı üretiminde kullanılan 2 bin 400 ton sülfürik Asit sattığı haberleri 2014 yılı Mart ayında Alman basını ve Bundestag'da tartışılmıştır.157 

Seymour Hersh’in, London Review of Books’ta yayınlanan ve geçen yıl Ağustos ayında Suriye’de düzenlenen kimyasal saldırının arkasında Türkiye Hükümetinin olduğunu iddia ettiği makalesinde, saldırının Milli İstihbarat Teşkilatı (MİT) ve jandarmanın bilgisi dahilinde El Kaide bağlantılı El Nusra Cephesi tarafından gerçekleştirildiği iddia edilmekte. LRB’de (London Review of Books) yayımlanan haberdeki iddialara göre Türkiye’nin amacı, kimyasal silah kullanımını “kırmızı çizgisi” olarak belirleyen ABD’yi, “Suriye’ye askeri harekat düzenlemeye zorlamaktı.”.158 

Hersh’in makalesinde ayrıca, istihbarat raporuna dayandırılarak “The Rat Line” (Gizli Hat) olarak tanımlanan hatta, Libya’daki silahların ve cephaneliğin 
“Türkiye üzerinden Suriye’deki cihatçı gruplara iletildiği” öne sürülüyor. BBC Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Seymour Hersh ise “kanıtların yetersiz olduğu 
ve kaynakların isimsiz olması sebebiyle makalenin güvenilirliğine dair soru işaretleri olduğu yönündeki eleştirilere tepki göstererek şunları söyledi: “Herkes 
zaten öyle der… Ben çok uzun zamandır bu işi yapıyorum. ABD’nin El Nusra gibi gruplar hakkında ne bilip ne bilmediğine dair sorular içeren ve 21 Ağustos’tan çok once sarin gazı üretebilme kapasitelerine dair en az bir belgeye erişimim var. 

Bu iddialar çok meşru iddialar. İnsanlar için “Kaynakların isimsiz olamsı” yapılabilecek en basit eleştiri. İsimlerini verirsem hepsi işini kaybeder. Herkes istediğini söyleyebilir.”. Seymour Hersh, “Makalede yer alan iddialar ABD 
yönetimindeki karar mercilerin görüşü mü, yoksa kaynakların bireysel görüşleri mi ?” sorusuna da şu yanıtı vermiştir: “Ben, ABD Başkanı’na giden ve Guta’nın 
doğusunda elde edilen sarinle, Suriye ordusunun mühimmat deposundaki sarinin aynı olmadığını söyleyen ABD Genelkurmay Başkanlığı’ndaki isimler hakkında 
yazıyorum. Dolayısıyla bunların yalnızca dışardakiler mi olduğuna siz karar verin. Tabi ki bunun hakkında konuşmayacağım.”159 

Hersh, BBC’nin ‘The World Tonight’ adlı radio programında da, savaşın uzun dönemde sonuçlarının ne olacağı sorusuna, “Savaşı Beşar Esad kazanır 
ve Türkiye dahil bölge büyük bir karmaşaya sürüklenir.” cevabını vermiştir.160 
Daha ilk günden sarin gazlı saldırının rejim güçleri tarafından gerçekleştirildiği şüphelerini dile getiren Seymour Hersh, Aralık ayında yazdığı “Bu Kimin Sarin’i” başılklı yazısında henüz Türkiye’yi suçlamaya başlamamıştı. Genel olarak Obama yönetiminin Suriye’deki atılgan tavrını yavaşlatmaya yönelik gibi görünen ilk makalede o dönemde Rus hükümetinin de desteklediği Esad rejimini saldırıdan aklayan bazı iddialar dile getiriliyordu. 

ABD yönetimi de kararsız kalmıştı ki, kırmızı çizgisi olarak tanımladığıı kimyasal silah kullanımı konusuna rağmen bu saldırıya tepkisiz kamıştır. Suriye yönetiminin kimyasal silahlarını uluslararası otoriteye devretmeyi kabul etmesiyle birlikte, durağan politikasını meşrulaştırmıştır. Nitekim kimyasal saldırı hem rejim hem de muhalif güçler tarafından kabul edilmeyince ölenler öldüğü ile kalmış, taraflar birbirlerini suçlamanın dışına çıkamamıştır.161 

Hersh'e göre Kimyasal saldırıyı eğer Esad güçleri gerçekleştirdiyse NSA'in haberi olurdu. Böylece Rusya hükümetinin Suriye iç savaşının başından beri Türkiye’yi 
savaşa müdahil olma yönündeki suçlayıcı beyanlarına tamamlayıcı bir ayrıntı daha eklenmiş oldu. Türkiye bir yerlere konumlandırılmaktaydı. Kimyasal saldırının 
sorumluluğunun Türkiye’ye yüklenmesi meselesinin, Suriye’ye silah taşıyan tırların yakalanması, Süleyman Şah Türbesi sızıntıları gibi diğer hikayelerle birlikte değerlendirilmesi durumunda nereye konumlandırıldığı ortaya çıkmaktaydı. Arıboğan’a göre “Hedef Türkiye’yi beceriksiz bir savaş kışkırtıcısı ve sivil ölümlerden sorumlu bir ülke haline getirmekti. Türkiye alevine benzin dökeni dünya kamuoyunu ve Batı yönetimlerini duyarlı hale getirmek için kitle imha silahlarının kullanımına bile yeşil ışık yakan, kendisi de Suriye’ye müdahil olmak için can atan, bunun için kendi kendisine saldırı düzenlemek de dahil komplolar içerisinde olan bir ülke görünümüne bürünüyordu”162 Çakır’ın değerlendirmesine göre “Ankara’nın Guta saldırısında payı olduğu iddiaları pek gerçekçi gözükmüyor. Ancak Guta’nın ardında Esad yönetimi değil de El Nusra bulunduğu iddialarının daha ağır bastığı ortada. 

Öte yandan hükümetin Kürtlerin ağırlıkla yaşadığı Rojava diye anılan bölgede PKK çizgisindeki PYD’ye karşı savaşan El Kaide ile doğrudan ya da dolaylı ilişki içindeki örgütlere sıcak baktığı, hatta destek verdiği iddiaları hala inandırıcı bir şekilde yalanmış değil. Keza hükümetin gerek Suriye, gerek Irak, gerekse küresel çapta El Kaide’ye karşı çok kararlı ve sistemli politikalar geliştirmiş olduğunuda tanık değiliz”163 Deneyimli Ortadoğu muhabiri Robert Fisk ise ABD’li gazeteci Seymour Hersh’ün aktardığı iddialara göndermede bulunduğu “Erdoğan: " model güçlü adamdan sıradan diktatöre” başlığını taşıyan makalesinde, Şam yakınlarında kullanılan kimyasal malzemenin Suriye rejiminin cephaneliğinde bulunmadığı iddiasını tekrarlamaktadır. 
Fisk ayrıca, 
Türkiye’nin Suriye’deki savaşa karışmayı sürdüreceğini vurgulayarak, Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu ve Milli İstihbarat Teşkilatı Müsteşarı Hakan Fidan’ın 
aralarında olduğu yetkililerin Suriye hakkındaki görüşmelerini içerdiği belirtilen ses kaydına atıfta bulunmaktadır. Fisk, aynı yöndeki iddiaları makalesinde dile 
getiren eski arkadaşı olan Hersh’in adı belirsiz “yetkilileri” ve “uzmanları” kaynak olarak belirtmesine serzenişte bulunmaktadır.164  

Ancak kaynaklarını açıklamayan basın mensuplarının yazdıkları makaleler şimdilik afaki olarak kalmaktadırlar. Dostlararası dinleme ve izleme faaliyetlerinin 
artttığı ve skandalarla ortaya çıktığı günümüzde Suriye'de 21 Ağustosta kullanılan kimyasal malzemeyi kimin kullandığının ortaya çıkmaması da manidardır. 
ABD’nin açıklamalarına göre Suriye 2002 yılında “uzun dönemli kimyasal silah” programı başlattığını ve bu programın 1970’li yıllarda başlatılan programın devamı olduğunu açıklamıştır. Suriye’nin kimyasal silahları ne zaman, nasıl ve kim ya da kimlerin yardımı ile elde ettiği yönünde kesin kanıtlar bulunmamakla birlikte Kongre’ye sunulana 12 Eylül 2013 tarihli rapora göre, Suriye kimyasal silah programını, 1973 Arap-İsrail Savaşı’ndan hemen once Mısır’ın Suriye’ye az sayıda kimyasal silah ve fırlatma sistemleri vermesi ile başlatmıştır. 
    1980’lerde ise Suriye, muhtemelen Sovyetler Birliği’nin yardımı ile kimyasal silah üretmeye ilişkin teknolojik bilgi ve gerekli malzemeleri elde etmeye 
başladı. Kimyasal maddelerin ve ekipmanın aynı zamanda Avrupa kökenli firmalardan da alındığı belirtilmektedir. Suriye kimyasal programı için dışarıdan 
gelecek kimyasal maddelere bağımlı durumdadır. Ayrıca, çatışmalar başlamadan once Suriye Bilimsel Çalışmalar ve Araştırmalar Merkezi (CERS), dört farklı 
yerde kimyasal madde üretme tesisleri işletmekteydi. Bunlar; Dumayr, Khan Abou, Shamat ve Furklus’daki tesisler idi.165 Kimyasal ve biyolojik silahlar hem 
maliyet düşüklüğü hem de sağladığı caydırıcılık sayesinde rasyonel bir tercihtir. Suriye’nin bu konudaki en büyük destekçisi ise ironik bir şekilde yine Rusya olmuştur.166 

Boris Yeltsin’in kimyasal silahsızlanma konusundaki baş danışmanı ve Rusya Kimyasal Silahlar Askeri Akademisi Başkanı emekli general Anatoly Kuntsevich Suriye’de kimyasal üretim yapan bir fabrika kurmuştur. 
Bu fabrikanın ihtiyacı olan kimyasal silah yapımında kullanılan hammaddenin ise Güney Kıbrıs üzerinden Suriye’ye sokulduğu zannedilmektedir. 
Ayrıca Suriye, Almanya ve Fransa’dan da çok sayıda hammadde ithal etmiştir.167 
OPCW Genel Direktörü Ahmet Üzümcü, ABD'nin 31 Aralık tarihine kadar Suriye' den çıkarılması kararlaştırılan kimyasal silahların imhası için yardım teklifinde bulunduğunu söylemiştir. ABD'nin imhanın maliyetini de üstlenmeye aday olduğunu belirten Üzümcü, 190 üye ülkeye bu sürece destek vermesi hususunda çağrı da bulundu. ABD aralarında sarin ve sinir gazının da bulunduğu 500 tonluk kimyasalı Akdeniz'de bir donanma gemisini kullanarak imha etmeyi planlamaktadır. Üzümcü bu iş için ABD'ye gerekli teknolojik desteğin de verileceğini belirtmiştir. Suriye'deki kimyasalların imha süreci son olarak Arnavutluk'un söz konusu kimyasalları kendi ülkesinde imha etmeyi reddetmesinin ardından tıkanmıştı. Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü Suriye'deki kimyasalların 31 Aralık'a kadar yurtdışına çıkarılmasını, en geç 2014 yılının ortalarına kadarsa imha edilmesini planlamaktadır.168 

5. BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,,

***

2000'Lİ YILLARDA KİMYASAL SİLAHLARIN ORTADOĞU GÜVENLİĞİNE ETKİLERİ. BÖLÜM 3

2000'Lİ YILLARDA KİMYASAL SİLAHLARIN ORTADOĞU GÜVENLİĞİNE ETKİLERİ. BÖLÜM 3 

Ortadoğu, Güvenlik, Kimyasal Silahlar, Prof. Dr. Sibel TURAN, H. Ekber KAYA, Nükleer silahlar,Kitle imha silahları, konvansiyonel silahlar,sarin gazı, tabun gazı, hardal gazı, Hafız Esed, Suriye, ABD, 


    Suriye Ortadoğu'da en geniş kimyasal savaş yeteneğine sahip ülkedir. 
Ülkenin ilk kimyasal silah yeteneği İsrail'e karşı yapılan 1973 yılındaki savaşta Mısır tarafından sağlanmıştır. O zamandan beri, Suriye hardal gazı, sarin ve 
muhtemelen de VX sinir gazı dahil olmak üzere kimyasal silah ajanlarını geliştirmek ve üretmek için yerli bir yeteneği elde etmiş görünmektedir. 
Kimyasal silah ajanları Halep bölgesindeki Hama, Humus ve Al-Safira köylerinin yakınında bulanan tesislerde üretilmiştir. Ancak Suriye kimyasal silah maddesi üretmek için bazı çift kullanımlı ekipman ve kritik öncü kimyasallar bakımından dış kaynaklara bağımlı kalır. Son yıllarda İran, kimyasal silahlarla ilgili öncüleri geliştirme ve üretim için teknik yardım ve tesislerin tedarikçisi olarak tespit edilmiştir. Suriye'nin Scud-B ve Scud-C balistik füzelerinin, top mermilerinin kimyasal savaş yeteneğine sahip olduğuna inanılmaktadır.139 

Birçok güvensizlik kaynağı içinde, Suriye'nin belirli bir seviyede konvansiyonel olmayan bir caydırıcılığa ulaşmak istemesinin temel sebebi İsrail ile uzun zamandan beri devam eden husumetidir. Klasik silah rekabeti dinamiklerine ilave olarak, Hafız Esad bir dizi konudan dolayı İsrail ile stratejik bir eşitliğe ulaşmayı hedeflemiştir. Dolayısıyla Suriye açısından bakıldığında, İsrail'in, 1982'deki Lübnan Savaşı'nda, net bir şekilde ortaya çıkan, konvansiyonel askeri kapasitesindeki üstünlüğü dengelemenin tek yolu kitle imha silahlarına sahip olmaktı.140 

Suriye’nin kimyasal silahları hakkındaki endişeler sürmektedir. Beşar Esad’ın yönetimi kaybetmesi durumunda kimyasal silahları üzerindeki denetimini kaybetmesinden ve silahların muhalif grupların veya teröristlerin eline geçmesinden endişe edilmektedir. Bu durumda kimyasal maddelerin 
denetimi daha da zorlaşacaktır. Suriye Kimyasal Silah anlaşmasına taraf olmadığı için Suriye’nin sahip olduğu silahların gerçek miktarı hakkında net bir 
bilgi bulunmamaktadır. 1993’te imzalanan antlaşmaya 188 ülke taraftır ve dünyanın kimyasal silah endüstrisinin büyük bölümünü kontrol etmektedir. 
2013’ün başlarında yapılan OPCW’ye göre dünyadaki kimyasal silah stoklarının %80’i imha edilmiştir. Arnavutluk, Hindistan ve Güney Kore ellerindeki bütün 
stokları imha etmiştir. Ancak Libya, ABD ,Rusya henüz hepsini yok etmemiştir. 
ABD %90’ını, Rusya %70’ini imha etmiştir.141 Suriye, Ortadoğu bölgesinde nitelik ve nicelik bakımından en geniş kapsamlı kimyasal silah envanterine sahip 
olduğuna inanılan bir ülkedir. Suriye’nin içinde bulunduğu kaos ortamında, bölge ülkeleri açısından önem arz eden konulardan bir tanesi Suriye toprakları 
üzerinde bu silah stokunun güvenliğinin sağlanması ve özellikle terör gruplarının eline düşmesinin engel olunmasıdır. Suriye, NPT’ye taraf ülke olarak nükleer 
silaha sahip olmamak ve üretmemek konusunda bir taahhüde girmiş olmakla birlikte, İsrail’in nükleer gücünü dengelemek ve caydırıcı bir unsur olarak 
kimyasal silahlar konusunda benzer bir kısıtlamaya tabi olmak istememiş, bu bağlamdan hareket ederek 1993 tarihli Kimyasal Silahlar Konvansiyonu’na taraf 
olmamıştır.142 

Teröristler fosgen, klor, saf amonyak gibi toksik endüstriyel kimyasalları gitgide daha çok kullanmaktadır. Birçok ülkede bu maddelerin satışı denetlenmemekte dir hatta birçoğunu sıradan bir marketten alabilirsiniz. Bunların üretimi de büyük miktarda olduğu için denetlenmesi daha da zorlaşmaktadır. 

Örneğin klorun üretimi 2006 yılında 65 milyon tondur. Teröristlerin gelişigüzel yapılan kimyasal silah denemeleri son yıllarda birçok kazaya sebebiyet vermekte  dir. Örneğin 1999’dan 2001’e kadar El-Kaide’nin bomba yapıcı ve kimyageri Abu Khabab al-Masri Afganistan’daki Durante ve Tarnak kamplarında kimyasal, biyolojik ve radyolojik silah çalışmaları yapmıştır. 2002 Ağustosunda CNN’in yaptığı habere göre 1990’ların son yıllarında bu kamplarda köpekler ve diğer hayvanlar üzerinde deneme yapılmıştır. Haziran 2002’de Abu Musab al-Zarqawi tarafından yönetilen aşırı bir grup kuzeydoğu Irak’ta uzak bir köşede kurulmuş olan Khurmal kampında ham kimyasal gereçlerle denemeler ve çalışmalar yapmışlardır. Bu terörist grubun elemanları İngiltere, Fransa, Almanya, İtalya, İspanya, Türkiye’ye gizlice girerek siyanür ve biyolojik silah yapmaya yarayan hint tohumuyla saldırılar düzenlemeyi planlamaktaydılar. 

Ancak aktif bir polis organizasyonuyla bu planlarını gerçekleştiremeden yakalandılar. Mayıs 2004’te ABD askeri konvoyu Irak’ta 155 Milimetrelik kimyasal 
silah başlığı imha ettiler.143 

Kimyasalların korunması ve güvenliği için terörizm gibi yeni endişe alanları ortaya çıkmıştır. Kimyasal Silah Antlaşması sadece devleti aktör olarak almaktadır. Anlaşma devlet dışı aktörlerce meydana getirilecek bir kimyasal terörizme değinmemiştir. Ancak Suriye’deki rejimin düşmesi ve kimyasalların Hizbullah gibi devlet dışı aktörlerin eline geçmesi ihtimali devletleri konu üzerinde düşünmeye itmiştir. Dolayısıyla taraflar OPCW ve Kimyasal Silah Antlaşması için yeni bir düzenleme yapmayı düşünmektedir.144 Son yıllarda biyolojik ve kimyasal silahlar terörist örgütlce korku salarak ve tehtid yaratarak amaçlarını yerine getirmek için bir araç haline gelmiştir. Gerçekten de El-Kaide örgütü gerektiği taktirde kimyasal ve biyolojik silahlar kullanmakta tereddüt etmeyeceklerini açık bir şekilde belirtmiştir. Dolayısıyla güvenlik ve silahsızlandırma hareketleri ülkelerin yanı sıra bu devlet dışı örgütleri de hedef almalıdır.145 

Suriye, Fransa tarafından uzun soluklu programla takip edilen, dünyanın en önemli kullanıma hazır kimyasal silah hammadde stoklarına sahip ülkesidir. 

Muhaliflerle yaptığı savaşta Beşar Esad’ın rejimi sarin içeren silahları sivil halk üzerinde Nisan 2013’te kullanmıştır. Suriye uzun zamandır kimyasal silah 
depolarıyla ve bunları aktaracağı sistemlerle doludur. Suriye 1000 tonluk kimyasal madde ve öncül kimyasallara sahiptir. Suriye birkaç yüz ton son formuyla 
stoklanmış sülfür, onlarca ton en önemli kimyasal silah aracı olan VX, birkaç yüz ton sarine sahiptir. Ayrıca 500 km erimli sülfür, sarin ve VX taşıyabilen Scud C 
füzesi, 300 km erimli sarin ve VX taşıyabilen Scud B füzesi, her üç maddeyi de taşıyabilen 250 ve 300 km erimli M600 füzesi, 70 km erimli her üç maddeyi de 
taşıyabilen SS21 füzesi, modeline göre 100 ve 300 litre toksit madde taşıyabilen bomba, her üç maddeyi de taşıyabilen ağır silahları ülkesinde bulundurmakta dır.146 
Bunun yanı sıra ABD ve diğer hükümetler her ne kadar Asad rejiminin kimyasal silahlarını güvende tuttuğuna inandığını söylese de politikacılar bu silahların 
herhangi bir iç savaş ve kaos durumunda terörist grupların eline geçmesinden çekinmektedir. Ayrıca Suriye’nin bu silahları Lübnan’daki Hizbullah’a yollama 
tehlikesi de ABD yetkililerinin aklında bir soru işarteidir. Dolayısıyla ABD bu kimyasal silahların aktarılmasını önlemek için bölgesel müttefiklerinden yardım 
istemektedir.147 23 Haziran 2012’de Suriye hükümetinin kimyasal silahlara sadece kendi ülkesinin güvenliği için sahip olduğunu itiraf etmiştir. Suriye 
tarafından yapıldığı ispatlanan birkaç tane kimyasal silah saldırısı mevcuttur. 

23 Aralık 2012’de Hama’da 7 kişiyi öldüren 50 kişiyi yaralayan bir saldırı olmuştur. Bu kişilerin zehirli gazla öldürüldüğü tespit edilmiştir. 

Dr. Nashwan Abu-Abdo’ya göre semptomlar sinir gazı kullanıldığı, bu gazla kişilerin sinir sistemlerinin felç edildiği açıklanmıştır. 

19 Mart 2013'de 31 kişi ölmüş, 300 kişi etkilenmiş ve Suriye’deki muhalifler ve hükümet biribirini suçlamıştır. Maruz kalan kişilerin kolinerjik semptomlar 
gösterdiği bildirilmiştir. Bunlar sinir gazlarının ortaya çıkardığı semptomlar olarak açıklanmaltadır.148 19 Mart 2013’te Suriye’nin resmi haber ajansı SANA’nın yaptığı açıklamaya göre Halep’in hükümet yönetimindeki bölümlerinde ve Şam’ın banliyölerinde roket saldırısı olduğunu açıklamıştır. 

Bu habere geöre terörist olarak adlandırdıkları muhalif grup saldırıları gerçekleştirmiştir. Saldırıda 25 kişi ölmüş 86 kişi yaralanmıştır. Rusya tarafı 
muhalif grubun 19 Mart sabahı Halep ilinde muhalif grupların silahlı kanadının kimyasal silah kullandığı kaydedildiğini belirterek Esad yönetimine destek 
vermiştir. Muhalif grupsa anında iddiaları yalanlamış ve hükümeti suçlamıştır. 
İki taraf da kurbanların nefes almakta zorlandığı ve kimyasalla temas ettikleri anda derilerinin mavimtrak bir renk aldığını belirtmiştir. Her iki taraf da kanıt olarak fotoğraflar ve videolar çıkarsa da hangisinin sorumlu olduğuna dair bir kanıt bulunmamaktadır. Bir hafta sonra kullanılan maddenin klor CL17 olduğu 
belirlenmiştir. Klor bulunması kolay ve satışı büyük bir pazara yuayılan bir maddedir. En basitinden yüzme havuzları için kullanılır. Aslında madde birinci 
Dünya savaşında da kimyasal silah aracı olarak kullanılmıştır. Ancak Klorun 25 kişinin ölümüne neden olması olası değildir. Kimyasal silah uzmanı Jean-Pascal 
Zanders’e göre klorun dozajı arttığında insanları hasta edebileceğini ancak öldüremeyeceğini öne sürmektedir. Haberler roketlerin kullanıldığını iddia etmiştir 
ancak patlama maddenin çoğunu yok edecek ve etkisini azaltacaktır. 

Bu nedenle roket kullanılmış olması olası değildir.149 Suriye muhaliflerinin kimyasal silah kullanacak kapasiteye sahip olmadığı, bunları stoklayacak veya kullanacak gereçlere sahip olmadığı, bu grupları Suriye gibi deneyim sahibi olmadığı dolayısıyla böyle bir saldırıyı gerçekleştiremeyecekleri aşikardır. 

Oysa ki Beşar Esad ve silahlı kuvvetleri bu silahları kullanacak ekipman ve deneyime sahiptir.150 

Saldırıyı Esad yönetiminin gerçekleştirmiş olma olasılığı, Esad yönetiminin daha once konvansiyonel metodlarla kendi halkına karşı giriştiği saldırılar göz önünde 
bulundurulduğu noktada her zaman akla gelen ilk seçenek olacaktır. Özellikle 1982 yılında gerçekleştirilen Hama Katliamı tüm dünyanın çok iyi bildiği bir 
insanlık dramıdır. Suriye yönetiminin ordu aracılığıyla muhalefete karşı düzenlediği saldırılar da düşünüldüğünde, Şam’daki kimyasal silah saldırısının Esad’ın emriyle gerçekleştirilmiş olma olasılığını arttırmaktadır. Ne var ki, Şam yönetiminin çatışmada üstünlüğü ele geçirdiği ve tüm dünyanın Şam’a dikkat çekip özellikle kimyasal saldırı ihtimaline karşı dikkat kesildiği bir anda, çok yakınındaki bir bölgeye tüm dünyanın gözleri önünde kimyasal saldırı gerçekleştirmesi ihtimali de hiç de akla uygun değildir. 

 Rusya, Çin ve İran gibi müttefikleri olan bir yönetimin böyle bir işe girişmesi anlamsız görünmektedir.151 

Ulusal Güvenlik Stratejisi, ABD'nin çerçeve güvenlik stratejisini oluşturmakta; “Kitle imha silahları ile savaş için ulusal strateji” ve “Anavatanın güvenliği stratejisi” ise bu çerçeve stratejinin ayrıntılı alt bölümlerini oluşturmaktadır. Aralık 2002'de yayınlanan “Kitle imha silahları ile savaş için ulusal strateji” ise üç temele dayandırılmıştır. İlk olarak kitle imha silahları ile savaş için karşı tedbirler, ikinci olarak kitle imha silahlarının yayılmasını önleyici tedbirler ve son olarak kitle imha silahlarının kullanılmaları durumunda uygulanacak tedbirler olarak sıralanmış tır.152 

Suriyeli muhaliflere destek veren ABD başta olmak üzere İngiltere, Fransa, İsrail ve Türkiye; Sünni Arapların diplomatic önderliğine soyunmuş Suudi Arabistan ve Kata rile birlikte, Şam’daki kimyasal silah kullanımı Suriye yönetiminin üzerine yüklemekte ve bu konuda yoğun bir propaganda yapmaktadırlar.153 

4. BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,,

***

2000'Lİ YILLARDA KİMYASAL SİLAHLARIN ORTADOĞU GÜVENLİĞİNE ETKİLERİ. BÖLÜM 2

2000'Lİ YILLARDA KİMYASAL SİLAHLARIN ORTADOĞU GÜVENLİĞİNE ETKİLERİ. BÖLÜM 2 

Ortadoğu, Güvenlik, Kimyasal Silahlar, Prof. Dr. Sibel TURAN, H. Ekber KAYA, Nükleer silahlar,Kitle imha silahları, konvansiyonel silahlar,sarin gazı, tabun gazı, hardal gazı, Hafız Esed, Suriye, ABD, 

Dar anlamda ise Uluslararası sistemin güç kullanımı ve savaş tehdidinden uzak olarak, küresel çatışmalardan korunması olarak tanımlanabilir. Tarihsel süreçte 
silahsızlanma konusunda Uluslararası düzeyde çok sayıda girişim yapıldığı görülmekte ancak Uluslararası güvenliğin önündeki en önemli engellerden biri 
olan silahsızlanma girişimlerinin görece başarısızlıkla sonuçlandığı söylenebilmekte dir. Silahlanma girişimleri günümüzde de artan bir ivmeyle sürmekte ve ne 
savaşaların ne de terörizm gibi diğer çatışma türlerinin önüne geçilebilmekte dir.115 
Ortadoğu bölgesinde genel olarak güvenlik politikalarını ve güvenlik algılamalarını etkilemekle birlikte bizzat şekil veren birçok dahili ve harici risk faktörü bulunmaktadır. Dini ve etnik kaynaklı çatışmalar, su ve petrol meselelerinden meydana gelen sorunlar, baskıcı liderlerin neden olduğu siyasal ve sosyal çekişmeler, bölge içi silahlanma yarışının ürettiği problemler gibi sebepler güvenliği kısır bir duruma sokmaktadır.116 

Dünya genelinde silah satışlarına ve askeri harcamaların oranlarına bakıldığında Ortadoğu bölgesi her zaman ön sıralarda yer almıştır. Ortadoğu bölgesinde askeri harcamalar nüfusa oranlandığında dünyada ilk sırayı almaktadır.117 

Ortadoğu Bölgesinde kitle imha silahları ve bunları uzak menzillere gönderme vasıtaları olarak bilinen balistik füzelere sahip olan ya da sahip olma yolunda ilerleyen ülkelerin sayısı da azımsanamayacak düzeydedir. 

Hem konvansiyonel silah sistemlerinin hem de kitle imha silahları kapasitelerinin giderek artması, Ortadoğu'daki istikrarsızlık ortamını ve buna neden olan faktörleri yakından bilen uzmanlar tarafından büyük bir tedirginlik ile karşılanmaktadır.118 Ortadoğu ülkelerine özellikle Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar, Kuveyt gibi ülkelere ABD tarafından İran tehdidi karşısında artan bir şekilde silah yardımı gerçekleşmektedir. İşin ilginç tarafı ise Arap devletlerinin farkında olmadan birbirleriyle silahlanma yarşına girmeleridir. Bu durum ise en çok ABD'nin işine gelmektedir.119 Bölgenin silahlanmasında 3 önemli faktörün rolünü görmekteyiz. İlk olarak bölgenin jeopolitk konumunu söylemek mümkün. 

İkinci olarak bölgenin kültürel yapısı ve son olarak da dünyanın en zengin petrol yataklarına sahip olması ve madenler bakımından da dünyanın en zengin bölgelerinden biri olmasıdır.120 

İsrail devletinin varlığını bölgenin güvenliğini tehdit edebilecek unsurların başında görmemiz yanlış olmaz. İsrail hem Arap Ortadoğu'suna mensup bölge ülkeleri hem de diğer bölge devletleri için tehdit oluşturmaktadır. Bunu anlamak için de Arap ülkeleri ile yaptığı savaşların sayısına bakmak yeterli olacaktır.121 Bu bağlamda Ortadoğu bölgesinde İsrail gibi bir devletin olması ayrıca silahlanma yarışında da önemli rol oynamaktadır. Terörist örgütler karşısında konvansiyonel silahların yanı sıra gizli servis ve istihbarat gibi unsurları da güçlü tutan İsrail'in elinde bulunan askeri gücü diğer bölge devletlerinin tehdit algılamalarını sürekli tetikte tutmalarına sebep olmaktadır.122 

Bir İsrailli karar alıcı için İsrail devletinin Ortadoğu'daki varlığı her şeyden önce dinsel bir hak ve zorunluluktur. Bu hak ve zorunluluk da İsrail’in ulusal 
çıkarının esas temelini oluşturur. Bir Arap karar alıcı için ise İsrail'in Müslüman topraklarında kurulmuş olması, İslam dinin yaşam alanına bir saldırıdır ve 
Yahudiler nefret edilen bir öteki olabilmektedirler. Böyle bir yaklaşım şeklinden dolayı da bölgede uygulanmak istenen idealist ve barışa yönelik girişimler çoğu 
zaman başarısızlığa uğramaktadır. Bu durum, Orta Doğu’daki tüm devletleri kendi siyasi ve askeri gücünü yükseltmeye ve özellikle askeri caydırıcılıklarını arttırmaya teşvik etmektedir.İsrail'de kurulduğu günden itibaren kendisini düşmanlarla çevrilmiş olarak algılamakta bu algılama çerçevesinde silahlanmaktadır. Onun askeri gücü arttırma gayretleri çerçevesinde nükleer veya kimyasal silahlanma önemli bir yer teşkil etmektedir. Böylece silahlanarak bekasını ve güvenliğini sağlama çabaları bölge devletlerinin dış politikalarındaki en önemli amaç haline gelebilmektedir.123 

Ortadoğu bölgesi için İsrail'in nükleer yeteneği yani nükleer başlık ve bunları fırlatma vasıtalarına sahip olması bölgedeki bazı diğer ülkelerin caydırıcılık ve bir nevi eşitliği sağlamak amaçlı olarak kimyasal silah programları başlatmalarına ve bu silahlara sahip olmalarına neden olmuştur. Bu ülkeler Mısır, Libya, İran, Irak ve Suriye'dir. Mısır, İran, Irak ve Libya'nın Soğuk savaş döneminde kimyasal silahları kullandıkları bilinmektedir. Böylece bölgede var olan sorunlara kitle imha silahlarının yayılması sorunu da eklenmiştir.124 Özellikle İslam Devrimi sonrasında artan bir hızda girişimlerde bulunan İran'ın kimyasal ve biyolojik silahlar ve balistik füzeler alanında kayda değer stoklara sahip olduğu ve nükleer silah geliştirdiği yönünde önemli mesafeler katettiğine ilişkin kapsamlı bilgiler 1990'lı yıllardan bu yana ortaya konulmaktadır.125 

İran ve Irak arasında 1980-1988 yılları arasında gerçekleşen savaşta çok sayıda insan hayatını kaybetti. Buna ek olarak savaşın yol açtığı ekonomik yıkım şaşırtıcı boyutlardaydı. İki ülkenin de altyapıları zarar görmüş, milyarlarca dolar petrol geliri sürekli büyük silah alımlarında israf olmuştur. 
Savaşın en karanlık kısımlarından biri Irak'ın İran'a karşı kimyasal silah kullanması ve İran'ın da buna yanıt olarak kimyasal silaha başvurmasıdır. İki tarafın da kimyasal silah kullanması devam eden tehlikeli örnekler yarattı. Küresel bir bakış açısıyla, Irak'ın ve sözde İran'ın kimyasal silah kullanması, Üçüncü Dünya ülkelerinin kitle imha silahlarına sahip olmalarına ve potansiyel bir çatışmada bu araçların kullanımının taktik askeri ve stratejik siyasi faydalar yaratacağını gösterdi.126 Kasım 1983'te İran, Birleşmiş Milletler'e yaptığı başvuruda, Irak'ın savaş sırasında kimyasal silah kullanmakta olduğunu ileri sürmüştür. İranlıların tedavi gördüğü ülkelerin basınında da Irak'ın kimyasal silah kullandığına ilişkin haberler yer almıştır. Mart 1984'te Birleşmiş Milletler Genel sekreteri tarafından oluşturulan bir uzmanlar grubu İran'da kullanılan kimyasal silahların türünü ve kullanılış süresini belirlemek üzere bölgeye gönderilmiştir. Açıklanan rapora göre kimyasal silahların tabun ve hardal gazı ile birlikte havadan atılan bombalar şeklinde kullanıldığı tespit edilmiştir.127 

Irak, İsrail'in kitle imha silahlarını geliştirdiği şüphesi ki dayanakları olan bir şüpheydi sebebiyle 1980'den önce kimyasal silah programını başlatmıştı. 1988 tarihli bir ABD Dışişleri Bakanlığı analizinde “Irak, ilkin İsrail'in kimyasal silah tehditine karşı kimyasal silah elde etme gereği duyuyor gibi göründü” denilmektedir. Irak 1965 yılılnda Sovyet programını model alan Silahli Güçler Kimyasal Teşkilatı Müdürlüğü'nü kurmuştur. Sonraki yıl Irak, dost Arap 
ülkelerinin kimyasal saldırı kabiliyetini arttırmak için Arap ülkelerinden gelen subayları eğitmek için destek vermiştir.128 Irak’ın kimyasal ve biyolojik 
kapasitesi nükleer programından çok daha kapsamlı ve daha çok sinir gazları (sarin, tabun, VX), CS (biber gazı) ve hardal gazı üzerindeki araştırmaları 
kapsamıştır. Irak, kimyasal silah kapasitesini hem İran-Irak savaşı boyunca hem de Kürt azınlığına karşı yürütülen ve Halepçe kentinde 5.000 sivili öldürdüğü al-
Anfal operasyonunda yaygın olarak kullanmıştır. 1980’lerin sonlarındaki raporlar Irak’ın her ay yaklaşık 60 ton hardal gazı ve dörder ton da sarin ve tabun ürettiğini öne sürmüştür. Birinci Körfez Savaşı ve bunu izleyen uluslararası doğrulama ve imha sürecinin ardından, Irak toplam 3.859 ton kullanılabilir kimyasal madde ürettiğini, 3.315 tonunu silah haline getirdiğini ve bunun da yüzde 80’ini İran-Irak Savaşı boyunca kullandığını iddia etmiştir.129 

Peki ya kimyasal silahlar kimden? Kimyasalların bileşenleri ve imalat teçhizatı farklı kaynaklardan geldi; Irak hükümeti de kimyasal silah üretme kapasitesine sahipti. Halepçe'de bulunan bomba kovanlarının çoğu Rus yapımı. Batılı şirketler bakımından ise 85 Alman, 19 Fransız, 18 İngiliz ve 18 Amerikan şirketine dair veriler var.130 Rusya’nın Sesi radyosuna demeç veren Karen Kwiantowski, Amerika’nın İran’la savaş sırasında Saddam Hüseyin’e kimyasal silah verdiğini söylemiştir. Amerikan Ulusal Güvenlik Ajansı’nda da görev yapan Karen Kwiantowski, Amerika’nın kimyasal silahlarla ilgili geçmişine değindikten sonra çeşitli ülkelerde kullanılan kitle imha silahlarıyla ilgili olarak “evet biz bu işleri yaptık” demiştir. İran-Irak savaşı sırasında Saddam yönetiminin kullandığı kimyasal silahlara da değinen Karen Kwiantowski, “bu yeni bir haber değil, biz İran-Irak savaşında tarafsız değildik, Saddam Hüseyin’e kimyasal ve biyolojik silahlar verdik” demiştir.131 

Aralık 1998 ile birlikte Birleşmiş Milletler Özel Komisyonu (UNSCOM) müfettişleri 38,537 doldurulmuş ve doldurulmamış kimyasal mühimmat, 690 metrik ton kimyasal silah ajanı, 3275 metrik tondan fazla öncül kimyasallar, 425 adetin üzerinde kilit üretim ekipmanları, 125 analitik araç imha edildi. 

Ağustos 1998'de Irak tek taraflı olarak, Kimyasal silahlarla ilgi bitmemiş silahlanmanın çözüldüğünü ve UNSCOM ile işbirliğini sonlandırdığını açıklamıştır. 
ABD ve Birleşik Krallığın Çöl Tilkisi operasyonu ile Aralık 1998'de UNSCOM ülkeden çekildi. Ocak 1999'dan Kasım 2002'ye Irak'ın KİS programlarını canlandırmak için girişimlerine yönelik çok az yeni bilgi mevcuttu. Batılı istihbarat ajansları, büyük olasılıkla UNSCOM'un geri çekilmesi ile kimyasal silahların üretim yeteneklerinde retorasyona yol açtığını düşünmüştür. Irak'lı muhalif gruplar tarafından sağlanan istihbaratlar da bu endişeleri güçlendirdi.132 

11 Eylül 2001'de yaşanan çifte terörist saldırılarının ABD ve Avrupa güvenlik önceliklerinin şekillenmesi üzerindeki etkisi büyüktür. Bu olay sonrasında, taraflar yeni güvenlik doktrinlerini ilan etmiş ve bu doktrinleri uygulamaya koymuşlardır. ABD ,Uluslararası hukuk kurallarını hiçe sayarak, Irak'ta ilk kez Amerikan yeni ulusal güvenlik stratejisini Avrupalıların tepkilerine rağmen benimsemiştir. 

Bir başka deyişle Irak'ta uygulanmış olan Bush doktrini; Washington yönetimi tarafından Saddam rejiminin terörizmi destek verdiği ve kitle imha silahlarını gizlediği gerekçesine dayandırılmış ve Uluslararası Hukuk dönemin başat gücü ABD'nin güvenlik algılayışına göre biçimlendirilmiştir. Ancak ABD'nin Irak'ta gerçekleştirmiş olduğu askeri müdahalenin sonrasında Washington yönetiminin iddialarını destekleyecek hiçbir kanıt bulunamamıştır.133 Pek çok kesim tarafından ABD başarısız olarak nitelendirilmiş, kitle imha silahları ile ilgili hiçbir kanıt bulunamamış, çok fazla Amerikan askeri ölmüş, birçoğu yaralanmış bunlarla birlikte ABD ekonomik olarak da büyük kayıplar yaşamıştır. Müdahale sonrası Irak'ta mevcut olan etnik ve dinsel ayrımın temeline dayanarak oluşturulmaya çalışılan demokrasinin tam olarak yerleştiğini söylemek pek mümkün olmamıştır.134 

Kimyasal silahlarla ilgili son 15 yıldır varolan sorunlar kimyasal silah sahibi ülkelerin bu silahları imha edip etmediğiyle ilgilidir. 6 kimyasal silah sahibi 
ülke Rusya, Arnavutluk, ABD, Hindistan, Kuzey Kore, Libya toplamda 70 bin ton kimyasal silah gereçleri, 8.6 milyon kadar mühimmat ve konteynera sahip olduklarını belirtmişlerdir. Bunlar arasında Rusya 40.000 ton, ABD 28.575 ton, Hindistan 1000 ton civarı, Kuzey Kore 600 ton civarı kimyasal silah stoğuna sahip olduğunu bildirmiştir. Bununla birlikte 2006 sonlarına doğru ABD stoğunun %50’den azını, Kuzey Kore %70 civarını, Rusya Federasyonu %16’sını imha ettiğini açıklamıştır.135 Arnavutluk ise 2007 Temmuzunda stoğunun tamamını imha eden ilk kimyasal silah sahibi ülke olmuştur. 

Arnavutluk Ordusu 2002’de Tirana civarında 16 ton kimyasal silah deposu olduğunu bildirmiştir. Aslında bu bir sürprisdir çünkü Kimyasal Silah 
konferansının bir üyesidir. Bunun üzerine Arnavutluk hemen Avrupa Birliği ve ABD’ye kimyasal silahları güvenli bir şekilde yok etme konusunda kendisine 
yardımcı olacak desteği vermelerini istemiştir. Bunun yanı sıra Batı tarafından ortya konan programa uymuş ve ABD bu milli güvenliğe karşı yükselen tehtite 
karşı Arnavutluğun tavrından duyduğu memnuniyeti ve Arnavutluğun partnerliğinden duyduğu hoşnutluğu dile getirmiştir. 136 

2011’de Libya’da Kaddafi’nin devrilmesiyle birlikte kimyasal silah imhasıyla ilgili girişimlere çıkmaza girmiştir. Bunun üzerine kimyasal silahlarının hepsini yok etmesi için verilen süre OPCW ve AB Topluluk İstikrar Programı imha süresini 29 Nisan 2012’ye kadar uzatmıştır. Ancak Libya tam olarak stoğunu ortadan kaldıramamış, %51 civarını yok etmeyi başarmıştır.137 

Irak, Suriye gibi birkaç tane gelişmekte olan devlet Soğuk Savaş sırasında güçlü konvansiyonel ülkelere karşı bir tedbir olması ve stratejik olarak diğer ülkelere karşı caydırıcı olarak kullanmak için kimyasal silah edinmişlerdir. Ancak 1997 Nisanında Kimyasal Silahlar Sözleşmesi yürürlüğe konduğundan beri kimyasal silahlar caydırıcı amaçlı olsa bile eski politik ve ahlaki meşruluğunu kaybetmiştir. Aksine kimyasal silah üreten ve bu nedenle Afganistan’ın BM tarafından işgaline neden olan El-Kaide gibi devlet dışı terör örgütleri için bir tehtid haline gelmiştir. 

El Kaide nukleer, kimyasal ve biyolojik silahlar olan kitle imha silahlarını üretme 

ve kullanma konusunda tehdit yaratmıştır. 

21 Mayıs 2003’te El-Kaide yöneticilerinden Nasir bin Hamd al- Fahd’ın yayınladığı fetvada İslami kanunlara göre batılı ülkelere karşı kitle imha silahları kullanmak doğrudan veya dolaylı olarak onlar tarafından öldürülen sayısı yaklaşık 10 milyon olarak belirtilen Müslümanın öcünü almak demektir.138 

3. BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,,

***

2000'Lİ YILLARDA KİMYASAL SİLAHLARIN ORTADOĞU GÜVENLİĞİNE ETKİLERİ. BÖLÜM 1

2000'Lİ YILLARDA KİMYASAL SİLAHLARIN ORTADOĞU GÜVENLİĞİNE ETKİLERİ. BÖLÜM 1 

Ortadoğu, Güvenlik, Kimyasal Silahlar, Ortadoğu,Prof. Dr. Sibel TURAN, H. Ekber KAYA, Nükleer silahlar,11 Eylül Saldırısı,Kitle imha silahları, konvansiyonel silahlar,sarin gazı, tabun gazı, hardal gazı, Hafız Esed, Suriye, ABD, 

Prof. Dr. Sibel TURAN* 
*Trakya Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü 
sibelturan1@gmail.com 
H. Ekber KAYA** 
**Trakya Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Uluslararası İlişkiler ABD Doktora Öğrencisi 
hulusiekber@gmail.com 

ÖZET 

Kitle imha silahlarından biri olan kimyasal silahlar tarihin eski dönemlerinden beri var olmasına rağmen, özellikle 20. yüzyılın ilk yıllarından itibaren daha fazla ilgi görmüş ve bu ilgi günümüze kadar devam etmiştir. Bilim adamlarının geliştirdikleri kimyasal silahlar büyük etkileri olan gazlar ve maddeler olup, yapımları da oldukça basittir. Nükleer silahlarla karşılaştrılıdığında maliyetinin daha az olması ve fazla teknik bilgi gerektirmemesinden dolayı genellikle az gelişmiş ülkeler tarafından tercih edilen bir silah türü olmuştur. 
"Uluslararası İlişkiler" literatüründe “fakir ülkelerin nükleer silahı” olarak da ifade edildiği görülmektedir. Bölgede İsrail'in nükleer silah sahibi olması ve Arap 
toplumlarını kendine tehdit olarak algılaması, İran'ın nükleer çalışmaları ve İsrail'e karşı izlediği politika diğer bölge ülkelerini de kitle imha silahları konusunda tetiklemiştir. Bu bağlamda Ortadoğu bölgesinin kimyasal silahlar bakımından incelenmesi ve söz konusu silahların bölgedeki güvenlik anlayışlarını nasıl şekillendirdiğini ortaya koymak yanlış olmaz. Bu bölge birçok ülkeyi içinde barındırmasına rağmen 2000'li yıllarda yaşanan gelişmeler çerçevesinde, 
kimyasal silahlarla birlikte anılan ülkelerin başında gelen Suriye ve Irak çalışmada öncelikli incelenecek devletler olacaktır. Kimyasal silahların Ortadoğu'daki varlığı ve yarattığı tehdit, ABD'nin 11 Eylül saldırılarından sonra Irak müdahalesinin gerekçesini, ülkedeki kimyasal silahların varlığına dayandırması, Arap baharı kapsamında; özellikle son gelişmeler ışığında, Suriye'de yaşanan kimyasal saldırılar, kimyasal silahların bazı devlet dışı aktörlerin eline geçmesi ve bütün bu söz konusu gelişmelerin Ortadoğu güvenliğine etkilerinin araştırılması çalışmanın amacı için önem arz etmektedir. 

Bunun yanı sıra bir on yıl önceki döneme geri dönümler yapılmadan anılan yıların açımlanması da mümkün görünmemektedir. 

2000'li YILLARDA KİMYASAL SİLAHLARIN ORTADOĞU BÖLGESİNİN GÜVENLİĞİNE ETKİLERİ 

Kitle imha silahları içinde en geniş etki edebilme yeteneğine sahip ve en yüksek maliyeti gerektiren nükleer silahlardır. Bu sebepten incelendiğinde ekonomik gelişmişlik düzeyi yüksek ve teknolojik altyapısı yeterli olan ülkelerde nükleer silahlanmanın ve bu kapsamda yapılan çalışmaların olduğunu görmekteyiz. Nükleer silahların aksine kimyasal ve biyolojik silahlar maliyetleri düşük, yüksek teknolojiye fazla gerek duymayan, bunların yanı sıra özellikle yasa dışı grupların eline geçme olasılığı da fazla olan silahlardır. Bu sayılan özellikleri ile kimyasal silahlar, Ortadoğu bölgesinin güvenliğini tehdit etmektedir. 
Dolayısıyla bu silahlar daha çok az gelişmiş ülkelerin elinde bulunmaktadır. 
Ortadoğu coğrafyası da bu silahların yakın tarihte kullanıldığı ve günümüzde de bölge güvenliğine zarar vermeye devam eden bir sorun olmuştur. Geçmişten 
günümüze çatışmanın ve silahlanmanın hız kesmeden devam ettiği bölgede kimyasal silahlar ülkelerin ellerinde bulundurdukları caydırıcılıkları yüksek 
silahlardır. Özellikle günümüzde ve yakın geçmişte Suriye ve Irak kimyasal silahlar kapsamında dünyanın dikkatini bu bölgeye çekmektedir. 
Kitle imha silahları (KİS), konvansiyonel silahlara göre daha fazla tahribat yapabilen ve çok daha fazla sayıda insan ve diğer canlıların ölümüne neden olan nükleer, biyolojik ve kimyasal silahların ortak tanımıdır. Bunları taşıma yeteneğine sahip olan füzeler ve radyolojik silahlar da kitle imha silahları kapsamında değerlendirilmektedir.97 Kitle imha silahları ifadesi ilk kez Canterbury Başpiskoposu tarafından 1937'de kullanılmıştır. Ancak kitle imha silahlarının 
modern ifadesi 1947'de Başkan Harry Truman tarafından imzalanan belgede "kitle imhası için uyarlanabilen" ifadesinin eklenmesiyle tanımlanmıştır. Ardından 
Birleşmiş Milletler Genel Kurulunda kabul edilen önergede bu ifadeye rastlanmıştır. Birkaç yıl içinde "kitle imha silahları" ifadesinin kullanımı tercih edilmiştir. Ardından ifade 2. Dünya Savaşı sonrası dönemde silahsızlanma antlaşmalarında yer almıştır. BM 1948'de ifadeye standart bir tanımlama getirmiştir. Buna göre kitlesel imha silahları atomik patlayıcı silahlar, radyo atomik materyalli silahlar, öldürücü biyolojik ve kimyasal silahlarla atom bombasına veya yukarıdakilere benzer etkiye sahip gelecekte üretilebilecek tüm silahlara verilen genel addır.98 

Kavramın ifade ettiği diğer bir anlam ise, Kitle imha silahları, konvansiyonel silahların defalarca kullanılması sonucunda ortaya çıkabilen insan kaybını sadece bir defa kullanılmaları sonucu meydana getiren, bununla birlikte konvansiyonel silahların oluşturamadığı saldırı sonrası olumsuz etkileri de bulunan silahlar olarak da tanımlanmaktadır.99 

Başka bir tanıma göre ise kullanıldıkları ortamlarda canlı cansız varlıklar arasında hiçbir ayırım yapmaksızın büyük yıkıma yol açan, ölüme ve sakatlanmalara 
sebebiyet veren konvansiyonel olmayan silahlara kitle imha silahları denilmektedir.100 
Stratejik bombardıman uçağı ile atılacak olan nükleer, kimyasal ve biyolojik silahların nisbi etkilerini inceleyen Birleşmiş Milletler'in çalışmasına göre: 1 megatonluk bir nükleer bomba 300 km²lik bir alan içinde korunmasız halkın %90'ını öldürebilir. 15 tonluk bir kimyasal silah 60 km²lik bir alandaki halkın %50'sini öldürebilir. 10 tonluk bir biyolojik silah 100 bin km² lik bir alandaki halkın %25'ini öldürür ve %50'sini hastalandırır. Bu etkiler, kimyasal ve biyolojik silahların geniş bir alana yayılabildiği ve toprak düzeyine ulaştığı durumlarda gerçekleşebilir. Nükleer silahların etkileri ise yer düzeyinde veya uygun yükseklikte patlatılması ile sağlanabilir.101 

Biyolojik ve kimyasal silahlar “yoksul adamın atom bombası”102 olarak tarif edilmiştir, fakat üretiminin ve programının kolaylığı yanıltıcı bir izlenim 
verir.103 

Kimyasal silahlar, ister sıvı ,ister gaz veya katı durumda olsun, kimyasal maddelerden oluşan ve kullanıldığında insanlar, hayvanlar ve bitkiler 
üzerinde doğrudan zehirleyici etkisi olan silahlardır. Bu bağlamda kimyasal maddeden de oluşsa doğrudan ilk etkisi ısıtma ya da basınç yaratma olan silahlar 
kimyasal silah sayılmamaktadır.104 Kimyasal silahlar biyolojik silahlara göre daha etkili ve çok daha ölümcüldür. Kimyasal silahların etkileri genellikle hızlı 
ve şiddetlidir. Bu silahlar nefes yoluyla, yutarak ve deri teması ile etki eder. 
Nükleer silahların aksine kimyasal silahlar nispeten ucuz ve üretimi kolaydır. 70 farklı kimyasalın oluşturulduğu bilinmekte ve buna bağlı olarak çok sayıda ülkenin kimyasal ajan stoklamayı sürdürdüğü tahmin edilmektedir. Kimyasal planların ve ülkelerin saptanamayan yeni kimyasallar üretebilmesi, Uluslararası anlaşmaları büyük ölçüde kimyasal silahların gelişimini kontrol etmekte etkisiz kılmakta dır.105 

Birleşmiş Milletler 1969 yılında insanlar, hayvanlar ve bitkiler üzerine doğrudan toksik etkileri nedeni ile kullanılan her türlü katı, sıvı ve gaz halindeki 
kimyasal maddeleri kimyasal savaş ajanları olarak kabul etmiştir. 1993'teki kimyasal silahlar konvansiyonu ile de kimyasal silah olarak tipleri ve miktarları 
uygun olan ve bunları elde etmek için kullanılan kimyasallar, bu kimyasalları kullanmak için gerekli cihaz ve mühimmatlarve bunların kullanımına yönelik 
özel olarak tasarlanmış her türlü teçhizat kimyasal silah olarak tanımlanmıştır.106 
30 Ekim 2010 itibariyle bildirilmiş 71.194 ton kimyasal silahdan 44.131 tanesi, 8.67 milyon bildirilmiş mühimmattan 3.95 milyonu imha edilmiştir. 

OPCW’ye (Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü) kimyasal silah stoklarıyla ilgili bilgi veren ülkeler Arnavutluk, Hindistan, Irak, Güney Kore, Libya, Rusya ve 
ABD’dir. Arnavutluk, Güney Kore ve Hindistan bütün stoklarını yok etmiştir. 
Ayrıca Üçüncü kategori kimyasal silahların da yok edildiğini bildirmişlerdir. ABD ve Rusya’nın politik ve ekonomik kısıtlamalardan dolayı kimyasal silahlarının 
tamamını imha etmelerinin imkansız olduğu anlaşılmıştır. 2010’da Irak kimyasal silah depolarının 1990’ların ilk yıllarında görevde olan UNSCOM’un taahütü 
altındaki Al Muthanna’daki 13. Ve 41. Sığınakta bulunduğunu açıklamıştır. Irak bunları yok etmeye olumlu yaklaşmaktaydı. 
Mayıs-Ağustos 2010’da danışman bir komite bir imha planı yapmış, Irak hükümeti de bu planı Kabul etmiştir.107 

Kimyasal Silahların Geliştirilmesinin, Üretiminin, Stoklanmasının ve Kullanımının 

Yasaklanması ve Bunların İmhası ile İlgili Sözleşmeye göre Taraf olan Devletlerden her biri, hangi koşullar altında olursa olsun, hiçbir zaman : Kimyasal silah geliştirmemeyi, üretmemeyi, bir başka şekilde elde etmemeyi, stoklamayı ve elde tutmamayı, veya doğrudan doğruya veya dolaylı yoldan bir başkasına kimyasal silah devretmemeyi; Kimyasal silah kullanmamayı; 

Kimyasal silah kullanımı amacıyla herhangi bir askeri hazırlık içinde yer almamayı; Hiç kimseye, bu Sözleşme çerçevesinde bir Taraf Devlete yasaklanmış bulunan herhangi bir faaliyetle iştigal etmekte yardımcı olmamayı, bu yönde cesaret vermemeyi veya teşvik etmemeyi, taahhüt eder.108 
Kimyasal silahlar sözleşmesine göre kimyasallar amaç ve tedavilerine göre üç gruba ayrılır. Birinci grupta tipik olarak silahlarda kullanılan sarin, tabun ve hardal gazı, İkinci grupta Amiton ve BZ gibi silahlarda kullanılabilen kimyasallar. Üçüncü grupta ise araştırma, ilaç, boya, tekstil vb. 

Üretimlerde kullanılabilir olan en az toksit madde bulunduran kimyasallar. Özellikle insanlara karşı kullanılan kimyasal silah ajanları öldürücü ve sakatlayıcı olarak iki kategoriye ayrılır.109 
Nükleer, biyolojik ve kimyasal silahlardaki gelişmeler ve üretim hızı ve bu silahların dünya üzerindeki yayılması, çıkabilecek savaşları ortak bir özelliğe 
doğru itmektedir. Dünyanın neresinde olursa olsun, bu silahların tahrip ve etki alanı çok geniş ve yıkım gücü çok yüksek olduğu için sivil ölümler eskisine göre 
çok daha fazla olacaktır.110 Bir metro ya da meydan gibi kapalı bir alana salınan, düzgün silahlandırılmış kimyasal ajan yüzlerce hatta binlerce kişiyi öldürebilir. 
Bir terörist toksik maddelerin bir bulutunu bırakarak kimyasal bir tesisin bir bölümünü havaya uçurup daha ölümcül sonuçlar elde edebilir.111 

Üçüncü Dünya ülkelerinin silahlanması, bulundukları bölgelerin ve genel olarak dünya istikrarını ve barışını tehdit ettiği açık bir gerçektir. Hareketleri ve 
izledikleri siyaset önceden tahmin edilmesi zor liderler ya da istikrarsızlık içinde olan bir ülkenşn elinde bu tür silahların bulunması durumunda, silahların 
nasıl, ne zaman ve kime karşı kullanılacağını ön görmek oldukça güçleşecektir. 
Kimyasal bir silaha sahip sorumsuz ve güç meraklısı bir lider ilk olarak kendi halkı ve komşu halklar olmak üzere Uluslararası sistem için bir endişe kaynağıdır. 
Bu kaygıların en çok yaşandığı bölge Ortadoğu bölgesidir. Ortadoğu ülkeleri ve gelişmekte olan ülkeler maliyeti ve geliştirilmeleri daha uygun olan balistik füze 
sistemlerini tercih etmektedirler. Özellikle Ortadoğu ülkeleri tehdit edebilecek yeteneklere kavuşabilmek için çağdışı bir teknolojiye de sahip olsa kimyasal 
silahlara sahip olmayı tercih etmektedirler.112 Ayrıca bölge ülkeleri birbirlerine çok yakındır. Coğrafi yakınlık silahların gizli tutulmasını zorlaştırmaktadır. 
Bu sebepten silahların yeri hakkında istihbarat toplamak kolaylaşmaktadır. Buna ek olarak artan sayıda nükleer devlet olduğunda yanlış stratejik hesaplama ve 
dikkatsiz ya da kazara ateşleme olasılığı artmaktadır. Bir diğer husus, bölgedeki zayıf rejimlerin varlığı ve silahların kontrolünün kimde olacağı hususudur. 
Bu da önemli bir istikrarsızlık konusudur. Hiç kimse ileride Suudi Arabistan, Suriye, Mısır, ya da Türkiye'nin nükleer silahlanmaya başlayacağından emin 
olamayacaktır.113 

Geleneksel olarak, birçok yazar güvenliğin tartışmalı bir kavram olduğu hususunda hemfikirdir. Bu yazarlardan birçoğu güvenliğin temel değerlere yönelik 
tehditlerden bağımsız olması anlamına geldiği konusunda uzlaşsalar da analizlerinin temel odağının “bireysel”, “ulusal” ya da “uluslararası” güvenlik 
mi olması gerektiği konusunda farklılaşmaktadırlar. Çoğunlukla askeri açıdan tanımlanan ulusal güvenlik, tarihsel olarak literatüre hakim olmuştur. 
Temel ilgi alanı ise devletlerin kendilerine yönelecek tehditlerle mücadele etmek için geliştirmeleri gereken askeri imkan ve kabiliyetlerdir. 

Buzan, siyasi, ekonomik, sosyal, çevresel ve askeri boyutları, analizine dahil ederek güvenliği daha kapsamlı bir uluslararası çerçevede tanımlamıştır. 
Bu, devletlerin sadece kendilerini referanas alarak geliştirdikleri güvenlik politikalarını terk etmelerini ve komşularının güvenlik çıkarlarını da dikkate 
almalarını içerir.114 Uluslararası güvenlik ise en genel anlamda; devletlerin ve Uluslararası örgütlerin karşılıklı barış ve güvenliği sağlamak için aldıkları 
önlemler bütünü olarak ifade edilebilir. 

2. BÖLÜM İLE DEVAM EDECEKTİR..,,

***

GÜÇ VE POLİTİKA KAVRAMSAL BOYUTLAR. BÖLÜM 8

GÜÇ VE POLİTİKA KAVRAMSAL BOYUTLAR. BÖLÜM 8

Siyasi İdeolojiler, Sait YILMAZ, Politika,liberalizmin yükselişi, Muhafazakar,Stratejik İstihbarat, demokrasi, Küreselleşme, Güç İlişkileri, Nükleer, Biyolojik, Kimyasal Silahlar,

       1.6.4. Stratejik İstihbarat:

Sherman Kent ile birlikte uluslararası veya dış politika düzeyinde istihbaratı tanımlamak için kolaycı bir yöntem ile “stratejik istihbarat” ifadesi kullanılmaya başlanmıştır. Sherman Kent, stratejik istihbaratı; "Karar alıcıların hatalı plânlama ve hareketleriyle kendi politikalarına zarar ve taahhütlerine zarar vermeyecek şekilde diğer devletlerle ilgili olarak sahip olmaları gereken bilgi türüne verilen addır. " şeklinde nitelemekte idi. Stratejik istihbarat, diplomasinin, askeri gücün, propagandanın, psikolojik savaşın, örtülü savaşın, ekonomik baskının kısaca politik hedefi ve hedefe götürecek stratejinin belirlenmesinde en önemli faktördür .  

Stratejik istihbarat açısından önemli bir gayret alanı uzaydan istihbarat amaçlı istifade edilmesidir. AB ve ABD uzay bütçesi arasındaki fark 1’e 20 oranında ABD lehinedir. AB’nin uzay ile ilgili bir stratejisi olmadığı gibi Helios birkaç ülkenin kendi arasında geliştirip son bölümde başkalarına açmaya çalıştığı bir proje olarak eleştirilmektedir. GPS-Galileo sistemi için de yeterli bütçe olmadığından Rusya, Çin ve Hindistan gibi ülkelerin davet edilmesi düşünülmekte ancak ABD’nin tepkisinden çekinilmektedir . AB pek çok alanda işbirliği önermesi ne rağmen ABD uzay teknolojisini paylaşmak istememektedir. Hatta AB devletleri uzaya kendi silahlarını yerleştirmeye başladıklarında ABD tarafından elektronik karıştırmaya tabi olacaklarından endişe etmektedirler. AB, Torejon’daki Uzay Merkezi vasıtası ile kontrol ettiği kendi uydularını korumayı hedeflemektedir. 

Geçen 50 yıl içinde stratejik istihbarat ortamı çok değişmiş ve istihbarat analizcilerinin işi çok daha zorlaşmıştır. İstihbaratın toplanması, tasnifi ve analizinde karşılaşılan sorunlar yanında; istihbaratı kullanacak adreslerin çeşitlenmesi, iç içeliği, memnun edilme güçlüğü; öte yandan istihbaratın süreç içinde etkin konumunu sürdürme zorluğu da istihbaratçılar için önemli bir sorun haline geldi . Teknolojik gelişmelere ilave olarak uluslararası ilişkilerde savaş dışı yöntemlere daha çok yer verilmesi ile birlikte istihbaratın kapsamı çok genişledi. Örtülü operasyonların yanında propaganda faaliyetleri de güvenlik ve ulusal çıkarların muhafazasında güncel hale geldi. Gelinen bilgi ve iletişim ortamında bilgilerin toplanması kadar toplanan bilgilerin istihbarat haline getirilmesindeki süreç de zorlaştı. 

İstihbaratın bugünkü zorlukları arasında ülkedeki politik yapılanmanın sürekli değişimi, politikanın daha açık hale gelmesi bulunmaktadır.  

Politikaların belirlenmesi ve uygulanmasında çeşitli istihbarat organlarının varlığı ve rekabeti ortaya çıkmıştır.  

Halkın değişen değerleri ve artan sivil toplum örgütleri ve kamuoyu ile birlikte medyanın gücü ile yerine göre işbirliği yerine göre mücadele etmeyi 

gerektirmektedir. Konuşma ve basın özgürlüğü, insan hakları gibi konular demokrasinin gereği olmakla beraber istihbarat kaynak ve metotlarının korunması gibi konularda istenmeyen sonuçlar doğurma riski taşımaktadırlar. 

KAYNAKÇA DİPNOTLAR;

  1 Andrew HEYWOOD: Siyasi İdeolojiler, Adres Yayınları, Çev.: A.K. BAYRAM, (Ankara, 2007), 4.
  2 John BAYLİS, Steve SMITH,. (2005), The Globalization of World Politics, An Introduction to International Studies, Oxford University Press, (New York, 2005), 232.
  3 Born again: Hıristiyanlığı özellikle Protestan muhafazakarlığı yeniden benimseme.
  4 John BAYLIS, Steve SMITH: a.g.e., ( 2005), 5.
  5 Stephen D. KRASNER: Structural Causes and Regime Consequences: Regimes As Intervening Variables, The International Organization, C.36, No.2, (1982), 47.
  6 Tayyar ARI: Uluslararası İlişkiler Teorileri; Çatışma, Hegemonya, İşbirliği, ALFA Yayınları, (İstanbul, 2002), 7.
  7 John BAYLIS, Steve SMITH: a.g.e., ( 2005), 273.
  8 Tom BARRY: Toward A New Grand Strategy For U.S. Policy, IRC Strategic Dialogue No.3, (13 December 2004), 1.
  9 Charles KRAUTHAMMER: Democratic Realism: An American Foreign Policy For A Unipolar World, American Enterprise Institute, (2004).
     www.aei.org/doct_ib/20040227_book755text.pdf
 10 The Progressive Policy Institute: Progressive Internationalism: A Democratic National Security Strategy, (October, 2003).
      www.ndol.org/documents/Progressive_Internationalism_1003.pdf, www.ırc-online.org
  11 G.John IKENBERRY, Charles A. KUPCHAN: Liberal Realism. The Foundation Of A Democratic Foreign Policy, National Interest, (Fall 2004).
      www.nationalinterest.org/ME2/default.asp
  12 Clifford KUPCHAN: Real Democratik, (Fall 2004).  www.findarticles.com/p/articles/mi_m2751/is_77/ai_n6353160.
  13 Robert NOLAN: Bush II: Balancing Realism And Idealism,  Foreign Policy Association, (20 January 2005).
  14 Karikatür: caple.msnbc.com: Aktaran: Radikal Gazetesi, (7 Aralık 2007)..
  15 Stephen M. WALT: Güvenlik Çalışmalarının Rönesansı, Avrasya Dosyası, Güvenlik Bilimleri Özel. Ankara, ((2003), 85.
  16 Zbigniew BRZEZINSKI: Tercih, Çev. Cem KÜÇÜK, İnkıkap Kitapevi, (İstanbul, 2004), 178.
  17 Y. Furkan ŞEN: Globalleşme  Sürecinde Milliyetçilik Trendleri ve Ulus Devlet, Yargı Yayınevi, (Ankara, 2004), 197.
  18 Veysel BOZKURT: Küreselleşme Kavramı, Gelişimi ve Yaklaşımlar, Küreselleşmenin İnsani Yüzü, ALFA Basın Yayım, (İstanbul, 2000), 28.
  19 Engin YILDIZOĞLU: Globalleşme ve Kriz, Alan Yayıncılık, (İstanbul, 1996), 165
  20 Turan MORALI: “Küreselleşmenin Siyasi Boyutları ve Güvenlik Stratejilerine Etkileri”, Gnkur. Başkanlığı, Küreselleşme ve Uluslararası Güvenlik, Birinci Uluslararası Sempozyum Bildirileri, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları,  (Ankara, 2003), 1-5.
  21 Institute of Defence And Strategic Studies: “Globalization and Defense”, Nanyang Technological University, Report of Globalization and Defense Conference (15-16 March 2006), 15. (Singapore, 2006). Website: http://www.idss.edu.sg
  22 Sait YILMAZ: 21. Yüzyılda Güvenlik ve İstihbarat, ALFA Yayınları, (İstanbul, 2006), 97-98.
  23 Sıtkı M. ERİNÇ: “Post Modernizm’in Tanımı”, Anadolu Sanat Dergisi, Sayı 2,  (Eskişehir, Kasım 1994), 31.  
  24 Yaygın biçimde post-modernizm üç biçimde ele alınabilmektedir; (1) Bir dönem olarak postmodernizm, (2) Bir biçim olarak postmodernizm, (3) Bir düşünce tarzı ya da söylem olarak postmodernizm. (Fuat KEYMAN: Postmodernizm ve Radikal Demokrasi, Toplum ve Bilim Dergisi, (İstanbul, 1993), 131.
  25 John BAYLIS, Steve SMITH: a.g.e., (2005), 285-287.
  26 E. Fuat KEYMAN: Küreselleşme, Devlet, Kimilk/Farklılık: Uluslararası İlişkiler Kuramını Yeniden Düşünmek, Alfa Yayınevi, (İstanbul, 2000), 101.
  27 Molly COCHRAN: Postmodernism, Ethics and International Theory, Review of International Studies, C.21, (1995), 240.
  28 Metinsel stratejiler içerisinde en çok dikkati çeken ise Jacques Derrida’nın dünyayı kolayca kavranamayacak ve açıklanması gereken bir metin olarak görmesi idi. Derrida bu açıklamayı yapabilmek için iki vasıta önermekteydi; yapıyı çözme ve çift okuma.
  29 Robert COOPER: Ulus Devletin Çöküşü, Güncel Yayıncılık, (İstanbul, 2005),179.
  30 Jim GEORGE: Discourse of Global Politics: A Critical (Re) Introduction to International Relations, Boulder, (1994), 27.
  31 John BAYLIS, Steve SMITH: a.g.e., (2005), 287.
  32 Michele BARRETT: Ideology, Politics, Hegemony: from Gramsci to Laciau and Mouffe, Mapping Ideology, Ed. Stavoj ZIZEK, Verso, (London, 1997), 239.
  33 Robert W.COX: Social Forces, States and World Orders: Beyond International Relations Theory, Millenium Journal of International Studies, 10(2), (1981), 126-155.
  34 Andrew HEYWOOD: a.g.e., (2007), 392.
  35 Robert O. KEOHANE: The United States and the Postwar Order: Empire or Hegemony?, International Peace Research Institute, Journal of Peace Research, Vol. 28, No. 4, (oslo, 1991), 435-439.
  36 Duncan SNIDAL: The Limits of Hegemonic Stability Theory, MIT Press, International Organization, Cooperation and Conflict, XXI, Vol.: 39, (1986), 579-614.
  37 Robert WRIGHT: U.S. and Manhood: Leadership is About Respect, not Just Fear, New York Times, (August 3, 2004), www.iht.com/articles/532228.html.
  38 Robert COX: Gramsci, Hegemony and International Relations, An essay in Method, in Stephen GILL, ed., Gramsci, Historical Materialism and International Relations Cambridge University Press, (Cambridge, 1993), 49-66.
  39 Joseph S. NYE: The Paradox of American Power: Why The World’s Only Superpower Can’t Go It Alone, Oxford University Press, (Oxford, 2002).
  40 Robert O. KEOHANE: After Hegemony: Cooperation and Discord in the World Political Economy, Princeton University Press, (Princeton, 1984).
  41 Thomas J. VOLGY, Kristin KANTHAK, Derrick FRAZIER, Robert S. INGERSOLL: Resistance to Hegemony within the Core: Domestic Politics, Terrorism, and Policy Divergence within the G7, Matthew B. Ridgway Center for International Security Studies,University of Pittsburgh ,(2005), 1-2. 
  42 Susan STRANGE: Toward a Theory of Transnational Empire, Ernst-Otto Czempiel and James N. Rosenau (eds.), (1989), 165.
  43 John BAYLIS, Steve SMITH: a.g.e.,  (2005), 337.
  44 Oral SANDER: İlkçağlardan 1918’e Siyasi Tarih, İmge Kitabevi, (Ankara, 2000),  91.
  45 Robert COOPER: a.g.e., (2005),18.
  46 Çetin ÖNGÜN: Amerikan Gücüne Tarihsel Bir Yaklaşım, Asil Yayın Dağıtım, (Ankara, 2007), 40.
  47 Şener ÜŞÜMEZSOY: Dünya Sistemi ve Emperyalizm, İleri Yayınları, (İstanbul, Ekim 2006), 10.
  48 İlhan UZGEL: “Hegemon Güç Kutusu”, Ed. B. Oran, Türk Dış Politikası, Cilt I, İletişim Yayınları, (İstanbul, 2003), 31.
  49 Immanuel WALLERSTEIN: Amerikan Gücünün Gerileyişi, Metis Yayınları, (İstanbul, 2004), 19.
  50 Fahir ARMAOĞLU: 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1980, Cilt: I, Alkım Yayınevi, (Ankara, 1993), 419.
  51 Zbigniew BRZEZINSKI: a.g.e., (2004), 62.
  52 Franz SCURMANN:  The Foreign Politics of Richard Nixon: The Grand Design, Berkeley University of California, (1974), 3-8.
  53 Terence K. HOPKINS, Immanuel WALLERSTEIN: Geçiş Çağı, Dünya Sisteminin Yörüngesi: 1945-2025, Avesta Yayınları, Çev. N.ERSOY, (İstanbul, 1999), 29.
  54 IRDB: International Reconstruction and Development Bank (Uluslararası Yeniden Yapılandırma ve Kalkınma Bankası; sonraki adı ile Dünya Bankası).
  55 Melvyn P.LEFFLER: A Prepondeance of Power: National Security, The Truman Administration, and the Cold War, Stanford University Press, (Stanford, 1992), 233.
  56 William S.BORDEN: The Pasific Alliance: United States Foreign Economic Policy and Japanese Trade Recovery: 1947-1955, University of Wisconsin Press, (Madison, 1984), 220.
  57 Onur ÖYMEN: Ulusal Çıkarlar: Küreselleşme Çağında Ulus Devleti Korumak, (İstanbul, Ekim 2005), 391-393.
  58 Zbigniew BRZEZINSKI: a.g.e., (2004), 169.
  59 Stephan G. RABE: Controlling Revolutions: Latin America, American Policy 1961-1963, Oxford University Press, (New York, 1989), 105-122.
  60 Thomas McCORMICK: America’s Half Century United States Foreign Policy In The Cold War, John Hopkins University Press, (Baltimore, 1989), 182.
  61 Simon BROOMLEY: American Hegemony and the World Oil: The Industry, The State System and The World-Economy, Polity Press, (Cambridge, 1991), 141.
  62 Susan GEORGE: Debt Boomerang, How Third World Debt Harms Us All. Boulder Co., (Westview, 1992), 151. 
  63 Osman Metin ÖZTÜRK: Amerika Çökerken: Yeni Kutuplaşma, Fark Yayınları, (Ankara, 2007), 11-16.
  64 Milli Güvenlik Akademisi: Terör ve Terörle Mücadele,  Yayın No:10, (Ankara 2004), 38-39
  65 Amerikan literatüründe çok geçen bir kavram olan RMA: ‘Revolution in Military Affairs’in kısaltmasıdır.
  66 Zbigniew BRZEZINSKI: a.g.e., (2004), 24.
  67 Milli Güvenlik Akademisi: a.g.e., (2004), 189-190
  68 Wolfram F. HANRIEDER: The International System: Bipolar or Multibloc? in the International Political System: Introduction & Readings, Ed. Romano Romani, Wiley, (New York, 1992,) 188-189. 
  69 Charles KRAUTHAMMER: The Unipolar Moment, in Rethinkig America’Security: Beyond Cold War to New World Order, Eds. Allison and Treverton, (New York, 1992), 295-306.
  70 Joseph NYE: What New World Order?, Foreign Affairs: 70, (Spring 1992), 83.
  71 Institution For Strategic Studies: Strategic Assesment, 1997, INSS Publications, Executive Summary, (Washington D.C., 1997), i-xi. 
  72 Barry BUZAN, Ole WAEVER: Regions and Powers, The Structure of International Security, Cambridge Sudies in International Relations: 91, Cambridge University Press, (Cambridge, 2003), 13.
  73 Osman Metin ÖZTÜRK: a.g.e., (2007), 30.
  74 The Einstein Forum, The Federation of German Scientists, and the German Association for Peace and Conflict Research: Project on Defense 
       Alternatives Report: Arms Control In An Age Of Strategic And Military Revolution, (Berlin, 28 Oct.2005), 2-3.
  75 Dünya standartlarında bir siber savaş kabiliyetinin yıllık 100 milyon dolar harcama ile 10 yılda kazanılabileceği ve bunu yapmak için halen 100’den 
       fazla ülke ve şirketin gerekli potansiyele sahip olduğu tespiti yapılmıştır.
  76 Yılmaz TEZKAN: Jeopolitikten Milli Güvenliğe, Ülke Kitapları, (İstanbul, 2005), 137.
  77 Joseph S. NYE: Amerikan Gücünün Paradoksu, Literatür Yayınları, Çev.Gürol Koca, (İstanbul, 2003), 5-7.
  78 Stephen GILL, David LAW: Global Political Economy, Perspectives, Problems and Policies, Harvester-Whesatsheaf,-Hertfordshire, (1988), 73-74.
  79 İ. UZGEL: a.g.e., (2003), 31.
  80 Brzezinski: a.g.e., (2004), 147.
  81 Susan STRANGE: The Persisting Myth of Lost Hegemony, International Organisation, C.41, No.4, (1987), 565.
  82 Joseph S. NYE Jr.: a.g.e., (2003), 15.
  83 Joseph S NYE Jr.: Hard and Soft Power in a Global Information Age, Re-Ordering the World, (Oxford, 2002), 6.   
  84 Mert BAYAT: Milli Güç ve Devlet, (Sunuş: Ertuğrul Zekai Ökte), Belge Yayınları, (İstanbul, 1982), VII.
  85 Yılmaz TEZKAN: a.g.e., (2005), 148.
  86 Oswaldo De RİVERO: Kalkınma Efsanesi, Çitlembik Yayınları, Çev.: Ömer Karakurt, (İstanbul, 2003), 34-35.
  87 Sam C. SARKESIAN: U.S. National Security: Policy Makers, Processes, and Politics, Sec.Ed., Lynne Rienner Publishes, (Colorado, 1995), 25.
  88 Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği: Devletin Kavram ve Kapsamı, (Ankara, 1990), 91.
  89 Ray S. CLINE: “World Power Trends and U.S. Foreign Policy for the 1980s,” Westview Press, (Boulder CO, 1980), 13.
  90 David JABLONSKY: “Why is the Strategy Difficult?”, Boone BARTHOLOMEES, Jr.: “Guide to National Security Policy and Strategy”, U.S. Army War College, 
      (Washington DC, June 2006), 138. 
  91 Ulusal güç unsurlarının kapsamı ile ilgili bakınız; Yılmaz TEZKAN: Jeopolitikten Milli Güvenliğe, Ülke Kitapları, (Ankara, 2005), III ncü Bölüm.
  92 David JABLONSKY: a.g.e., (2006),  130-137.
  93 Onur ÖYMEN: Ulusal Çıkarlar, Küreselleşme Çağında Ulus-Devleti Korumak, Remzi Kitabevi, (İstanbul, 2003), 165.
  94 Barry YEOMAN,  Michael SCHERER, Louis NEAVER: Dirty Warriors,  Mother Jones, Vol. 29 Issue 6, (Nov/Dec 2004), 30. 
  95 The International Consortium of Investigate Journalists: Privatizing Combat, The New Order, The Center For Integrity, Web sitesi: www.publicintegrity.org/wow/bio.aspx.html
  96 Umur TALU: Yeni Lejyonerler (2) Bazen Jandarma, Bazen Mafya, Milliyet Gazetesi, (31 Ocak 2001).
  97 Joseph S Nye Jr.: Soft Power and American Foreign Policy, Political Science Quarterly; Summer 2004; 119, 2; Research Library Core, p.256.
  98 Andreas WENGER: The Growth of Soft Power and the Challenges of Global Govenence, Information & Security, Volume 7, (2001), 5-11.
  99 Yılmaz TEZKAN: a.g.e., (2005), 141.
  100 Javier NOYA: The Symbolic Power of  Nations, Real Instituto Elcano, Working Paper (WP) 35/2005, (2005), 16.
  101 Nye, Joseph S. (6 Eylül 2006), Daha Çok Yumuşak Güce Başvurmalıyız, The DailyStar, (Çev. Radikal Gazetesi, 08 Eylül 2006).
  102 Yılmaz TEZKAN:a.g.e., (2005), 181.
  103 Nevzat DENK: 21 nci Yüzyıla Girerken Türkiye’nin Jeopolitik Durumu ve Jeostratejik Öneminin Yeniden Belirlenmesi, HAK Yayını, (İstanbul, 2000), 23-24. (Kıt’asal güç merkezleri olarak Çin, Rusya, İngiltere ve Fransa’yı; bölgesel güç merkezi olarak Türkiye’yi; birleşik güç merkezleri olarak NATO, Arap Birliği vb. örgütleri; sınırlı güç merkezleri olarak OPEC vb. kuruluşları göstermektedir.)
  104 Osman ULAGAY: 21. Yüzyılda 'Ulusal Güç' Olmanın Yolları, Milliyet Gazetesi, (13 Şubat 2006). http://www.milliyet.com/2006/02/13/yazar/ulagay.html
  105 William I. ROBINSON: Promoting Polyarchy: Globalization, U.S. Intervention and Hegemony, Cambridge Studies in International Relations, (Cambridge, 1996), 36.
  106 Tayyar ARI: Uluslararası İlişkiler, ALFA Yayınları, 2. Baskı, (İstanbul, 1997), 256.
  107 Zbigniew BRZEZINSKI: a.g.e., (2004), 279.
  108 Barry BUZAN, Ole WAEVER: Regions and Powers, The Structure of International Security, Cambridge Sudies in International Relations: 91, Cambridge University Press, (Cambridge, 2003), 3.
  109 Harp Akademileri Komutanlığı: Geçmişte ve 21 nci Yüzyılda Savaşlar, Stratejiler ve Stratejler, Harp Akademileri Basım Evi, (İstanbul, 2002), 336.
  110 Sait YILMAZ: Küresel, Bölgesel ve Ulusal Düzeyde Türkiye için Yeni Bir Yaklaşım, Cumhuriyet Strateji Dergisi Yıl : 3, Sayı : 152,  (26 Mayıs 2007), s.16-17. 
  111 Barry BUZAN, Ole WAEVER: a.g.e., (2003), 394-394.
  112 Joseph S NYE Jr.: Soft Power and American Foreign Policy, Political Science Quarterly; 119, 2; Research Library Core, (2004), 263.
  113 Nevzat DENK: 21 nci Yüzyıla Girerken Türkiye’nin Jeopolitik Durumu, H.A.K. Yayınları, (İstanbul, 1998), 24.
  114 Ufuk LEVENT: 21 nci Yüzyılın Eşiğinde Türkiye, H.A.K. Yayınları, (İstanbul, 1997), 2.
  115 Nevzat DENK: a.g.e., (1998), 24.
  116 Beril DEDEOĞLU: Dünden Bugüne Avrupa Birliği, Boyut Kitapları, (İstanbul, 2003), 418.
  117 Şeklin hazırlanmasında Barry BUZAN ve Ole WAEVER: Regions and Powers, (2003) adlı kitabında yer alan şekil ve açıklamalar esas alınmıştır. 
         Buzan, Avrupa ve Karadeniz güvenlik bölgeleri içine dahil etmemekle birlikte; Türkiye, bu bölgelerin doğal ve merkez ülkesi olarak kabul edilmiştir.
  118 Erol BİLBİLİK: Amerikan Kuşatması, Otopsi Yayınları, (İstanbul, Ağustos 2003), 22.
  119 Çetin ÖNGÜN: Amerikan Gücüne Tarihsel Bir Yaklaşım, Asil Yayın Dağıtım, (Ankara, 2007), 133.
  120 National Intelligence Council: (NIC): Mapping the Glolbal Future, Government Printing Office, (Washington D.C., Dec 04), 51.
  121 2003 yılında RAND isimli şirket gelecek 10 yılda hızlı gelişen Çin ekonomisinin başlıca 8 risk altında olduğunu belirlemiştir: 
         Kırılgan finansal sistemleri ve devlet teşebbüsü; rüşvetin ekonomik etkileri; su kaynakları ve aşırı nüfus; doğrudan yabancı yatırımcının azalma 
         ihtimali; HIV/AIDS ve salgın hastalıklar; işsizlik, yoksulluk ve sosyal huzursuzluk; enerji tüketimi ve fiyatlar; Tayvan ve diğer ülkeler ile olacak 
         potansiyel anlaşmazlıklar.
  122 National Intelligence Council: a.g.e., (Dec 04), 56.
  123 Zbigniew BRZEZINSKI: a.g.e., (2004), 15-16.
  124 National Intelligence Council (NIC): a.g.e., (2004), 51.
  125 Osman ULUGAY: Türkiye’ye Avrupa’nın Dışında Hayat Var mı?, Milliyet Gazetesi, (20 Ocak 2004).
  126 Charles F. DORAN: Systems in Crisis: New Imperatives of High Politics at Century’s End, Cambridge University Press, (Cambridge, 1991), 212.
  127 Charles F. DORAN: Confronting the Principles of the Power Cycle: Changing Systems Structure, Expectations and War, Manus ı. Mildarsky (der.), Hadnbook of War Studies, Michigan Press, (2000), 338.
  128 Bu durum Türkiye’nin Soğuk Savaş sonrası politikalarını anlatan “Turkey: Thwarted Ambition (Niyetlenip Yapılmayan İstekler Ülkesi: Türkiye), Simon V. Mayall, National Defense University, Washington D.C., 1997)” adlı kitaba konu olmuştur.
  129 Charles F. DORAN: Systems in Crisis: New Imperatives of High Politics at Century’s End, Cambridge University Press, (Cambridge, 1991), 197.
  130 Çetin ÖNGÜN: a.g.e., (2007), 147.
  131 Zbigniew BRZEZINSKI: Büyük Satranç Tahtası, İnkılap Kitapevi, (İstanbul, 2005), 43. 
  132 Zbigniew BRZEZINSKI: a.g.e., (2004), 163.
  133 Anıl ÇEÇEN: ABD Süper Güç Olarak Kalabilir mi?, Avrasya Dosyası, (İstanbul, 2000), 251.
  134 Chas W FREEMAN Jr.:  Restoring America, Vital Speeches of the Day, Vol. 73,  Iss. 5,  (New York, 2007), 188-192.
  135 Zbigniew BRZEZINSKI: a.g.e., (2004), 303.
  136 Zbigniew BRZEZINSKI: a.g.e., (2004), 221.
  137 Joshua KURLANTZICK: The Decline of American Soft Power, Current History.  Vol. 104,  Iss. 686,  (Philadelphia, Dec 2005), 419-424.
  138 Chas W FREEAMAN: a.g.e., (2007), 192.
  139 Joshua KURLANTZİCK: a.g.e., (2005), 424.
  140 Sami KARAMISIR: Türkiye’nin Siyasi Meseleleri, OSAV, (İstanbul, 1994), 237.
  141 Dennis S. IPPOLITO: Budget Policy, Deficits, And Defense: A Fiscal Framework For Defense Planning, Strategic Studies Institute, U.S. Army War College, (Carlisle, June 2005), 2.
  142 Evelyn GOH: Hegemonic Constraints: The Implications of September 11 For America Power, Institute of Defence and Strategic Studies, (Singapore, Oct 2002), 7.
  143 Hans MORGENTHAU: Uluslararası Politika, 1. Cilt, Çev. B. Oran ve Ü. Oskay, Sevinç Matbaası, (Ankara, 1970), 47.
  144 Tayyar ARI: a.g.e., (1997), 261-291.
  145 Robert COOPER: a.g.e., (2005), 91
  146 Yılmaz TEZKAN: a.g.e., (2005), 130.
  147 Erol MÜTERCİMLER: 21. Yüzyıl ve Türkiye: Yüksek Strateji, Erciyaş Yayınları, (İstanbul,1997), 38.
  148 Nevzat DENK: 21 nci Yüzyıla Girerken Türkiye’nin Jeopolitik Durumu ve Jeostratejik  Öneminin Yeniden Belirlenmesi, HAK Yayını, (İstanbul, 2000), 2.
  149 Harp Akademileri Komutanlığı: Jeopolitik, Jeostrateji ve Strateji, Harp Akademileri Basımevi, (İstanbul, 2000), XI.
  150 SAM C. SARKESIAN: a.g.e., (1995), 154-155.
  151 Tayyar ARI: a.g.e., (1997), 264-265.
  152 Onur ÖYMEN: a.g.e., (Nisan 2003), 25.
  153 Faruk SÖNMEZOĞLU: Uluslararası Politika ve Dış Politika Analizi, Der Yayınları, (İstanbul, 1995), 307.
  154 NSEA: National Security and Education Act.
  155 B.CUMINGS: “Sınır Kayması: Soğuk Savaş ve Sonrasında Bölge Araştırmaları ve Uluslar arası Araştırmala”r, Ed. C.Simpson; Üniversiteler ve Amerikan İmparatorluğu, Çev. M. Ceylan, (İstanbul, 2000), 178-182.
  156 Harry R. YARGER: Strategic Theory For The 21 st Century: The Little Book on Big Strategy, US Government Strategic Studies Institute, (Washington D.C. Feb 2006), 2.
  157 Barry R. POSEN, Andrew ROSS: “Competing Visions for U.S. Grand Strategy”, International Security: 21, (Winter 1996/1997), 5-53.
  158 J.Boone BARTHOLOMEES, Jr.: Guide to National Security Policy and Strategy, U.S. Army War College, (Washington DC, June 2006), 93-95.
  159 Gregory F.TREVERTON, Seth G. JONES: Measuring National Power, Rand Corporation, (Arlington, 2005), 17.
  160 Quintus Fabius Maximus Verrucosus isimli Roma Generali.
  161 Frank KITSON: Low Intensity Operations: Subversion, Insurgency, and Peacekeeeping, Stackpole Books, (Harrisburg PA, 1971), 67-143.
  162 Robert B. ASPERY: War in the Shadows: The Guerilla in History, Doubleday & Co., Inc. (New York, 1975), 263. Thomas Edward Lawrence: Seven Pillars of Wisdom: A Triumph, George Doran Publishing Co., (New York, 1926).
  163 Charles C.CALDWELL: Small Wars-Their Principles and Practices, 3rd Ed., His Majesty’s Stationary Office, Reprinting EP Publishing, (London, 1976), 125-148.
  164 Mao TSE-TUNG: On Protracted War, Foreign Language Press, (Peking, 1960). Mao TSE-TUNG: “An Anthology of His Writings”, Anne Fremantle Ed., New American Library, (New York, 1972).
  165 Roger TRINGUER: “Modern Warfare: A French View of Counterinsurgency”, Daniel Lee, Trans, Frederick A. Praeger, (New York, 1964), 17-26.
  166 Ernesto Che Guevera de la SERNA: “Che Guevara on Guerilla Warfare”, Introduction by Major Haris-Clichy Peterson, USMRC, Frederick A. Preager, (New York, 1961), 15.
  167 David GALULA: Counterinsurgency Warfare: Theory and Practice, Frederick A. Praeger, (New York, 1964), 6-10.
  168 Albert WOHLSTETTER: The Delicate Balance of Terror, RAND Publications, (Santa Monica, CA, 1958).
  169 Bernard BRODIE: Strategy in the Misilse Age, Princeton University Press, (Princeton NJ, 1959).
  170 Herman KAHN: On Thermonuclear War, Princeton University Press, (Princeton NJ, 1960).
  171 Herman KAHN: a.g.e., (1960), 126.
  172 John BAYLIS, James WIRTZ, Eliot COHEN, Coli S. GRAY: Strategy in the Contemporary World, Oxford University  Press, (Oxford, 2006), 174-175. 
  173 Alfred Thayer MAHAN: The Influence of  Sea Power Upon History 1660-1783, 1890, Little, Brown and Company, (Boston, 1970), 29-88.
  174 Julian S.CORBETT: “Some Principles of Maritime Strategy”, J.Boone BARTHOLOMEES, Jr.: “Guide to National Security Policy and Strategy”, U.S. Army War College, (Washington DC, June 2006), 101. 
  175 Giulio DOUHET: The Command of the Air, Trans. Sheila Fischer, Rivista Aeronautica, (Rome, 1958), J.Boone BARTHOLOMEES, Jr.: “Guide to National Security Policy and Strategy”, U.S. Army War College, (Washington DC, June 2006), 101. 
  176 Faruk SÖNMEZOĞLU: a.g.e., (1995), 408.
  177 NDC Research Branch: NATO and Interventionism: Some Possible Criteria for the Future, NATO Defense College Publications, (Rome, 5 May 2004), 4-6.
  178 NDC Research Branch: a.g.e., (2004), 7-8.
  179 Karikatür: The Herald Tribune: Aktaran: Radikal Gazetesi, (13 Mayıs 2006).
  180 John NAISBITT: Megatrendler Asya, Altın Kitaplar, Çev. U. KAPLAN, (İstanbul, 1997), 31.
  181 Ersel AYDINLI: Küreselleşme ve Güvenlik, Avrasya Dosyası, Güvenlik Bilimleri Özel, Sayı: 2, Ankara, (Ankara, 2003), 45.
  182 David A. BALDWIN: Güvenlik Kavramı, Avrasya Dosyası, Güvenlik Bilimleri Özel, ASAM Basım Evi, Cilt: 9, Sayı: 2, (Ankara, 2003), 5.
  183 M.Hakkı CAŞIN: Çağdaş Dünyada Uluslararası Güvenlik Stratejileri ve Silahsızlanma, Yayınlanmamış Doktora Tezi, (İstanbul, 1993), 14.
  184 Ken BOOTH: Güvenlik ve Özgürleş(tir)me, Avrasya Dosyası, Güvenlik Bilimleri Özel, Cilt: 9, Sayı: 2, (Ankara, Yaz 2003), 59.
  185 Beril DEDEOĞLU: Uluslararası Güvenlik ve Strateji, Derin Yayınları, (İstanbul, 2003), 12.
  186 Buzan BARRY: “Is International Security Possible?” in Booth Ken (Ed.), New Thinking About Strategy and International Security, HarperCollins, (1991), 34.  
  187 Milli Güvenlik Genel Sekreterliği: Devlet’in Kavram ve Kapsamı, (Ankara, 1994), 33.
  188 Harp Akademileri Komutanlığı: a.g.e., (2002), 46.
  189 Harp Akademileri Komutanlığı: Milli Güvenlik Siyaseti ve Stratejisi. (Yenilevent-İstanbul, Mart 1996), 43.
  190 Mert BAYAT: a.g.e., (1982), 24.
  191 Harp Akademileri Yayınları: a.g.e., (1996), 33-49.
  192 Institute For National Strategic Studies: Instruments For Shaping, (Washington, 1998), 24.
  193 Plamen PANTEV: Why Is Post-Conflict Rehabilitation Important for Preserving and Developing Transatlantic Relations, The Quarterly Journal, (Summer 2005), 83.
  194 International Peace Research Institute: Wars (1946-2002), Department of Peace and Conflict Research at Uppsala University, (Oslo, 2003). 
  195 Kofi ANNAN: Foreword to “A More Secure World: Our Shared Responsibility, Report of the High-level Panel on Threats, Challenges and Change;  www.un.org/secureworld/.
  196 Monty MARSHALL, Ted Robert GURR: Peace and Conflict 2005, (College Park, University of Maryland, 2005). http://www.cidcm.umd.edu/inscr/PC05print.pdf
  197 Michael MİHALKA:  Cooperative Security in the 21st Century, The Quarterly Journal, (Winter 2005), 114-115.
  198 Andrej KARKOSZKA: Crisis Management: The Transformation of National and International Systems of Response, The Quarterly Journal, (Summer 2005), 36.
  199 Chas W. FREEMAN, Jr.: The Diplomat’s Dictionary,  National Defense University Press, (Washington, D.C., 1996).
  200 Colin I. BRADFORD, Jr.: Global Governance Reform for the 21 st Century, Brooking Institution, (Washington D.C., Oct 2005), 5-6.
  201 Beril DEDEOĞLU; a.g.e., (2003), 112-121.
  202 Beril DEDEOĞLU: a.g.e., (2003), 111-112.
  203 John BAYLIS, Steve SMITH: a.g.e., (2005), 357.
  204 J.G. MERRILS: International Dispute Settlement, Cambridge University Press, 3 rd. Ed. (Cambridge, 1998), v-vii.
  205 Karikatür: Herald Tribune, Aktaran: Radikal Gazetesi, (28 Ekim 2007).
  206 Sadi ÇAYÇI: Birleşmiş Milletler ve Uluslararası Hukuk, ASAM Yayınları, (Ankara, 2006), 8.
  207 O. Metin ÖZTÜRK: a.g.e., (2004), 46-47.
  208 David P. FORSYTHE: The U.S. and Transatlantic Relations: On the Difference Between Dominance and Hegemony, Danish Institute for International Studies, DIIS Working Paper No. 2005/16, (Copenhagen, 2005), 4-5.
  209 NPT: Non Proliferation Treaty.
  210 START: Strategic Arms Reduction Talks.
  211 ABM: Antiballistic Missile Treaty.
  212 CTBT: Comprehensive Test Ban Treaty.
  213 Andre BANDEIRA: A Common Concern: Weapons of Mass Destruction and Proliferation, NATO Defence College Occasional Paper: After İstanbul, (Rome, 2004), 61-63.
  214 Karikatür: Herald Tribune, 06 Sep 2006, Aktaran: Radikal Gazetesi: (08 Eylül 2008).
  215 Joseph F. PILAT, David S. YOST: NATO and the Future of the NPT, NATO Defense College and the Los Alamos National Laboratory Workshop, (12 September 2006), 8.
  216 Martin BRIENS: The Future of the NPT: A Prognosis, Ministry of Foreign Affairs, (Paris, 2006), 41-42.
  217 Jimmy CARTER: ABD'nin Nükleer Çifte Standartı Barışın Altını Oyuyor, The DailyStar, (20 Eylül 2007), Aktaran: Radikal Gazetesi, (23 Eylül 2007).
  218 BTWC: Biological and Toxin Weapons Convention.
  219 CWC: Convention for the Prohibition and Stockpiling of Chemical Weapons.
  220 House of Commons Select Committe on Defence: Examination of Witnesses, UK Ministry of Defence, Strategic Defense Review Public Discussion Paper, MoD, (London, 2002), 7. www.parliament.the-stationery-fice.co.uk/pa/cm200102/cmselect/cmdefence/644/2032008
  221 Ulusal Savunma Enstitüsü’nde 8 Haziran 2001’de yaptığı konuşma: www.elysee.fr
  222 Senate Armed Services Committe: Hearing on the Nuclear Posture Review, (February,14th), 7.
  223 Alexei ARBATOV: Democracy and Nuclear Weapons, Russia in Global Affairs, Vol.3, No.3, (July-September 2005), 174.
  224 Necdet PAMİR: Enerji Arz Güvenliği ve Türkiye, ASAM Yayınları, Stratejik Analiz, Mart 2007, (Ankara), 14-18.
  225 OPEC: Annual Statistical Bulletin, (London, 2005) ve BP: Statistical Review of World Energy, (2005), 4-5.
  226 Kaynak: www.bp.org.com (01 Ağustos 2007).
  227 Şener ÜŞÜMEZSOY: Avrasya’da Enerji ve Enerji Savaşları, Beykent Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi (BÜSAM) Paneli, (01 Mart 2007).
  228 Ümit ÖZDAĞ: Avrasya’da Enerji ve Enerji Savaşları, Beykent Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi (BÜSAM) Paneli, (01 Mart 2007).
  229 BP: Statistical Review of World Energy, (2005), 39.
  230 BOTAŞ: Yıllık Faaliyet Raporu, (Ankara, 2005), 54.
  231 Deborah G. BARGER: Toward A Revolution in Intelligence Affairs, National Security Research Division, Rand Corporation, (Arlington/VA, 2005), 88.
  232 Larry KAHANER: Competitive Intelligence, Touchstone, (New York, 1997), 75.
  233 Tyrus G. FAIN: The Intelligence Community. R.R. Bowker, (New Jersey, 1997), 319.
  234 Bekir ÇINAR: Devlet Güvenliği, İstihbarat ve Terör, SAM Yayınları, (Ankara, 1997), 134.
  235 SIGINT: Signal Intelligence.
  236 Ioannis L. KONSTANTOPOULOS: Macroeconomic Espionage: Incentives And Disincentives, Research Institute For European And American Studes (RIEAS) Research Paper No. 103, (Athens, 2006), 22.
  237 Michael KRISTEN.: Business Counterintelligence and the Role of the U.S. Intelligence Community, International Journal of Intelligence and Counterintelligence, Vol. 7, No. 4 (1995), 417.  
  238 Johnson K. LOCH: Secret Agencies: U.S. Intelligence in a Hostile World, Yale University Press, (1996), 148.  
  239 Deborah G. BARGER: a.g.e., ( 2005), 108-109.
  240 DNI: Director of National Intelligence.
  241 Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces (DCAF): What is the Purpose of Intelligence Services? Backgrounder Series, (March 2006), 3.
  242 Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces (DCAF): a.g.e., (2006), 1.
  243 Alvin TOFLER: Yeni Güçler Yeni Şoklar, Altın Kitaplar,  (İstanbul, 1992), 316-317.
  244 İstihbarat fonksiyonları istihbarat servislerinin ötesine geçen aktörler edindiği için tüm bu aktörleri içerecek bir kavram olarak ABD kaynaklarında yer aldığı gibi “istihbarat toplumu (intelligence community)” tanımının kullanılmasının uygun olacağı düşünülmüştür.
  245 Aziz YAKIN: İstihbarat, Casusluk ve Casuslukla Mücadele, Dışişleri Akademisi Yayınları, Sayı 3, (Ankara, 1969), 49.
  246 Büyük Larousse, Milliyet: Cilt 10. (1993), 4891.
  247 Tyrus G. FAIN: a.g.e., (1997), 973.
  248 Lorne TEITELBAUM: The Impact of the Information Revolution on Policymkers’ Use Of Intelligence Analysis. Pardee RAND Graduate School, Browse Books & Publications, (Arlington VA, 2005), 28-29.
  249 Gültekin AVCI: İstihbarat Teknikleri: Aktörleri-Örgütleri ve Açmazları, Timaş Yayınları,  (İstanbul, Nisan 2004), 41-46.
  250 Bruce D. BERKOWITZ and Allan E. GOODMAN: Strategic Intelligence For American National Security, Princeton University, (Princeton, 1989), (1989), 31.
  251 Bruce D. BERKOWITZ and Allan E. GOODMAN: a.g.e., (1989), 73.
  252 U.S. Congress: Office of Technology Assessment, Countermeasures, and Arms Control, U.S. Government Printing Office, (Washington D.C., 1985), 33-39.
  253 Francis Gary POWERS: Operation Overflight, Tower Books, (1970), 21-22.
  254 Jay MILLER: Lockheed U-2” and “Lockheed SR-72, Tex.: Aerofax, (Arlington, 1985).
  255 Faruk SÖNMEZOĞLU: a.g.e., (1995), 305. Joseph FRANKEL: International Politics, Conflict and Harmony, Allen Lane the Penguin Press, (London, 1969), 156.
  256 Harry ROSITZKE: CIA’nın Gizli Operasyonları: Casusluk, Karşı Casusluk ve Gizli Faaliyetler, Westview Press Home, Boulder, (Colarado,1988), 162.
  257 Zbigniew BRZEZINSKI: a.g.e., (2004), 44.
  258 Chris Hables GRAY: Postmodern Savaş: Yeni Çatışma Politikası, Çev. Derya KÖMÜRCÜ, Alfa Yayınları, (İstanbul, 2000), 44-45.
  259 Deniz Ülke ARIBOĞAN: Globalleşme Senaryosunun Aktörleri, Der Yayınları, (İstanbul, 1997), 152; Leonard SUSSMAN: Power the Press and Technology of Freedom; The Coming Age of ISDN, Fereedom House, (New York, 1989).
  260 AP: Assosiated Press.
  261 UPI: United Press International.
  262 Halid ÖZKUL: a.g.e., (2001), 71-72.
  263 William BLUM: Haydut Devlet, Yeni Hayat Kütüphanesi 2. Baskı, (İstanbul, Ağustos 2003), 78-79.
  264 Theodore SHACKLEY: “The Third Option. An American View of Counterinsurgency Operations”, Reader’s Digest, (New York, 1981), 6-7.
  265 Theodore SHACKLEY, a.g.e., (1981), 7.
  266 Mustafa YILDIRIM: Sivil Örümceğin Ağında, Ulus Dağı Yayınları, (İstanbul, 2004), 238-239.
  267 Chris Hables GRAY: a.g.e., (2000), 42.
  268 Office of the National Counterintelligence Executive: National Counterintelligence Strategy of The United States, (March 2005), 4.
  269 Gültekin AVCI: a.g.e., (2004), 204.
  270 Andrej KARKOSZKA: a.g.e., (2005), 38.
  271 Bruce D. BERKOWITZ and Allan E. GOODMAN: a.g.e., (1989), 109.
  272 Tyrus G. FAIN: a.g.e., (1977), 87. 
  273 Lorne TEITELBAUM: The Impact of the Information Revolution on Policymkers’ Use Of Intelligence Analysis, Rand Corporation, (Arlington VA, 2005), 15.
  274 Lorne TEITELBAUM: a.g.e., (2005), 113.
  275 Council on Foreign Relations: Making Intelligence Smarter, Task Force on the Future of U.S. Intelligence, (1996), 4.
  276  Sherman KENT: Stratejik İstihbarat, ASAM Yayınları, (Ankara 2002), 11.
  277 Mehmet ATAY: Stratejik Ulusal Güvenlik İstihbaratı, Strateji Dergisi No.5, (İstanbul,  1998), 89.
  278 John CHAPMAN: Space and Security in Europe, New Defence Agenda, (Bruselles, 6 December 2004), 6-7.
  279  Bruce D. BERKOWITZ and Allan E. GOODMAN: a.g.e., (1989), 34.

***