DÜNYADA VE TÜRKİYEDE SINIRI AŞAN SULARIN HUKUKİ DURUMUNUN İNCELENMESİ BÖLÜM 9
SONUÇ
ABD Su Hukukunun tarihi gelişimi Kuzey Amerika kıtasına yapılan ilk
göçlerle başlamaktadır. Bu göçler ağırlıklı olarak İngiltere’den yapıldığından
ABD hukuk sistemi ve bu kapsamda su hukuku da ağırlıklı olarak Anglo-
Sakson hukuk sisteminin özelliklerini taşır. Bu çerçevede İngiliz hukuk sitemi
kaynaklı kıyıdaş hakları ilkesi riparian rights principle) ve madencilerin arazi
sahibi olmamaları nedeniyle su kullanımlarını kıyıdaşlık ilkesine
dayandıramamaları neticesinde ortaya çıkan kadim hak ilkesi prior
appropriation principle) ABD Su Hukukunun ulusal yer üstü sularına ilişkin
temel ilkeleri olarak benimsenmiştir. Suyun çok olduğu bölgelerde kıyıdaş
hakları ilkesi, az olduğu bölgelerde ise kadim hak ilkesi daha çok uygulama
alanı bulmakta olup, kimi bölgelerde ise bu iki sistem bölge ihtiyaçlarına cevap
verecek şekilde birleştirilerek karma hybrid) sistem adı altında uygulanmıştır.
ABD Su Hukukunda yer altı sularının kullanım haklarının
belirlemesinde kullanılan dört yöntem bulunmakta ve bunlar ‘mutlak sahiplik’
absolute ownership), ‘makul kullanım’ reasonable use), ‘bağlantılı haklar’
corrolative rights) ve ‘kadim hak’ prior appropriation) olarak adlandırılmaktır.
Mutlak sahiplik, ülke genelinde tarihsel olarak ilk benimsenen yöntem olmakla
birlikte zamanla yerini ‘makul kullanım’ ve ‘bağlantılı haklar’ yöntemlerine
bırakmıştır. Kadim hak yöntemi ise sınırlı sayıda eyalette uygulanmaktadır.
ABD Su Hukuku, su kaynaklarının her bir eyaletin kendi hukuk düzeni
eliyle yönetilmesini esas almakla birlikte, federal düzeyde büyük önem arz
eden konular Federal Devletin düzenlemelerine tabi kılmıştır. Bu çerçevede,
ABD Su Hukukunun temel mevzuatı söz konusu olduğunda, her bir eyaletin
kendi düzenlemeleri değil, bütün ülke çapında hüküm ve sonuç doğuran
Federal düzenlemeler gündeme gelmektedir. ABD Su Hukukuna ilişkin
kurumsal yapı da federe ve federal devlet ölçeğinde farklılıklar göstermektedir.
ABD Su Hukukunda sınıraşan sular konusu, temelde komşu ülkeler
olan Meksika ve Kanada ile yaşanan uyuşmazlıklar doğrultusunda
şekillenmiştir. Her bir uyuşmazlık kendi koşulları çerçevesinde farklı
doktrinlerin savunulmasına sahne olmuş ve nihayetinde anlaşmalar yoluyla
çözüme kavuşturulmuştur.
Çalışmanın ikinci ana başlığı olan AB Su Hukuku 1 0’li yıllardan
itibaren gelişme göstermiş ve nihayet 2000 yılında Su Çerçeve Direktifinin
yürürlüğe girmesi ile bu günkü halini almıştır. Bir başka deyişle günümüzde
AB Su Hukuku Su Çerçeve Direktifi temelinde şekillenmiş bulunmaktadır.
Yerüstü, yeraltı, kıyı ve geçiş sularına ilişkin hükümlerin yanı sıra, sınıraşan
suların yönetimine ilişkin düzenlemeler de içeren direktifin temel prensibi su
kaynaklarının ülkelerin siyasi sınırlarından bağımsız olarak havza ölçeğinde
yönetimi olarak özetlenebilir. AB Su Hukukunun anayasası niteliğindeki Su
Çerçeve Direktifinin yanı sıra, suların kalitesinin korunması ve
iyileştirilmesine ilişkin diğer bazı direktifler de bulunmaktadır.
AB çevre hukuku ve politikasının bir parçası niteliğindeki AB Su
Hukuku, AB’nin temel ve yardımcı kurumları tarafından şekillendirilmektedir.
Bunlardan başlıcaları Avrupa Komisyonu, Avrupa Parlamentosu, Bakanlar
Konseyi, Avrupa Konseyi, Avrupa Birliği Adalet Divanı, Arupa Çevre Ajansı
ve Avrupa Yatırım Bankasıdır.
AB üyesi ülkelerin su kaynaklarının önemli bir kısmını oluşturan
sınıraşan sular üye devletler arasında bir takım sorunlara sebep olmuş, bu
sorunların çözümü Su Çerçeve Direktifinin ilgili hükümleri ve AB’nin taraf
olduğu uluslararası sözleşmeler kapsamında sağlanmaya çalışılmıştır. Bahse
konu sorunların önde gelenleri Tuna ve Ren Nehirlerine ilişkin olarak
yaşananlar ayrıca İspanya – Portekiz ve Yunanistan – Bulgaristan arasında
yaşananlardır.
Türk Su Hukuku Osmanlı İmparatorluğu döneminden başlayan bir
gelişme kaydetmiş, önceleri İslam hukuku kuralları çerçevesinde düzenlenmiş
iken, Mecelle-i Ahkam-ı Adliye’nin yürürlüğe girmesiyle birlikte batı hukuku
temelinde düzenlemelerle şekillenmeye başlamıştır. umhuriyet dönemine
gelindiğinde ise Anayasal ve yasal düzenlemelere konu olmuştur. Bu dönemde
Türk Su Hukukuna ilişkin temel ayrım olan genel su ve özel su ayrımının genel
hatları esasen Medeni Kanun çerçevesinde düzenlenmiş, yargı kararları ile de
ayrıntılı şekilde ortaya konmuştur.
Türk Su Hukukuna ilişkin çok sayıda hukuki metin bulunmakta olup,
bunlardan bir kısmı eski tarihlerde düzenlenmiş olduklarından günümüz
ihtiyaçlarına cevap verecek niteliği haiz değildir. Bahse konu temel
düzenlemelerden bazıları Sular Hakkında Kanun, Yeraltısuları Hakkında
Kanun, Çevre Kanunu, Büyükşehir Belediyeleri Kanunu, İSKİ Genel
Müdürlüğü Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun, Taşkın Sulara ve Su
Baskınlarına Karşı Korunma Kanunu, Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli
Sular Kanunudur.
Su mevzuatındaki dağınık yapıya paralel olarak Türk Su Hukukuna
ilişkin kurumsal yapı da çok parçalı bir görünüm arz etmektedir. Çok sayıda
kurum ve kuruluş suya ilişkin olarak yetkilendirilmiştir. Bunlardan öne
çıkanları Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Enerji
ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı, Devlet Su İşleri Genel
Müdürlüğü, Türkiye Su Enstitüsü, Belediyeler ve İl Özel İdareleridir.
Türkiye’nin toplam sınır uzunluğunun %22’sine karşılık gelen sınıraşan
ve sınır oluşturan sular, Türk Su Hukukunda önemli yer tutmaktadır.
Türkiye’nin 25 hidrolojik havzasının 5 tanesini oluşturan sınıraşan havzalar
Meriç – Ergene, Çoruh, Kura – Aras, Asi ve Fırat – Dicle havzalarıdır. Türkiye
bu havzaların bazılarında aşağı, bazılarında ise yukarı kıyıdaş olup, bu sular
zaman zaman komşu ülkelerle Türkiye arasındaki ilişkiler çerçevesinde ele
alınmaktadır. Türkiye’nin sınıraşan sularına ilişkin su politikasının temel
ilkelerinden başlıcaları; hakça, makul ve etkin kullanım, suyun yararlarının
paylaşılması, meselelere kıyıdaş ülkeler arasında çözüm aranması, deneyim ve
bilgi paylaşımında bulunulması, aşağı kıyıdaş ülkelere önemli zarar
verilmemesi olarak sıralanabilir.
Çalışma boyunca yapılan inceleme neticesinde; her ne kadar devletler
farklı hukuk sistemlerine tabi olsalar da kimi konularda ortak ilkelere ulaşıldığı
tespit edilmiştir. Zira ulusal yerüstü sularına ilişkin olarak kadim hak ilkesi ve
kullanım amacına göre öncelik tanınması ortak olarak benimsenmiştir.
Diğer taraftan, Türk Su Hukukunda yüzey suları açısından benimsenen
ilkelerde su miktarına dayalı bölgesel bir ayrım mevcut değilken, ABD Su
Hukukunda, suyun kıt olduğu batı bölgeler ile bol olduğu doğu bölgeleri
arasında bölgesel bir ayrım mevcuttur.
Öte yandan, özellikle AB Su Hukukuna ilişkin incelemeler neticesinde,
su kaynakları yönetiminde gelinen son noktada en ideal biçimin, kamuoyunun
bilgilendirildiği ve katılımın sağlandığı, kirleten öder ve kullanan öder
prensiplerinin hayata geçirildiği, çevresel hedefleri gerçekleştirmeye yönelik
önlemler programının uygulandığı havza bazlı yönetim olarak kabul edildiği
anlaşılmıştır.
Çalışma neticesinde ortaya çıkan bir başka husus ise Türk Su Hukuku
mevzuat yapısının, çalışmaya konu edilen diğer hukuk sistemlerine nispeten
dağınık bir görünüm arz ettiğidir. Kurumsal yapının da çok parçalı olduğu
dikkate alındığında, su kaynakları yönetiminde sadeleştirilmiş bir mevzuat ve
parçalı olmayan bir yönetim yapısının oluşturulmasının Türk Su Hukukunun
gelişimi ve suyun etkin ve verimli yönetimi açısından önem arz ettiği ortaya
çıkmaktadır. Bunula beraber, 2011 yılında Orman ve Su İşleri Bakanlığı’nın
kurulması ile beraber su kaynakları yönetiminin bakanlık seviyesinde
teşkilatlandırılması ile bu konuda önemli bir yol alınmıştır. Ancak bu çalışma
çerçevesinde yapılan inceleme neticesinde, konuya ilişkin olarak aşağıdaki
somut önerilerin uygulamaya geçirilmesinin Türk su hukuku ve politikasında
kapsamında fayda sağlayabileceği sonucuna varılmıştır.
Su mevzuatındaki mevcut dağınık ve parçalı yapının mümkün
olduğunca tek bir yasal düzenleme altında toplanması ihtiyacının en kısa
sürede giderilmesi büyük önem arz etmektedir. Bu çerçevede Su Kanunu adı
altında hazırlanacak bir yasal düzenleme vasıtasıyla meselenin bütün yönlerini
ve diğer ülke uygulamalarını Türkiye’nin tarihsel süreç içerisinde edindiği bilgi
birikimi ile harmanlayarak ileriye dönük bir bakış açısıyla ortaya koymak,
Türk su hukukunun sağlam ve nitelikli bir alt yapıya kavuşmasına hizmet
edecektir.
Bu çerçevede düzenlenecek idari yapının da son dönemde dünya çapında yaygın uygulamalardan olan bankacılık, enerji, sermaye piyasası, telekomünikasyon gibi başta stratejik olmak üzere çeşitli açılardan önem taşıyan sektörlerde münhasıran düzenleme ve denetleme yetkisi ile idari ve mali özerkliğe sahip nitelikte düzenlemesi, Türk su hukuku ve politikasının uygulama ve yönetilmesi açısından büyük fayda sağlayacaktır. Böyle bir yapının kurulmasının başka bir faydası da denetim ve ceza etkinliğinin artırılması olacaktır.
Su hukuku ve uygulamalarının hem teknik hem de hukuki boyutunun derinliği sebebiyle ihtisas gerektiren bir alan olduğu dikkate alındığında, ihtisas
gerektiren alanlarda halihazırda yargılama usulüne ilişkin olarak hukuk
sistemimizde benzeri uygulaması bulunan ihtisas veya mahsus görevli su
hukuku mahkemeleri oluşturulması ve su davalarının bu mahkemeler eliyle
görülmesi, su hukukunu geliştirecek bir adım olacaktır.
KAYNAKÇA
KİTAPLAR
Abernathy, C.F.: Law in the United States, West Group, St. Paul 2006.
Akın, M., & Akın, G., Suyun Önemi, Türkiyede Su Potansiyeli, Su Havzaları ve Su Kirliliği. AÜDTCF Dergisi ,2007, 47 (2), 105-118.
Baykan, N.: Su Hukuku Öğretileri, Pamukkale Üniversitesi, VI. Ulusal Hidroloji Kongresi, Bildiriler Kitabı, s. 4 – 957, Denizli 2010
Bilen, Ö.: Türkiye'nin Su Gündemi, Umut Matbaacılık, Ankara 200 .
Doğrusöz, M. E.: Sular Hukuku, Yetkin Yayınevi, Ankara 1997.
Duru, B.: Avrupa Birliği Politikaları, Der.) Erhan, Ç.; Senemoğlu D., İmaj Yayınevi, Ankara 2007.
Getches, D.: Water Law in a Nutshell, West Publishing, St. Paul 1997.
Gözler, K.: Genel Hukuk Bilgisi, Ekin Yayınevi, Bursa 200 .
Güler, B. A.: Su Hizmetleri Yönetimi, TODAİE Yayınları, Ankara 1 .
Güneş, A. M.: Avrupa Birliği Çevre Hukuku, 12 Levha Yayıncılık, İstanbul 2011, s. 411.
Havza Yönetimi ve Su Bilgi Sistemi Çalışma Grubu Raporu HYSBSÇGR), T. . Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Ormancılık ve Su Şûrası, 2012.
Kibaroğlu, A.: Türk Dış Politikası ve Su, Ortadoğu Analiz, 2013.
Palabıyık, M. S.; Yıldız, A.: Avrupa Birliği, ODTÜ Geliştirme Vakfı, Ankara 200 .
Sar, D.: Uluslararası Nehirlerden Endüstriyel ve Tarımsal Amaçlarla Faydalanma Hakkı, Nadir Kitabevi, Ankara 1 0.
Senemoğlu, D. vd.: 2011, Avrupa Birliği Kurumları, Avrupa Birliği Temel Konular, İmaj Yayınevi, Ankara 2011.
Tarlock, J. N. D.: Water Resource Management, Thomson Reuters Foundation Press, New York 2009 Toklu, V.: Su Sorunu, Uluslararası Hukuk ve Türkiye, Turhan Kitabevi, Ankara 1 Ünal, Ş.: Avrupa Birliği Hukukuna Giriş, Yetkin Yayınevi, Ankara 200
MAKALELER
Batal, S.: AB Çevre Politikalarının Temel Özellikleri, Mevzuat Dergisi, 2010, 1 14 ), http://www.mevzuatdergisi.com/2010/04a/06.htm.
Bilen, Ö.: Türkiye İle Komşuları Arasında İmzalanan Sınıraşan ve Sınır Suların Ait Bazı Anlaşma ve Belgelerin Değerlendirilmesi, 1 , s. 1.
Budak, S.: Karşılaştırmalı Hukukta Su Kaynaklarının Korunması ve Denetimi,
Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Özel Hukuk Bülteni, 2000, 1 1 – 205 an, H. H.: Türkiye’nin Sınıraşan Suları, Çağdaş Yerel Yönetimler, 2003, 12 (2), 62 – 74.
Güneş, A. M.: Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi ve Türk Su Hukuku, Yedi Tepe Üniversitesi Dergisi, 2010, 2, 1 – 17
http://ozdenbilen.com/Dosyalar/OzdenBilenYayinlari/MakaleRaporSunum/HacettepeUniversitesiHidropolitikDerslerindenAlintilar.doc (22.05.2014)
Hutchins, W.A; Steelet, H.A.: Basic Water Rights and Doctrines and Their Implications for River Basin Development, Law and Contemporary Problems, 1957, 22, 276 – 300
Karadeniz, Ö: Hukuk Öğretimi Bakımından Roma Hukuku, AÜHFD, 1 6 , 26 1-2), 323-347
Lauer, T. E.: The Common Law Background of The Riparian Doctrine, Missouri Law Review, 1963, 28 (1), 60 – 107
Maden, D. T.: AB SÇD AB Üyesi Olan ve Olmayan Ülkeler Arası İşbirliği
Uygulamaları, Tuna Nehri Örneği, ORSAM Resmi İnternet Sitesi, 2011,
http://www.orsam.org.tr/tr/sukaynaklari/analizgundemgoster.aspx?ID=2996.
Nakashima, M.; Teernik, J. R., Water Allocation, Rights and Pricing, World Bank, 1993
Özbay, Ö.: Türkiyede Sularla İlgili Yasal Düzenlemelerin Tarihsel Gelişimi ve
Türkiye’deki Durum, TMMOB Su Politikaları Kongresi, 2006
Rüştü, İ; Salem, K.: Türkiye’nin Sınıraşan Akarsu Anlaşmalarına oğrafi Açıdan Bir Bakış, Marmara orafya Dergisi, 2004
Sümer, V.: AB Su Politikası ve Türkiye: Uyum Sürecine Kuramsal Bir Yaklaşım,
Ortadoğu Analiz, 201 , 5 5 ), 2 – 40
Tacar, P.: Türkiyenin Sınıraşan Sularla İlgili Sorunları, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Türkiye umhuriyeti’nin 5. Yılı Özel Sayısı, 1 , XIV 42),
http://www.hidropolitikakademi.org/tr/turkiyenin-sinir-asan-sularla-ilgili-sorunlari.html (18.04.2014)
Trelease, F. J.: The Concept of Reasonable Beneficial Use in the Source of Surface Streams, Wyoming Law Journal, 1957, 12 (1), 1 – 21
Tuğaç, Ç.: AB SÇD Kapsamında Sınıraşan Sular, Orsam Rapor No: 154, Orsam Su Araştırmaları Programı, Rapor No: 1 , 201 .
TEZLER
Aktaş, M.: Sınıraşan Suların Ulaşım Dışı Kullanımının Hukuki Rejimi, DEÜ
Doktora Tezi, İzmir 2004
Dursun, A.: Sınıraşan Sular Fırat ve Dicle Nehirlerinin Türkiye, Suriye ve Irak
İlişkileri Üzerine Etkileri, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Isparta
2006
Kapan, İ.: Türkiye ile Suriye ve Irak Arasında Su Anlaşmazlığı, İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı Tezi,
İstanbul, 2006
Karakaş, M: Su Hukuku Bağlamında Su Kaynaklarının Yönetimi, Kurumsal ve
Hukuksal Yapı, Marmara Üniversitesi SBE Kamu Yönetimi ABD Yüksek
Lisans Tezi, 2007.
Kılıç, S.: Sınıraşan Sulara İlişkin Uyuşmazlıklar, Hacettepe Üniversitesi
Yüksek Lisans Tezi, 200
İNTERNET SİTELERİ
Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi
http://ec.europa.eu/environment/pubs/pdf/factsheets/water-framework-
directive.pdf (03.03.2014)
BM, İnsani Gelişim Raporu, 2006.
http://www.un.org/waterforlifedecade/scarcity.shtml (10.06.2013)
BM, Dünya Su Gelişim Raporu 4, 2012.
http://www.zaragoza.es/ciudad/medioambiente/onu/en/detallePer_Onu?id=71(
10.06.2013)
Federal Enerji Düzenleme Komisyonu, Resmi İnternet Sayfası,
http://www.ferc.gov/(10.06.2014)
http://www.usbr.gov/history/borhist.html (10.06.2014)
http://photos.state.gov/libraries/turkey/231771/PDFs/abd-anayasasi.pdf
(10.06.2014)
ABD Çevre Koruma Ajansı, Resmi İnternet Sayfası, EPA: Summary of The Celan
Water Act, http://www2.epa.gov/laws-regulations/summary-clean-water-
act(06.07.2013)
ABD Jeoloji Araştırmaları Kurumu, Resmi İnternet Sayfası, http://www.usgs.gov/ (13.06.2013)
Arazi Islahı Bürosu resmi internet sitesi, http://www.usbr.gov/main/about/
(29/05/2014)
Birleşik Devletler Askeri Mühendisler Birliği resmi internet sitesi, tarihçe sayfası,
http://www.usace.army.mil/About/History/BriefHistoryoftheCorps/Introduction.aspx (29.05.2014)
Board, S.W, California Environmental Protection Agency,
http://www.calepa.ca.gov/ (15.11.2013)
https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEilkssSDkeMRe7RhcULA1BDqy-JXNZbJiGNgPeLJlSLjZ6g0jkxiaLBVStdWiSOLzl_MXtnIXzDwgXBzCro0p26Lwqp0D7AYfHt4muhGHKF0UQxaTHkKzLndN6vlWRqYWykjGbK_aDNjTdt/s1600/AS%25C4%25B0+DOSTLUK+BARAJI.jpg (20.06.2014)
http://alpaytek.in/wp-content/uploads/2011/10/kut_bolgesi.jpg (20.06.2014)
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/51/Arasrivermap.jpg
(20.06.2014)
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/96/Danubemap.png
(17.06.2014)
http://web.ogm.gov.tr/birimler/merkez/toprakmuhafaza/Resimler1/coruh-
2.png (20.06.2014)
http://www.inweb.gr/workshops2/sub_basins/12_Nestos_files/image002.jpg(18.06.2014)
http://www.law.cornell.edu/uscode/text/42/chapter-103 (10.06.2014)
http://www.stratfor.com/sites/default/files/main/images/Colorado_river_0.jpg
(16.06.2014)
http://www.theworldorbust.com/wp-content/uploads/2013/05/Map-of-Great-
Lakes- in-the-United-States-and-Canada.jpg (17.06.2014)
http://www.uniworld.com/images/Regions/Europe/Cruises/Castles_along_the_
Rhine/maps/2014/2014_CAR.jpg (17.06.2014)
http://www.woofish.com/columbia_river_walleye_map.jpg (17.06.2014)
http://www.worldatlas.com/webimage/countrys/namerica/usstates/artwork/rivers/riogrand.htm (15.06.2014)
https://tinyurl.com/n5nlftu (17.06.2014)
Kaliforniya Su Planı, (KSP): California Water Plan, Federal Reserved Water Rights
Reference Guide, 2009, s. 2.
http://www.waterplan.water.ca.gov/docs/cwpu2009/0310final/v4c21a03_cwp2009.pdf / (08.12.2013)
Mammadov, R.M., Verdiyev, R.: Integrated Water Resources Management as
Basis for Flood Prevention in the Kura River Basin, United Nations Economic
Commission for Europe, 2009, s. 5
http://www.unece.org/fileadmin/DAM/env/water/meetings/flood/workshop%202009/presentations/session%203/Mammadov_Verdiyev_article.pdf
(20.06.2014)
Ren Nehrinin Korunması İçin Uluslararası Komisyon, Resmi İnternet Sitesi,
International Commission for The Protection of The Rhine, www.iks.org
Tuna Nehrinin Korunması İçin Uluslararası Komisyon, Resmi İnternet Sitesi,
International Commission for The Protection of The Danube River,
http://www.icpdr.org
ÖZEL NOT; BU ÇALIŞMAYI VE BİLĞİLERİ BİZE ARAŞTIRIP SUNAN SAYIN SERAP PERÇİN..
TEŞEKKÜRLER EDERİM..SAYGILARIMI SUNARIM..
http://www.suyonetimi.gov.tr/Libraries/su/SERAP_PER%C3%87%C4%B0N_UZMANLIK_TEZ%C4%B0_28092014.sflb.ashx
***