AĞRI İSYANLARI 1926 – 1930 BÖLÜM 17
EKLER
EK SAYFA
EK NO 1 Agrı Dagı Krokisi………………………………………………………………123
EK NO 2 Sevres Antlasmasına göre Türkiye’nin Taksimi Haritası (10 Agustos 1920)… 124
EK NO 3 1926 yılı 1 nci Harekât Tatbik Krokisi………………………………………....125
EK NO 4 Asilerin Dagılımını Gösteren Kroki……………………………………………126
EK NO 5 Hoybun Örgütü’nün dagıttıgı bildirinin kapagı ve öncü kadroları ile bazı üyelerinin toplu halde fotografları…………………………..127
EK NO 6-1 Hoybun Tüzügünün Kapagı…………………………………………128
EK NO 6-2 Hoybun Örgütü Tüzügünün syanla lgili Maddeleri……129
EK NO 7 Psikolojik Harp kapsamında; İhsan NURİ’nin isyancılarla beraber çektirdigi ve kartpostal olarak dagıttıgı resim…………………..130
EK NO 8 Nakil Kanunu…………………………………………………………………..131
EK NO 9 1928 yılı “Af Kanunu”……………………………………………………134
EK NO 10 Eskıyanın ran’daki merkezi Makü’yü, Agrı dagını, Bulakbası hudut karakolunu ve diger harekât sahasını gösteren harita……136
EK NO 11 Askeri birliklerin Agrı dagı ile aynı anda Zeylan deresine yaptıgı askeri harekâtı gösteren harita……………………………………………...137
EK NO 12 1930 yılında eskıyanın üstlendigi ve askeri harekât planlanan bölgeleri (Agrı, Bayazıt, Ercis, Zeylan) gösteren harita için .138
EK NO 13 1930 yılında yapılan harekâtı idare eden Salih Pasa’nın Milli mücadele yıllarından kalma resmi………………………………………..………139
EK NO 14 1919–1938 Döneminde Meydana Gelen ç Ayaklanmalar…………………..140
EK NO 15 syan Döneminde Orduda Kullanılan Sahra Topları…………………………141
EK NO 16 1930 yılı 1 nci Harekât Tatbik Krokisi………………………………………143
KAYNAKÇA
A. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Belgeleri:
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; 11825 Sayılı Kararname; Fon Kodu: 080.18.01.02.;Yer No: 23.69.7.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; 3 / 5194 Sayılı Kararname; Fon Kodu: 080.18.01.02.Yer No: 112.85.17.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; 3 / 5195 Sayılı Kararname; Fon Kodu:080.18.01.02.Yer No:112.85.18.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; 3820 Sayılı Kararname; Dosya: 96-39; Fon Kodu:30..18.1.1.; Yer No: 19.44..1
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; 3820 Sayılı Kararname; Fon Kodu: 030.18.01.01. YerNo:023.18.12. Tarih:20.03.1927
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Belge No: 030.10.00. Yer No: 77.511.16.Tarih:06.02.1950
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya 3.BÜRO, Belge No: 490.1.0.0. YerNo:607.102.7.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 106557; Fon Kodu: 030.10.0.0; YerNo:127.913..12.; Sayı: 4/803
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 106579; Fon Kodu: 030.10.0.0; YerNo:127.914..2.; Tarih: 22.04.1929
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 106585; Fon Kodu: 030.10.0.0; YerNo:127.914..8.; Sayı:4/3279
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 106586 Fon Kodu: 030.10.0.0 YerNo:127.914..9.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 106742; Fon Kodu: 30.10.0.0.; Yer No:128.917..35.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 106859; Fon Kodu: 30.10.0.0.; Yer No:128.920..4.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 106861 Fon Kodu: 30.10.0.0. Yer No:128.920.6.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 424143; Fon Kodu: 30.10.0.0.; Yer No:236.597..3.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 437–11 Fon Kodu: 30..18.1.2. Belge No:6.56..6.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 437142; Fon Kodu: 30.10.0.0., Yer No:261.756..4.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 85103; Fon Kodu: 30.10.0.0.; Yer No:83.549..19.;
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 85105 Fon Kodu: 30.10.0.0. Yer No:83.550..1.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 8589M;Fon Kodu: 30.10.0.0.; Yer No:83.549..5.;Sayı: 4/5038
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 8593 Fon Kodu: 30..10.0.0. YerNo:83.549..9.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 9194; Fon Kodu: 030.10.0.0; YerNo:105.684..14.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 96A311; Fon Kodu:030.18.01.02., YerNo:112.753..14.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No: 96B76; Fon Kodu: 030.10.0.0; YerNo:112.758..13.; Sayı:4/1676
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No:106602; Fon Kodu: 030.10.0.0 YerNo:127.914..25.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No:106742; Fon Kodu: 30.10.0.0. Yer No:128.917..35.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No:52-141; Fon Kodu: 030.18.01.02. Yer No:121.88.1.; Sayı: 3/10260.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No:52-141; Fon Kodu: 030.18.01.02.; Yer No:122.43.18.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No:86-118; Fon Kodu: 18-01-02-7; YerNo:29-43-13; Sayı:129936
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No:95-106; Fon Kodu:030-18-01-02; YerNo:75-48-18; Karar Sayısı 1/6766
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No:95-43; Fon Kodu: 030.18.01.02.; Yer No:36.39.2.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No:96A311; Fon Kodu: 30.10.0.0.; Yer No:112.753..14.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No:96B291 Fon Kodu: 30.10.0.0. Yer No:113.771..2.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Dosya No:96B298; Belge No: 030.10.0.0 YerNo:113.771.9.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 030.10.; Yer No:127.912.10; Sayı:928/6/5
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 030.10.0.0.; Yer No:127.913.6.; Sayı:4/193
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 030.10.0.0; Yer No:12.73.13.; Tarih:10.07.1929
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 030.10.0.0; Yer No:127.914.25.;Tarih:19.06.1929
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 030.10.0.0; Yer No:128.917.35.; Sayı:4/7275
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 030.10;.Yer No:127.912.10 Sayı: 928/6/5;
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 030.11.1.; Yer No: 6.22.10; Sayı:6/2879
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 030.18.01.02.; Yer No:121.88.01.
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 030.18.1.1; Yer No:6.46.3; Sayı: 2083
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 030-18-01-22; Yer No: 48-64-12; Sayı2/1292
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 080.10.01.02. Yer No:/36.39.2 Sayı:15/14440
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 080.18.01.02; Yer No:4.36.6.; Sayı:1/8139
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 080-18-01-02; Yer No:23-69-20;Sayı:14/11838
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 272.12; Yer No:60.168.13; Sayı:1/2569
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 30.18.01.02 Yer No: 45.15.7; Sayı:2/303
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu: 490.01.0.0; Yer No:1.2.21.;Tarih:21.03.1929
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu:030-10, Yer No:113-771-1; Tarih 4.4.29.;Sayı:2264
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Fon Kodu:030-10; Yer No:113-771-4; Tarih 13.4.29.;Sayı: 2456
Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi; Sayı: 9037; Dosya No: 40-89; Fon Kodu: 30.18.01.02.;Yer No: 9.16..7.
B. Zabıt Cerideleri ve Resmi Gazeteler;
TBMM Zabıt Ceridesi; Devre II; Cilt 27; çtima Senesi IV; s. 77.
TBMM Zabıt Ceridesi; Devre II; Cilt 33; çtima Senesi IV; s. 274
TBMM Zabıt Ceridesi; Devre III; Cilt21; çtima Senesi 3; s. 4,5,6.
Resmi Gazete “Bazı Eshasın Menatıkından Garb Vilayetlerine Nakillerine Dair
Kanun”; 4 Temmuz 1927; Sayı.624.
Resmi Gazete “Sark Mıntıkasında Muayyen Vilayet Ve Kazalarda Ceraim Takibatı İle Cezaların Tecili Hakkında Kanun”; 14 Mayıs 1928; sayı.888
C. Gazeteler;
Cumhuriyet Gazetesi;
Hadisat Gazetesi;
Vakit Gazetesi;
Dünya Gazetesi;
Hâkimiyeti Milliye Gazetesi;
Milliyet Gazetesi;
Kenthaber Gazetesi;
Zaman Gazetesi;
Yeşil Igdır;
D. Makale ve Ansiklopedi Maddeleri:
Grolier International Americana; “Agrı” Maddesi; Cilt 1; İstanbul 1993;
İslam Ansiklopedisi; “Agrı” Maddesi; Cilt 1; İstanbul 1950;
AYTEPE Oguz; “Kürdistan Teali Cemiyeti” Tarih ve Toplum Dergisi; Ankara 1998; Sayı174;
AYTEPE Oguz; “Hoybun Cemiyeti’nin Amerika Faaliyetleri” Tarih ve Toplum Dergisi; Ankara 1998; Sayı 176;
AYTEPE Oguz; “Kürt İstiklal Komitesi” Tarih ve Toplum Dergisi; Ankara 1998; Sayı 173;
AYTEPE Oguz; Yeni Belgeler Isıgında Hoybun Cemiyeti; Toplumsal Tarih Dergisi; EKİM 1998;
E. Kitap ve Anılar;
ALAKAM Rahat; Hoybun Örgütü ve Agrı Ayaklanması; İstanbul 1998;
ALPARSLAN İsmet; Agrı, Anadolu’nun Giriş Kapısı; Ankara 1984;
Anadolu İsyanları; Kara Kuvvetleri Komutanlıgı; KK Basımevi Ankara;1998;
ARMAOGLU Fahir; 20 nci Yüzyıl Siyasi Tarihi I-II; İstanbul 1992;
AYBARS Ergün; İstiklal Mahkemeleri; 2 nci Baskı; İstanbul 1997;
AYBARS Ergün; Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I; İzmir 2005;
AYDEMİR Ş. Süreyya; İkinci Adam; İstanbul 1966; Cilt 1;
AYDEMİR Ş.Süreyya; “ Tek Adam ”; İstanbul Mart 1996; Cilt 3;
BASBUG Hayri; Kürttürkleri ve Fanatik Ermeni Faaliyetleri; Ankara 1984;
BAYKARA Tuncer; Anadolu’nun Tarihi Cografyasına Giriş I – Anadolu’nun İdari Taksimatı; Türk Kültürünü Arastırma Enstitüsü; Ankara 1988;
BAYRAK Mehmet; Kürdoloji Belgeleri II; Ankara 2004
BİLGİN M. Sıraç; Barzani; İstanbul 1992; s.31.
BOZDAG İsmet; Kürt İsyanları; İstanbul 2001;
BULUT Faik; Devlet Gözüyle Kürt İsyanları; İstanbul 1991
CEMİL Kadri (Zinar SLOP), Doza Kürdistan (Kürt Davası) Ankara 1991;
ÇANKAYA Necati; Çaglar Öncesinden Günümüze Dogu Anadolu; İstanbul 2000;
ÇAY A.Haluk; Her Yönüyle Kürt Dosyası; Ankara 1996;
ÇETİNER Selahattin; Sorunlarıyla Dogu ve Güneydogu Anadolu Gerçegi; Ankara 2003;
DERSİMİM. Nuri; Kürdistan Tarihinde Dersim; İstanbul 1994;
Dogu Bölgesindeki Geçmis İsyanlar ve Alınan Dersler; Genelkurmay Basımevi; Ankara1946
GOLOGLU Mahmut; Türkiye Cumhuriyeti 1923; Ankara 1971;
GÖKTAS Hıdır, Kürtler İsyan -Tenkil; İstanbul 1991;
GÜNES İhsan; Türk Parlamento Tarihi - I. ve II. Mesrutiyet Cilt II; Ayan ve Mebusan
Üyelerinin Özgeçmisleri; Yalova 1988;
GÜNEŞ İhsan; Türk Parlamento Tarihi; IX ncu Dönem 1950-1954; Cilt VII; Yalova 1988
GÜRSEL İ Ethem; Kürtçülük Gerçegi Ankara 1977;
HÂLLI Resat; “Türkiye Cumhuriyeti’nde Ayaklanmalar” Genel Kurmay Harp Yayınları; Ankara 1972;
İNÖNÜ İsmet; Hatıralar; Bilgi Yayınevi; Ankara 2006; 120
KALMAN M.; İngiliz ve Türk Belgelerinde Botan Direnisleri; İstanbul 1996;
KARABEKİR Kazım; Ermeni Dosyası; İstanbul 1995;
KARABEKİR Kazım; Kürt Meselesi; İstanbul 1995;
KARACA Emin; Agrı Eteklerinde İsyan; İstanbul 2003;
KIRZIOGLU Fahrettin, Bütünüyle Erzurum Kongresi, Ankara 1993
KIVILCIMLI Hikmet; İhtiyat Kuvvet; İstanbul 1979;
KOCABAS Süleyman; Tarihte Türk-Rus Mücadelesi; İstanbul 1989;
KOÇAS M. Sadi; “Kürtlerin Kökeni ve Güneydogu Anadolu Gerçegi”; İstanbul 1990;
KOLOGLU Orhan; Lawrence Efsanesi; 2003 İstanbul;
KUNT Metin, AKSN Sina, ÖDEKAN Ayla, TOPRAK Zafer, Hüseyin G. YURDAYDIN,
Türkiye Tarihi 3 - Osmanlı Devleti; İstanbul 1992;
KURUBAS Erol; Kürt Sorununun Uluslararası Boyutu ve Türkiye; Ankara 2004
LEWIS Bernard; Modern Türkiye’nin Dogusu; Ankara 2004;
M. KALMAN; Belge, Tanık ve Yasayanlarıyla Agrı Direnisi; İstanbul; EKM 1997;
NUR Rıza; Hayat ve Hatıratım; İstanbul 1992;
NURİhsan; Agrı Dagı İsyanı; İstanbul 1992
ÖNAL Sami; Hüsrev Gerede’nin Anıları; stanbul 2003
ÖZTÜRK İbrahim Sadi, Mondros, Sevr, Lozan Andlasmaları, ATO yayınları, Ankara 2004,
PEHLİVANLI Hamit; Besinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I; Degisen Dünya
Dengeleri içinde Askeri ve Stratejik Açıdan Türkiye; İstanbul 23–25 Ekim 1995;
SAKALLI Bayram; Milli Mücadele’nin Sosyal Tarihi; İstanbul 1997;
SASUN Garo; Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. Yy’dan Günümüze Ermeni Kürt İlişkileri; Med Yayınları;
SAYGIN Selami; Yeni Sark Meselesi; İstanbul 2003;
SEKBAN Mehmet Sükrü; Kürt Meselesi; Ankara 1979;
SERD Hasan Hisyar; Görüs ve Anılarım; stanbul 1994;
ŞADİLLİVedat; Türkiye’de Kürtçülük Hareketleri ve İsyanlar; Ankara 1980; Cilt No:1;
ŞİMŞİR Bilal; İngiliz Belgelerinde “ Kürt Sorunu ”; Ankara 1975;
TANYOL Cahit, “Türkler ile Kürtler”; İstanbul, 1999;
TEVETOGLU Fethi; “Atatürk’le Samsun’a Çıkanlar”; Ankara 1987;
TOYNBEE Arnold J. –JAESCHKE Gotthard; Türkiye’nin Parçalanması ve İngiliz Politikası; İstanbul 2005;
UÇANTÜRK Fahri; 1930 Yılı Agrı Harekâtına Karaköse’den Bir Bakıs; Eskisehir 1948
BÜTÜN BÖLÜMLER DİPNOTLARI;
1 M. Sadi KOÇAS, Kürtlerin Kökeni ve Güneydogu Anadolu Gerçegi, İstanbul 1990, s.19.
2 Resat HALLI, “Türkiye Cumhuriyeti’nde Ayaklanmalar” Genel Kurmay Harp Yayınları, Ankara 1972, s.9.
3 Cumhuriyet Gazetesi, “Sark’taki Hadise ve İran”, s.1.,13 Temmuz 1930
4 S.Süreyya AYDEMİR, Tek Adam III, İstanbul Mart 1996, s.207.
5 Metin KUNT, Sina AKSİN, Ayla ÖDEKAN, Zafer TOPRAK, Hüseyin G. YURDAYDIN, Türkiye Tarihi 3 - Osmanlı Devleti, İstanbul 1992, s.145.
6 Süleyman KOCABAS, Tarihte Türk-Rus Mücadelesi, İstanbul 1989, s. 305.
7 Süleyman KOCABAS, a.g.e., s.341.
8 Tuncer BAYKARA, Anadolu’nun Tarihi Cografyasına Giris I – Anadolu’nun İdari Taksimatı, (Türk Kültürünü Arastırma Enstitüsü Yayınları), Ankara 1988, s.252.
9 İsmet ALPARSLAN, Agrı, Anadolu’nun Giris Kapısı, Ankara 1984, s.1.
10 S.Süreyya AYDEMİR, Tek Adam III, s.208.
11 M. Sadi KOÇAS, a.g.e., s.144.
12 İsmet ALPARSLAN, a.g.e., s.126.
13 Hadisat Gazetesi, 4 Aralık 1918,
14 Fahrettin KIRZIOGLU, Bütünüyle Erzurum Kongresi, Ankara 1993, s.201-230.
15 Bayram SAKALLI, Milli Mücadele’nin Sosyal Tarihi, İstanbul 1997, s.161.
16 Kazım KARABEKR, Kürt Meselesi, İstanbul 1995, s.11.
17 Bernard LEWIS, Modern Türkiye’nin Dogusu, Türk Tarih Kurumu, 9 ncu Baskı, Ankara 2004, s.250.
18 Mahmut GOLOGLU, Türkiye Cumhuriyeti 1923, Ankara 1971,s.75.
19 Kara Kuvvetleri Komutanlıgı Yayını, Anadolu İsyanları, KK Basımevi Ankara, 1998, s.44.
20 İsyan yıllarında Küçük Agrı Dagı’nın dogusu İran topraklarında bulunuyordu. Sınır anlasması ile 1932 yılında
Türkiye’ye dâhil oldu. (bknz. Fahir ARMAOGLU, 20 nci Yüzyıl Siyasi Tarihi I-II, İstanbul 1992, s.332)
21 Agrı Dagı Krokisi için bknz. EK NO 1
22 İslam Ansiklopedisi, Cilt 1, “Agrı Maddesi”, İstanbul 1950, s.152.
23 Grolier International Americana, Cilt 1, “Agrı Maddesi”, İstanbul 1993, s.168.
24 Cumhuriyet Gazetesi, “Sakiler Perisan Bir Haldedirler”, s.1.,11 Temmuz 1930
25 Grolier International Americana I, a.g.m., s.168.
26 Yesil Igdır Gazetesi, s.1., 06 Eylül 2006
27 1959,Kars Dogumlu, Mehmet Ali ÖZDEMİR
28 Yöredeki av hayvanları çesitlilikleri ve çoklukları bakımından dikkat çekicidir. Şüphesiz ki isyan yıllarında bu hayvanların daha da fazla oldugundan bahsetmek yanlıs olmaz. İsyancılar yasayacakları yiyecek sıkıntısını bu yolla çözmek isteyeceklerdi.
29 Grolier International Americana I, a.g.m., s.168.
30 İslam Ansiklopedisi I, a.g.m., s.153.
31 Cumhuriyet Gazetesi, “Sakiler Perisan Bir Haldedirler”, s.1., 11 Temmuz 1930
32 Selahattin ÇETİNER, Sorunlarıyla Dogu ve Güneydogu Anadolu Gerçegi, Ankara 2003, s.99.
33 M. KALMAN, Belge, Tanık ve Yasayanlarıyla Agrı Direnisi, İstanbul, EK_M 1997, s.15.
34 Hamit PEHLİVANLI, Degisen Dünya Dengeleri İçinde Askeri ve Stratejik Açıdan Türkiye, Besinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, İstanbul 23–25 Ekim 1995, s.561.
35 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.16.
36 Kör Hüseyin Pasa Hamidiye alayları sayesinde zengin oldu. Daha sonra Ermeni olaylarında Ermeni Patriginden 400 altın alarak onları destekleme sözü verdi. Umumi harpte Ermeni köylerini de yagmaladı. Rus isgalinden sonra Konya’ya göçtü. Mütareke döneminde geri döndü. Dönüsünde büyük servetini de yanına almasına ragmen hükümet tarafından köylerine kadar iase ve ibateleri saglandı. (Vakit Gazetesi, 23 Temmuz 1930)
37 Mehmet BAYRAK, Kürdoloji Belgeleri II, Ankara 2004, s.349.
38 S. Süreyya AYDEMİR, İkinci Adam I, s.301.
39 Vedat SADİLLİ, Türkiye’de Kürtçülük Hareketleri ve İsyanlar, Ankara 1980, Cilt No1, s.127.
40 M. Nuri DERSİMİ, Kürdistan Tarihinde Dersim, İstanbul 1994, s.163.
41 Vedat SADİLLİ, a.g.e., s.128.
42 Resat Hallı, a.g.e., s.16. 17
43 Sevres Antlasmasına göre Türkiye’nin Taksimi Haritası (10 Agustos 1920) için bknz. EK NO 2
44 İbrahim Sadi ÖZTÜRK, Mondros, Sevr, Lozan Andlasmaları, ATO yayınları, Ankara 2004, , s.55
45 M. Sadi KOÇAS, a.g.e., s.6.
46 Ergün AYBARS, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, İzmir 2005, s.362.
47 Dr. Mehmet Sükrü SEKBAN, Diyarbakır/Ergani dogumlu olup, Üstegmen Mehmet Aga’nın ogludur.
1903 yılında Yüzbası rütbesi ile Askeri Tıbbiye’yi bitirmis olup Kürt Teavün Cemiyeti kurucularındandır. 1919 yılında ordudan istifa ederek serbest çalısmıstır. Daha sonra Bagdat’ta bir süre Hoybun Cemiyeti’nin Bagdat Sube Baskanlıgı’nı yapmıstır. Ancak daha sonra 1933 yılında Fransızca olarak yayınladıgı “Kürt Sorunu” adlı kitabında, şimdiye kadar Kürtçülük konusunda tuttugu yolun yanlıs oldugunu, Türklerin ve Kürtlerin kardes olduklarını, birlikte huzur ve mutluluk içinde yasayacaklarını yazmıstır.
1939 yılında Paris’ten Türkiye’ye dönen Dr. Mehmet Şükrü SEKBAN, 1960’da İstanbul’da ölmüstür. (Bknz. Selahattin ÇETİNER, a.g.e., s.338.)
48 Mehmet Sükrü SEKBAN, Kürt Meselesi, Ankara 1979, s.29.
49 Mahmut GOLOGLU, a.g.e., s.76.
50 İsmet İNÖNÜ, Hatıralar, Bilgi Yayınevi, Ankara 2006, s.350.
51 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.17.
52 Resat Hallı, a.g.e., s.167.
53 Oguz AYTEPE, “Yeni Belgeler Isıgında Hoybun Cemiyeti”, Toplumsal Tarih Dergisi, EKİM 1998, s.51.
54 Vedat ŞADİLLİ, a.g.e., s.128.
55 Vedat ŞADİLLİ, a.g.e., s.129.
56 Selahattin ÇETİNER, a.g.e., s.209.
57 Genelkurmay Baskanlıgı, Dogu Bölgesindeki Geçmis İsyanlar ve Alınan Dersler, Genelkurmay Basımevi, Ankara1946, s.20.
58 Kızılbas Asireti, 1929 yılına kadar İran’a tabi bir asirettir. Yazın hayvanları ile beraber Agrı eteklerine yerleşirlerdi. Tüm ihtiyaçlarını da İran’dan karsılarlardı. Ancak mecbur kaldıklarında Igdır ve Bayazıt civarından yiyecek temin ederlerdi. Tüm hayvanlarını türk topraklarında otlatırlar ancak vergi vermezlerdi. İsyancılara büyük destek saglamıslardır. İhsan Nuri ve Bro Heski Tello ile çok yakın temastaydılar. (Bknz. “ Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”, Dünya Gazetesi, 8 Mart 1953,
Anlatan, Zühtü GÜVEN)
59 Vedat ŞADİLLİ, a.g.e., s.129.
60 1926 yılı 1 nci Harekât Tatbik Krokisi için bknz. EK NO3
61 Resat Hallı, a.g.e., s.168.
62 Selahattin ÇETİNER, a.g.e., s.208. (ÇETİNER, bu harekatın sonundaki sehit sayısını 30 civarında göstermektedir.)
63 Faik BULUT, Devlet Gözüyle Kürt syanları, İstanbul 1991, s.80.
64 Vedat ŞADİLLİ, a.g.e., s.130.
65 Garo SASUNİ, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. YY’dan Günümüze Ermeni Kürt İliskileri, Med Yayınları, s.283.
66 Resat Hallı, a.g.e., s.169.
67 Resat Hallı, a.g.e., s.169.
68 Tazekent, İran sınırında Agrı ili Diyadin ilçesine baglı bir köydür. Tendürek Dagı ile Küçük Agrı arasındadır. İsyan yılarında sınır Diyadin’in hemen doğusundan geçmekteydi. Köyün bulundugu bölgenin sınıra yakın olması dolayısı ile bölgenin stratejik önemini de arttırıyordu. Buraya planlanan aldatmaca harekâtının iki amacı olmalıydı. Birinci amaç İran tarafını kapatarak isyancıların İran tarafına geçmesini önlemek, ikincisi ise İran tarafındaki asiretlerden isyancılara destek gelmesini önleyerek asıl kuvvetlerin emniyetini saglamaktı.
69 Asilerin Dagılımını Gösteren Kroki için bknz. EK NO 4
70 Faik BULUT, a.g.e., s.81.
71 Faik BULUT, a.g.e., s.82.
72 Tepeci: Eskıyalık ya da terör faaliyetlerinde, askeri kuvvetlerin harekâtını durdurmak veya yavaslatmak maksadıyla hâkim yerlere yerlestirilen,
3- 5 kisilik eskıya grubudur. Gözetleme yaparak askeri birliklerin faaliyetleri hakkında bilgi toplarlar. Yapılan bir harekâtta askeri birliklere uzak
mesafeden ates açarak, birlikleri durdurarak veya yavaslatarak büyük grubun bölgeden kaçmasını örterler.
73 Resat HALLI, a.g.e., s.172.
74 İsyancılar hayvanları ve çadırları ile beraber hareket etmekteydiler. Bu ise onlar için zaman kaybı demekti. Ne varki yasayabilecekleri yiyecek sıkıntısı nedeni ile aksini de yapmaları düsünülemezdi.
75 34 ncü Alay, 1880 yılında Sam’da kuruldu. 1911 Yemen Harbi’ne, 1913 Balkan Harbi’ne, 1915 Çanakkale’de Kerevizdere, Kanlıdere Muharebelerine istirak etti. Bu muharebelerden sonra Edirne’ye 1916 yılında da İstanbul’a intikal etti. Daha sonra Dogu Cephesi’nde Ermenilerle ve Ruslarla Malazgirt, Hınıs, Ercis, Rumiye, Karakurt ve Sarıkamıs’ta muharebelere katıldı. 1921’de Polatlı’ya sevk edildi. Büyük Taarruz’da Yunanlılara Aslıhanlar istikametinde basarı ile taarruz ederek İstiklal madalyası ile taltif edildi. 1923 yılında Sarıkamıs’a intikal eden Alay, Seyh Sait ve Agrı isyanlarında basarı ile mücadele etti. Halen Patnos’ta konusludur.
76 Çiftlik Köyü DoguBayazıt’a baglı, Agrı Dagı ile Sıhlı suyu arasında kalan ve isyancıların elebaslarından BroHeski Tello’nun köyüdür.
77 Resat Hallı, a.g.e., s.172
78 Emin KARACA, Agrı Eteklerinde İsyan, İstanbul 2003, s:22.
79 Resat HALLI, a.g.e., s.173.
80 Faik BULUT, a.g.e., s.81.
81 Faik BULUT, a.g.e., s.83.
82 Hâkimiyeti Milliye Gazetesi, “Tenkil Harekatı”, s.1., 22 Temmuz 1930
83 Vedat SADİLLİ, a.g.e., s. 131
84 İdare-i Örfiye Kanunu: İnönü Hükümeti’nin 3 Mart 1925 tarihinde güvenoyu almasından hemen sonra, Seyh
Sait İsyanı dolayısı ile 4 MART 1925’de kabul edilen 2 Maddelik bir kanundur. (Bknz.Ergün Aybars, İstiklal
Mahkemeleri, 2 nci Baskı, İstanbul 1997, s. 229.)
85 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre II, Cilt 27, İçtima Senesi IV, s. 77.
86 Bernard LEWIS,a.g.e., s.265.
87 A.Haluk ÇAY, Her Yönüyle Kürt Dosyası, 4 ncü Baskı, Ankara 1996, s.331.
88 Erol KURUBAS, Kürt Sorununun Uluslararası Boyutu ve Türkiye, Ankara 2004, s.170.
89 M. Nuri DERSİMİ, a.g.e., s.167.
90 Mehmet BAYRAK, a.g.e., s.358.
91 Hayri BASBUG, Kürt Türkleri ve Fanatik Ermeni Faaliyetleri, Ankara 1984, s.10.
92 Arnold J. TOYNBEE – Gotthard JAESCHKE, Türkiye’nin Parçalanması ve İngiliz Politikası, İstanbul 2005,s.361.
93 Kazım KARABEK_R, Ermeni Dosyası, İstanbul 1995,s.157.
94 İskender Bey, İngilizlerin yardımıyla yurt dısına çıkan Kürt Millet Fırkası yöneticilerinden ve “Leuge Kurd”
adıyla Belçika’da toplanan “Baskı Altındaki Milletler Konferansı’na (La Natio Oprim) katılan, notalar vererek
Kürtlerin durumlarından ve bagımsızlık isteklerinden bahseden kisidir. (bkz. Kadri Cemil Pasa (Zinar SİLOPİ ),
Doza Kürdistan (Kürt Davası), Ankara 1991,s.104.)
95 Oguz AYTEPE, “Hoybun Cemiyeti’nin Amerika Faaliyetleri” Tarih ve Toplum Dergisi, Ankara 1998, Sayı 176, s.55.
96 Kadri Cemil Pasa (Zinar SİLOPİ ), a.g.e., s.105.
97 Oguz AYTEPE, ”Yeni Belgeler Isıgında Hoybun Cemiyeti”, s.50.
98 Erol KURUBAS, a.g.e., s.171
99 Selahattin ÇETİNER, a.g.e., s.159
100 A.Haluk ÇAY, a.g.e., s.332.
101 Nasturi: Nastur adlı Süryani rahiplerinden birinin ortaya koydugu mezhepten olan kimselere verilen isimdir.
102 Selahattin ÇETİNER, a.g.e., s.159.
103 Dostki adı İran’da yasayan “Dostki” asiretinden gelmektedir. Bu asiret 1 nci Dünya Savası’nda ülkeden İran’a gitmistir.
104 Selahattin ÇETİNER, a.g.e., s.159.
105 “Hoybun” kelimesinin aslı XWEBUN’dur. Kürtçe de “xwe” sahiplenmek, sahip olmak anlamında kullanılır. Bu kelime “hoy” seklinde okunmaktadır. Okunusundan dolayı dilimizde “Hoybun” olarak kullanılmaktadır. Tam karsılıgı “biz olalım” ya da “benligimiz” olarak çevrilebilir. Ancak burada belirtilmesi gereken diger ama en önemli husus ise kelimenin gerçek karsılıgını tam olarak Ermenicede bulmasıdır. Ermenice olarak kelime “Haypun” ya da “Haydun” dur. Ermeniler kendilerine “Hay” adını verirler. “Dun” kelimesi ev, “Puyn” kelimesi ise “yuva” anlamına gelmekte olup, Haydun (Ermeni evi) veya Haypun (Ermeni Yuvası) anlamı tasımaktadır.
106 A.Haluk ÇAY, a.g.e., s.333.
107 Oguz AYTEPE, ”Yeni Belgeler Isıgında Hoybun Cemiyeti”, s.51.
108 Seyyid TAHA, 1881 yılında çıkan isyanın lideri Seyh Ubeydullah’ın torunudur. Babası ise Seyh Muhammed Sıddık’tır. Seyh Muhammed Sıddık, Kürt Teali Cemiyeti’nin baskanlıgını da yapan ve Seyh Said isyanındaki faaliyetlerinden dolayı idam edilen Seyyid Abdülkadir’in yegenidir. Seyyid Taha, Birinci Dünya Savası yıllarında Ruslarla mektuplastı. 1923 yılında ise ngilizler tarafından Irak’ın Revanduz bölgesi kaymakamlıgına getirildi. 1932 yılında Irak’ın bagımsızlıgını kazanması üzerine İran’a dönen Seyyid Taha,1939 yılında Tahran’da öldü. (Hayri BASBUG, a.g.e, s.49.)
109 A.Haluk ÇAY, a.g.e., s.333.
110 Selahattin ÇETİNER, a.g.e., s.159.
111 Kadri Cemil Pasa (Zinar SLOP), a.g.e., s.105.
112 Oguz AYTEPE, ” Yeni Belgeler Isıgında Hoybun Cemiyeti ”, s.50.
113 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.34.
114 Cumhuriyet Gazetesi, “ Kürt Cemiyeti Teskilatı ile Ermenilerin Birlestigi Anlasılıyor”, s.1., 9 Temmuz 1930
115 Vahan Papazian, 1876 yılında Van’da dünyaya geldi. Petersburg’da Tarih ve Edebiyat egitimi gördü. Ermeni Komitesi temsilcisi iken Meclis-i Mebusan seçimlerinde aday oldu. 30 Aralık 1908 tarihinde 61 oy alarak Van’dan mebus seçildi. Üçüncü devrede de bu görevi sürdürdü. Birinci Dünya Savası’nda ise Ermeni çetelerine liderlik yapmıstır. (Bknz. İhsan GÜNES, Türk Parlamento Tarihi - I. ve II. Mesrutiyet Cilt II, Ayan ve Mebusan Üyelerinin Özgeçmisleri,Yalova 1988, s.584.)
116 A.Haluk ÇAY, a.g.e., s.334.
117 Hoybun Örgütü’nün dagıttıgı bildirinin kapagı ve öncü kadroları ile bazı üyelerinin toplu halde fotografları için bknz. EK NO 5
118 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.34.
119 Tevfik Cemil, Türk ordusunda da görev yapmıs bir subaydır. İhsan Nuri ile beraber 1924 Agustos’unda İngilizlerin Musul görüsmeleri devam ederken ayaklandırdıkları Nasturilere karsı görevlendirilen askeri birlikte bulundu. Bu isyanda İhsan Nuri ile beraber Nasturilerin yanında yer aldı ve daha sonra onunla beraber Suriye’ye kaçtı.
120 Oguz AYTEPE, “Hoybun Cemiyeti’nin Amerika Faaliyetleri”, s.56.
121 Hayri BASBUG, a.g.e, s.58.
122 Mehmet BAYRAK, a.g.e., s.349.
123 Mehmet BAYRAK, a.g.e., s.338.
124 Garo SASUNİ, a.g.e., s.289.
125 Mehmet BAYRAK, a.g.e., s.338.
126 A.Haluk ÇAY, a.g.e., s.334.
127 Hoybun Örgütü Tüzügünün isyanla ilgili maddeleri için bknz. EK NO 6
128 İhsan NURİ, Agrı Dagı İsyanı, İstanbul 1992, s.48.
129 Oguz AYTEPE, “Hoybun Cemiyeti’nin Amerika Faaliyetleri”, s.56.
130 Mehmet BAYRAK, a.g.e., s.338.
131 Oguz AYTEPE, “Hoybun Cemiyeti’nin Amerika Faaliyetleri”, s.56.
132 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu:030-10, Yer No:113-771-1, Tarih 4.4.29., Sayı:2264
133 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu:030-10, Yer No:113-771-4, Tarih 13.4.29., Sayı: 2456
134 Hayri BAŞBUG, a.g.e, s.63.
135 M. Nuri DERSİMİ, a.g.e., s.139.
136 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu:030-10 Yer No:113-771-4, Tarih 13.4.29., Sayı: 2456
137 Oguz AYTEPE, “Hoybun Cemiyeti’nin Amerika Faaliyetleri”, s.58.
138 Hayri BASBUG, a.g.e, s.74.
139 Garo SASUNİ, a.g.e., s.256.
140 Garo SASUNİ, a.g.e., s.254.
141 Hayri BASBUG, a.g.e, s.11.
142 Rahat ALAKAM, Hoybun Örgütü ve Agrı Ayaklanması, İstanbul 1998, s.111.
143 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.43.
144 Garo SASUNİ, a.g.e., s.285.
145 Rıza NUR, a.g.e., s.467.
146 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 030-18-01-22 Yer No: 48-64-12, Sayı 2/1292
147 Hayri BASBUG, a.g.e., s.52.
148 Oguz AYTEPE, ”Yeni Belgeler Isıgında Hoybun Cemiyeti”, s.52.
149 Rahat ALAKAM, a.g.e., s. 66.
150 İsmet BOZDAG, Kürt İsyanları, İstanbul 2001, s.76.
151 Rahat ALAKAM, a.g.e., s.80.
152 Garo SASUN, a.g.e., s.322.
153 Rahat ALAKAM, a.g.e. s.110.
154 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 030.10.Yer No:127.912.10 Sayı: 928/6/5,
155 İhsan NURİ, a.g.e., s.53.
156 Rahat ALAKAM, a.g.e., s.110.
157 İhsan NURİ, a.g.e., s.53.
158 Birçok kaynakta Bro Heski Tello olarak adı geçmektedir. Ancak bu ad daha ziyade yöre agzının kullanılarak söylenmesinden ileri gelmektedir. Metnin ilerleyen bölümlerinde yöre agzı ile hitap daha fazla olmakla beraber her iki söylenis sekli de kullanılmıstır. Bazı kaynaklarda “Broya Heski Tello” ya da benzeri isimlerle anılmaktadır. Agrı bölgesindeki Celalli Asiret’inin Hesse Sori ailesindendir. Anne adı Telli, baba adı ise Hasan’dır. Adındaki kısaltmalar da bu isimlerden gelir.
Gerçek adı İbrahim Aga olup halk arasında Bro Heski Tello olarak tanılıyordu. (Bknz. “Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı” Dünya Gazetesi, 20 Mart 1953,)
159 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.23.
160 Kazım KARABEKİR, Kürt Meselesi, İstanbul 1995, s.11.
161 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.24.
162 Selami SAYGIN, Yeni Sark Meselesi, İstanbul 2003, s. 217.
163 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 272.12, Yer No:60.168.13, Sayı:1/2569
164 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 030.18.1.1, Yer No:6.46.3, Sayı: 2083
165 İhsan NURİ, a.g.e., s.22. (Halis ÖZTÜRK ise Bro Heski Tello’nun ayaklanmaya katılmasını çarpıtarak anlatmaktadır. Öyle ki Halis ÖZTÜRK, Bro Heski Tello’nun kendisinin dahi ifade etmedigi senaryolar üretmektedir.
Onun senaryosu su sekildedir: ““…Dogubeyazıd’a yeni bir kaymakam geliyor. Seyh Said isyanında alâkalı diye adam sürmek salâhiyetindedir. Hiç alâkalı olmayanlardan sürmek tehdidi ile para sızdırıyor. Bu arada da İbrahim Aga’dan elli adet altın lira istiyor. İbrahim Aga bunu görünce Agrı dagına gidiyor…”
Bknz. Vatan Gazetesi, Agrı İlavesi, 21 OCAK 1953)
166 Rahat ALAKAM, a.g.e., s.84.
167 Rahat ALAKAM, a.g.e., s.86 (Bro Heski Tello’nun akrabaları halen Türkiye’de yasamaktadırlar. Onun soyundan gelen Nambarhan Çoktin ve agabeysi gibileri Agrı Dagı’nda turist rehberligi yapmaktadırlar. Bknz. Zaman Gazetesi, 30 Agustos 2003, Mehmet Çoktin ise dogup büyüdügü Dogubayazıt İlçesi’nin Çiftlik Köyü Cebe mezrasına 2 derslik ve ögretmen lojmanı yaptırmayı üstlenmekte, bölgede cehaletle mücadeleye katkıda bulunmaktadır. Bknz. Kenthaber, 27 Agustos 2004)
168 İhsan NURİ, a.g.e., s.26.
169 Rahat ALAKAM, a.g.e., s.80.
170 İhsan NURİ, a.g.e., s.7.
171 “ Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”, Dünya Gazetesi, 20 Mart 1953,
172 İhsan NURİ, a.g.e., s.7.
173 Emin KARACA, a.g.e., s.106.
174 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.49.
175 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.49.
176 İhsan NURİ, a.g.e., s.26.
177 Hıdır Göktaş, Kürtler İsyan-Tenkil, İstanbul 1991, s.53.
178 Hasan Hisyar SERDİ, Görüş ve Anılarım, İstanbul 1994, s.177.
179 Selahattin ÇETİNER, a.g.e., s.132.
180 M. KALMAN, İngiliz ve Türk Belgelerinde Botan Direnisleri, İstanbul 1996, s.10.
181 Selami SAYGIN, a.g.e., s.216.
182 Hayri BASBUG, a.g.e., s.50.
183 Rahat ALAKAM, a.g.e., s.81.
184 Hasan Hisyar SERDİ, a.g.e., s.182.
185 Hasan Hisyar SERDİ, a.g.e., s.184.
186 İhsan NURİ, a.g.e., s.9.
187 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.53.
188 Psikolojik Harp kapsamında, İhsan NURİ’nin isyancılarla beraber çektirdigi ve kartpostal olarak dagıttıgı resim için bknz. EK NO 7
189 İhsan NURİ, ülkeye geri dönerken kendisine Hoybun Örgütü tarafından “Pasa” unvanı verildi. Bundan sonra isyancılar arasında İhsan Nuri Pasa olarak tanınacaktı. Daha önceleri de yabancı servisler en çok Türk ve Kürt öldüren Ermeni çete liderlerine de “Pasa (General)” unvanı vermislerdi. General Antarik,
General Torkum gibi. Bknz. Mehmet BAYRAK, a.g.e., s.380.
190 İhsan NURİ, a.g.e., s.9.
191 Rahat ALAKAM, a.g.e., s.80.
192 Cumhuriyet Gazetesi, “Agrı Harekatının Daha Fazla Uzamıya Tahammülü Yoktur”, s.1., 20 Temmuz 1930
193 M. Sıraç BİLGİN, Barzani, İstanbul 1992, s.31.
194 Hasan Hisyar SERDİ, a.g.e., s.360.
195 “ Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”, Dünya Gazetesi, 20 Mart 1953,
196 Vedat ŞADİLLİ, a.g.e., s.133.
197 İhsan NURİ, a.g.e., s.10.
198 M. Sadi KOÇAS, a.g.e., s.150.
199 İsmet BOZDAG, a.g.e., s.76.
200 Hasan Hisyar SERDİ, a.g.e., s.361.
201 Selahattin ÇETİNER, a.g.e., s.207.
202 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.83.
203 “ Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”, Dünya Gazetesi, 20 Mart 1953, (Korhan, Agrı’nın kuzeyinde kalan bir bölgedir. Veli Bey denilen sahıs ise aslen Erivanlı bir Ermenidir. Asıl adı da Voli’dir.)
204 Hasan Hisyar SERD, a.g.e.,361.
205 Temere ŞEMKİ, Tunceli bölgesinde yasayan Semekan Asiretinin lideridir. Bu asiret daha sonra Agrı bölgesine geçmistir.
206 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.82.
207 Hasan Hisyar SERDİ, a.g.e., s.364.(Bu olay basında da yer aldı. Vakit Gazetesi’nin 20 Temmuz 1930 tarihli nüshasında su sekilde yer almaktadır: “İhsan’ın Üsküdar’da oturan zevcesi Yasar Hanımın bir müddet evvel Halep tarikile zevcinin yanına gittigi söylenmektedir.”)
208 Necati ÇANKAYA, Çaglar Öncesinden Günümüze Dogu Anadolu, İstanbul 2000, s.263.
209 Hayri BAŞBUG, a.g.e., s.30.
210 İsmet ALPARSLAN, a.g.e., s.126.
211 A.Haluk ÇAY, a.g.e., s.332.
212 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.35.
213 Vedat ŞADİLLİ, a.g.e., s.133.
214 Mehmet BAYRAK, a.g.e., s.363.
215 İsyandan sonra Dogubayazıt’ın Çiftlikköy Köyünde yasamıstır. Çiftlikköy, Agrı iline 109 km., Dogubayazıt ilçesine ise 12 km mesafede ilçenin dogusunda yer almaktadır. Bro Heski Tello’nun akrabaları ise Agrı Dagı’nın güneyinde Dogubayazıt’ta ve Çiftlikköy’de yasamaktadırlar.
216 İsmet Alparslan, a.g.e., s.127. (smet Alparslan, Bro Heski Tello’nun oglunun ifadesine dayanarak Lawrance’ın bu isyanda rol aldıgını iddia etmektedir. Ancak bunu destekleyecek herhangi bir belgeye henüz rastlanmamıs olması dolayısı ile bu görüse süphe ile yaklasmak gerekmektedir.)
217 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 8589M,Fon Kodu: 30.10.0.0., Yer No: 83.549..5.,Sayı: 4/5038
218 Bilal ŞİMŞİR, İngiliz Belgelerinde “Kürt Sorunu”, Ankara 1975, s.178.
219 Orhan KOLOGLU, Lawrence Efsanesi, 2003 stanbul, s.8.
220 Bilal ŞİMŞİR, a.g.e., s.151.
221 Bilal ŞİMŞİR, a.g.e., s.177.
222 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 490.01.0.0, Yer No:1.2.21., Tarih:21.03.1929
223 Mehmet BAYRAK, a.g.e., s.349.
224 Rahat ALAKAM, a.g.e., s.111.
225 Vedat ŞADİLLİ, a.g.e., s.128.
226 M. KALMAN, Agrı Direnişi, s.27.
227 Hayri BAŞBUG, a.g.e, s.60.
228 M. KALMAN, “Belge, Tanık ve Yasayanlarıyla Agrı Direnisi” adlı eserinde isyancılar hakkında bilgi verirken sık sık farklı rakamlar telaffuz etmektedir. Bu sayılar 5 kisiden 25 kisiye kadar degismektedir. Burada Türk Ordusunu çok az kuvvetler karsısında basarısız ve isyancıları da büyük kuvvetler karsısında basarılı ve haklı göstermek çabasından dolayı böyle bir yol izlendigi söylenebilir. Ancak plan ile ilgili bu paragraf yine adı geçen eserden alınmıs olup, aslında sayının hiçte azımsanmayacak kadar önemli oldugunu göstermesi bakımından anlamlıdır.
229 Nakil Kanunu için bknz. EK NO 8
230 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre II, Cilt 33, çtima Senesi IV, s.274.
231 Rahat ALAKAM, a.g.e., s. 79
232 Resmi Gazete “Bazı Eshasın Menatıkından Garb Vilayetlerine Nakillerine Dair Kanun”, 4 Temmuz 1927, Sayı.624.
233 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 080.10.01.02. Yer No:/36.39.2 Sayı: 15/14440
234 M. KALMAN, Botan Direnisleri, s.81.
235 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.28.
236 Genelkurmay Baskanlıgı, a.g.e.24.
237 9 ncu Kolordu Komutanlıgı Karargâhı ile halen Erzurum merkezde konusludur. 9ncu Tümen Komutanlıgı ise sonraki yıllarda, Sarıkamıs bölgesinde konuslandırılmıstır.
238 Faik BULUT, a.g.e., s.111.
239 Genelkurmay Baskanlıgı, a.g.e., s.20.
240 Topların menzilleri harekât için yeterli görülebilir. Ancak askeri literatürde yaya bir piyadenin malzemeleri ile birlikte yüklü olarak saatte 4 km. yürüyecegi kabul edilir. Bu durumda eskıyaların da dümdüz bir arazide bile 2 saatlik yürüyüs ile topların menzilinden çıkacagı hesaplanabilir. Ayrıca arazinin kırık ve engebeli olması topların menzilini ve tesirini hatırı sayılır derecede düşürmektedir.
241 Faik BULUT, a.g.e., s.116.
242 Faik BULUT, a.g.e., s.115.
243 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s. 26 – 27. (Eserde iddia edildigine göre, Bro ve etrafındakiler, Agrı’yı ele geçirmek için bir gece ansızın baskın düzenlerler. İhsan NUR ise saldırı ile ilgili olarak Sakan asiretinin ran kesimi de asilere yardım ettigini iddia etmektedir. Fakat bu destege ragmen sehrin içerisinden yardım göremedikleri için basarılı olamadıklarını ve yöre halkından tam destek görmedigini itiraf etmektedir. Ancak bu saldırı ile ilgili olarak resmi kaynak, eser ya da anılarda herhangi bir ibareye rastlanmamıstır. Ayrıca böyle bir olay olduysa da basarısızlıgın arkasındaki sebep çok açıktır. Agrı’nın kuzeyi isyancıların sık kullandıgı bölge degildir. Bu bölgede daha önce etkili olamadılar ve ciddi boyutlu bir eylem yapamadılar. Burada yasayan yöre halkının çogunlugu daha önceki isyanlarda oldugu gibi bu isyana da destek vermemekteydi. Bunu da İhsan Nuri kendisi bizzat itiraf etmektedir. (Bknz. İhsan NURİ, a.g.e., s.25.)
244 Selami SAYGIN, a.g.e., s.217.
245 Faik BULUT, a.g.e., s.118.
246 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 9194, Fon Kodu: 030.10.0.0, Yer No:105.684..14.
247 Faik BULUT, a.g.e., s.116.
248 Faik BULUT, a.g.e., s.124.
249 Genelkurmay Baskanlıgı, a.g.e., s.19.
250 Faik BULUT, a.g.e., s.125.
251 Anadolu İsyanları, s.44.
252 Genelkurmay Baskanlıgı,a.g.e., s.19.
253 Faik BULUT, a.g.e., s.125.
254 İsmet BOZDAG, a.g.e., s.84.
255 Genelkurmay Baskanlıgı, a.g.e., s.19.
256 İbrahim Tali Bey, Hakkında farklı iddialar olmasına ragmen aslen 1875 yılında stanbul’da dogmustur. Orduda görevli tabip subaylardandır. Atatürk ile Samsun’a çıkan 18 subaydan biridir. Atatürk’e yakınlıga ile tanınır. Öyle ki soyadını (ÖNGÖREN) dahi Atatürk vermistir. (Bknz. Fethi TEVETOGLU, “Atatürk’le Samsun’a Çıkanlar”, Ankara 1987, s.155.) Kendisi Cumhuriyet Dönemi’ndeki bu kritik görevinden sonra İstanbul Mebuslugu ve nihayet 1934 yılında Trakya Umumi Müfettisligi görevlerini de icra etmistir.(Bknz: Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 30.18.01.02 Yer No: 45.15.7, Sayı:2/303)
257 M. Nuri DERSİMİ, a.g.e., s.136.
258 M. Nuri DERSİMİ, a.g.e., s.137.
259 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 030.10., Yer No:127.912.10, Sayı: 928/6/5,
260 Rahat ALAKAM, a.g.e., s.94
261 Emin KARACA, a.g.e., s.28.
262 Halis ÖZTÜRK, isyanın liderlerindendir. Sipki Asireti’nin reislerinden ve Hamidiye Alayları’nın komutanlarından Abdülmecit Bey’in ogludur. 1899’da Agrı’nın Tutak ilçesi Karakuyu Köyünde dogmustur. Üç esi,13 kızı ve 7 oglu vardır. Genelde tarımla ugrasmıstır. İsyana katılanlardan biridir. Çıkarılan “Af” kanunundan istifade ederek Türkiye’ye dönmüstür. Daha sonra Demokrat Parti’den siyasete atılmıs ve üç defa milletvekilligi yapmıstır. (Bknz.Türk Parlamento Tarihi, IX ncu Dönem 1950-1954, Cilt VII, Yalova 1988, s.27-28) Agrı isyanında İran’a geçmistir. 1930 yılı Subat’ında bir ayaklanmaya önderlik etmis daha sonra yakalanmasına ragmen kaçmayı basarmıs ve tekrar Agrı syancılarına katılmıstır. (Bknz. Bilal SMSR, a.g.e, s.154. )
263 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Belge No: 030.10.00., Yer No: 77.511.16., Tarih:06.02.1950
264 İhsan NURİ, a.g.e., s.34.
265 İhsan NURİ, a.g.e., s.36.
266 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.26.
267 İhsan NURİ, a.g.e., s.24.
268 1928 yılı “Af Kanunu” için bknz. EK NO 9
269 Resmi Gazete “Sark Mıntıkasında Muayyen Vilayet Ve Kazalarda Ceraim Takibatı ile Cezaların Tecili Hakkında Kanun”, 14 Mayıs 1928, sayı.888.
270 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 030.11.1., Yer No: 6.22.10, Sayı:6/2879
271 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, 3820 Sayılı Kararname, Fon Kodu: 030.18.01.01. Yer No:023.18.12. Tarih:20.03.1927
272 Hoybun Örgütü’nün bölgedeki zararlı faaliyetlerine engel olmak maksadıyla Dogu Vilayetleri Genel Müfettisligi kurularak basına İbrahim Tali Bey getirilmistir.
273 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.67.
274 Rahat ALAKAM, a.g.e., s.109.
275 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.79.
276 Mehmet BAYRAK, a.g.e., s.291.
277 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.79 (Yazar eserinde Af bildirisinin etkisinden çekinen bazı eskıyaların derhal Türk askerine yönelik saldırılara girisip 200 askeri öldürdüklerini iddia etmektedir. Eskıyalar yakaladıkları subayları diri diri bakır kazanlarda haslamıslardır. Bu davranısları ile hala yörede etkili olduklarını ve yandaslarının bu affa inanmamaları gerektigini ispata çalısıyorlardı. Yazar eserinin bu bölümünde farkında olmadan isyancıların iki konudaki haksızlıgını ve çekincesini dile getirmistir. Birincisi, isyancılar arasında fazla sayıda gönülsüz ve pisman olanının bulunması sonucu ilanın etkili olabilecegidir. İkincisi ise, öldürdükleri asker sayısı konusunda abartıya kaçmıs olmasıdır. Askerlerin öldürülüs biçimleri ise isyancıların devletin iyi niyetine karsılık olarak yaklasımlarının ne kadar haksızca, hunharca ve vahsice oldugunu göstermektedir.
278 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 030.10.0.0.., Yer No: 127.914.8
279 Celadet BEDİRHAN 1918 yılında Mısır’da “Kürt İstiklal Komitesi” adlı komiteyi kuran Süreyya BEDİRHAN’ın kardesidir. Bu komite faaliyetlerinde İttihat ve Terakki cemiyetini örnek alarak sürdürmüstür. (Oguz AYTEPE, “Kürt İstiklal Komitesi” Tarih ve Toplum Dergisi, Ankara 1998, Sayı 173, s.45.)
280 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.57.
281 İsmet BOZDAG, a.g.e., s.85.
282 Anadolu İsyanları, s.44.
283 Genelkurmay Baskanlıgı, a.g.e., s.19.
284 İsmet BOZDAG, a.g.e., s.85.
285 Garo SASUNİ, a.g.e., s.310.
286 “Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”, Dünya Gazetesi, 20 Mart 1953,
287 Emin KARACA, a.g.e., s.149.
288 “Dogu syanlarında Bir Türk Subayı”,Dünya Gazetesi, 21 Mart 1953,
289 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 490.01.0.0, Yer No:1.2.21., Tarih:21.03.1929
290 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 030.10.0.0., Yer No:127.913.6., Sayı: 4/193
291 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 080.18.01.02, Yer No:4.36.6., Sayı:1/8139
292 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 030.10.0.0, Yer No:12.73.13., Tarih: 10.07.1929
293 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 106557, Fon Kodu: 030.10.0.0, Yer No:127.913..12., Sayı: 4/803
294 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 030.10.0.0, Yer No:128.917.35., Sayı:4/7275
295 Saç Dagı, Agrı Dagı bölgesinde olmayan, ancak Horasan’ı Sarıkamıs’a baglayan bölgenin ortasında yer alır. Yüksekligi dolayısı ile bölgedeki geçide de adını vermistir.
296 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 030.10.0.0, Yer No:127.914.25., Tarih:19.06.1929
297 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 106585, Fon Kodu: 030.10.0.0, Yer No:127.914..8., Sayı:4/3279
298 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 96B76, Fon Kodu: 030.10.0.0, Yer No:112.758..13., Sayı:4/1676
299 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 106579, Fon Kodu: 030.10.0.0, Yer No:127.914..2., Tarih: 22.04.1929
300 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 106578, Fon Kodu: 030.10.0.0, Yer No:127.914..1., Tarih: 20.04.1929
301 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 106742, Fon Kodu: 30.10.0.0., Yer No: 128.917..35.
302 Yado, bölgedeki eskıyalardan biridir. 1929 yılına kadar isyancılara katılmamıstır. Ancak bu tarihten itibaren Ermenilerin de kıskırtmaları ile bölücülük faaliyetleri yapmaya baslamıstır. İsyanın bastırılmasından sonra 1936 yılına kadar eskıyalıga devam etmistir.
303 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 96B298, Fon Kodu: 030.10.0.0, Yer No:113.771.9.
304 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 106602, Fon Kodu: 030.10.0.0, Yer No:127.914..25.
305 “Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”,Dünya Gazetesi, 8 Mart 1953,
306 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 106586, Fon Kodu: 030.10.0.0, Yer No:127.914..9.
307 “Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”,Dünya Gazetesi, 7 Mart 1953,
308 “Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”,Dünya Gazetesi, 6 Mart 1953,
309 Seyh Abdülkadir, Semekanlı asiretinin Türkiye’den İran’a göç eden kısmının liderlerindendir. 400 hanelik kabinesi ve 500 silahlı adamı mevcuttur. Sahip oldukları hayvanları otlatmak için sınır asarak Aladag yaylasını kullanırlardı. Hükümetin hayvanlar için istedigi vergileri vermemek için zorbalık ve eskıyalık yaparlardı.(Bknz. “Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”, Dünya Gazetesi, 8 Mart 1953,)
310 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.26 – 27.
311 A. Haluk ÇAY, a.g.e., s.341.
312 Dünya Gazetesi, 18 Mart 1953, “ Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”,
313 A. Haluk ÇAY, a.g.e., s.341.
314 Semekanlı Asireti, 1929 yılında Agrı’daki Gevgeve bölgesinde eskıya ile asker arasında yasanan bir çarpısmada askerlerin gözleri önünde eskıyaya su ve erzak tasıdı. Ayrıca kadınlı erkekli silahlarıyla beraber eskıyaya katılarak yardım etti. Daha sonra askerlerin takibinden kurtulamayınca Agrı Dagı’nda Semekan Asiretinin reisi Temere Semki ve kardesi Çerho Bro’ya katıldılar. (Bknz. “Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”,Dünya Gazetesi, 12 Mart 1953,)
315 Emin KARACA, a.g.e., s.149.
316 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 96A311, Fon Kodu:030.18.01.02., Yer No:112.753..14.
317 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 437–11 Fon Kodu:030.18.01.02. Yer No:6.56..6.
318 Emin KARACA, a.g.e., s.151.
319 Hüsrev GEREDE, 12 Mart 1886 tarihinde İstanbul’da dogmustur. Askeri okulları bitirmeye müteakip 1908’de Harp Akademisi’nden Kurmay Yüzbası olarak mezun olmustur. Atatürk ile beraber 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkan 18 subaydan birisidir. Yeni Cumhuriyetin kurulması ile beraber kritik görevlerde bulunmustur. En son olarak da 2 nci Dünya Savası yıllarında Berlin Sefiri olarak görev yapmıstır. 22 Mart 1962 yılında İstanbul’da vefat etmistir. (Bknz. Fethi TEVETOGLU, a.g.e., s.203.)
320 Bilal ŞİMŞİR, a.g.e., s.185.
321 Bilal ŞİMŞİR, a.g.e., s.178.
322 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 106859, Fon Kodu: 30.10.0.0., Yer No: 128.920..4.
323 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 106861, Fon Kodu: 30.10.0.0., Yer No: 128.920.6.
324 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 106742, Fon Kodu: 30.10.0.0., Yer No: 128.917..35.
325 Bilal ŞİMŞİR, a.g.e., s.178.
326 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 106861 Fon Kodu: 30.10.0.0. Yer No: 128.920.6.
327 Dünya Gazetesi, 21 Mart 1953, “ Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”,
328 Bilal ŞİMŞİR, a.g.e., s.179.
329 Bilal ŞİMŞİR, a.g.e., s.156.
330 “Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”, Dünya Gazetesi, 23 Mart 1953,
331 Bilal ŞİMŞİR, a.g.e., s.179.
332 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Sayı: 9037, Dosya No: 40-89, Fon Kodu: 30.18.01.02., Yer No: 9.16..7.
333 Emin Karaca, a.g.e., s.157.
334 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 85103, Fon Kodu: 30.10.0.0., Yer No: 83.549..19.,
335 Emin Karaca, a.g.e., s.157.
336 “Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”, Dünya Gazetesi, 21 Mart 1953,
337 Cumhuriyet Gazetesi, “Kuvvetlerimiz Ararat Dagı Sahasını Tamamen İhata Etmistir”, s.5., 3 TEMMUZ 1930
338 Bilal ŞİMŞİR, a.g.e., s.184.
339 Genelkurmay Baskanlıgı, a.g.e., s.19.
340 İsmet BOZDAG, a.g.e., s. 87.
341 İsmet BOZDAG, a.g.e., s. 87
342 Mehmet BAYRAK, a.g.e., s.349.
343 Emin KARACA, a.g.e., s.33.
344 Eskıyanın İran’daki merkezi Makü’yü, Agrı dagını, Bulakbası hudut karakolunu ve diger harekât sahasını gösteren harita için bknz. EK NO 10
345 “ Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”, Dünya Gazetesi, 25 Mart 1953,
346 Selahattin ÇETİNER, s.211.
347 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.218.
348 Vakit Gazetesi, “ İkinci harekata hazırlık”, s.1., 8 Temmuz 1930
349 Genelkurmay Baskanlıgı, a.g.e., s.19.
350 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.102.
351 İhsan NUR, a.g.e., s.72.
352 İhsan NURİ’ye göre “Zilanlılar, kendilerine yollanan genelgeyi yanlıs yorumlayarak zamanından önce Hasan
Abdal üzerine hücum etmislerdir. Basarısızlıgın nedeni de buydu.
353 Cumhuriyet Gazetesi, “Agrı Dagı hata edildi”, s.1., 17 Temmuz 1930
354 Emin KARACA, a.g.e., s.33.
355 M. KALMAN, s.151
356 Selahattin ÇETİNER, a.g.e., s.211.
357 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.102.
358 Askeri birliklerin Agrı dagı ile aynı anda Zeylan deresine yaptıgı askeri harekâtı gösteren harita için bknz. EK NO 11
359 Cumhuriyet Gazetesi, “Temizlik Basladı”, s.1., 13 Temmuz 1930
360 Cumhuriyet Gazetesi, “Sark Hududumuzdaki Vaziyete Bir Nazar”, s.1., 10 Temmuz 1930
361 1930 yılında eskıyanın üstlendigi ve askeri harekât planlanan bölgeleri (Agrı, Bayazıt, Ercis, Zeylan) gösteren harita için bknz. EK NO 12
362 Cumhuriyet Gazetesi, “Agrı Dagı İhata Edildi”, s.1., 17 Temmuz 1930
363 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, 3820 Sayılı Kararname, Dosya: 96-39, Fon Kodu: 30..18.1.1., Yer No: 19.44..1.
364 Vakit Gazetesi, 23 Temmuz 1930
365 Cumhuriyet Gazetesi, “Sark Hududumuzda”, s.1., 12 Temmuz 1930
366 Cumhuriyet Gazetesi, “Temizlik Basladı”, s.1., 13 Temmuz 1930
367 Milliyet Gazetesi, 20 Temmuz 1930
368 Vakit Gazetesi, “Eşkiya Kamilen Tenkil Oldu”, s.1., 13 Temmuz 1930
369 Cumhuriyet Gazetesi, “Karargah Agrı Eteklerinde”, s.1., 16 Temmuz 1930
370 Mehmet BAYRAK, a.g.e., s.366.
371 Mehmet BAYRAK, a.g.e., s.367.
372 Selami SAYGIN, a.g.e., s.220.
373 Anadolu İsyanları, s.44.
374 Vakit Gazetesi, “İkinci Harekata Hazırlık”, s.1., 18 Temmuz 1930
375 Fahri UÇANTÜRK, 1930 Yılı Agrı Harekâtına Karaköse’den Bir Bakıs, Eskisehir 1948, s. 23
376 Vakit Gazetesi, “Eskıya Kamilen Tenkil Oldu”, s.1., 13 Temmuz 1930
377 Fahri UÇANTÜRK, a.g.e., 1948, s.23.
378 Bilal ŞİMŞİR, a.g.e., s.188.
379 Vakit Gazetesi, “Şark’ta Tarama Harekatı Bitiyor”, s.1., 20 Temmuz 1930
380 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, 11825 Sayılı Kararname, Fon Kodu: 080.18.01.02., Yer No: 23.69.7.
381 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 8593 Fon Kodu: 30..10.0.0. , Yer No:83.549..9.
382 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 437–11 Fon Kodu: 30..18.1.2. Belge No: 6.56..6.
383 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, 3 / 5194 Sayılı Kararname, Fon Kodu: 080.18.01.02. Yer No: 112.85.17.
384 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, 3 / 5195 Sayılı Kararname, Fon Kodu: 080.18.01.02.Yer No:112.85.18.
385 İsmet BOZDAG, a.g.e., s.89.
386 Anadolu İsyanları, s.44.
387 İsmet BOZDAG, a.g.e., s.89.
388 “ Dogu İsyanlarında Bir Türk Subayı”, Dünya Gazetesi, 26 Mart 1953
389 Rahat ALAKAM, a.g.e., s.74.
390 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.190.
391 Necati ÇANKAYA, a.g.e., s.268.
392 Hayri BASBUG, a.g.e., s.13.
393 Oguz AYTEPE, “Kürdistan Teâli Cemiyeti” Tarih ve Toplum Dergisi, Ankara 1998, Sayı 174, s.9.
394 Kazım KARABEKİR, Ermeni Dosyası, s.159.
395 Hayri BAŞBUG, a.g.e,s.60.
396 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 424143, Fon Kodu: 30.10.0.0., Yer No: 236.597..3.
397 Hasan Hisyar SERDİ, a.g.e., s.360.
398 Kazım KARABEKİR, Ermeni Dosyası, stanbul 1995, s.163.
399 Vakit Gazetesi, “Sark’ta Tarama Harekatı Bitiyor”, s.1.19 Temmuz 1930
400 Cumhuriyet Gazetesi, “Eskıya Mahvedildi”, s.1., 14 Temmuz 1930
401 Cumhuriyet Gazetesi, “Agrı Tepelerine Sıgınanlar Yakalanıyor”, s.1., 14 Temmuz 1930
402 Milliyet Gazetesi, “Agrı Dagı’ndaki Çember Daralıyor”, s.1., 21 Temmuz 1930
403 Başbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 437142, Fon Kodu: 30.10.0.0., Yer No: 261.756..4.
404 Mehmet BAYRAK, a.g.e.,s.360.
405 Vakit Gazetesi, “Siddetli Bir Takipten Sonra”, s.1., 13 Temmuz 1930
406 M. KALMAN, Botan Direnisleri, s.80.
407 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No:96A311, Fon Kodu: 30.10.0.0., Yer No: 112.753..14.
408 Cumhuriyet Gazetesi,”Agrı Dagı Üzerindeki Askeri Harekatımız”, s.1., 06 Temmuz 1930
409 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No: 85105 Fon Kodu: 30.10.0.0. Yer No: 83.550..1.
410 Cumhuriyet Gazetesi, “İran Hükümetine Bir Nota Verdik”, s.1., 13 Temmuz 1930
411 Bilal ŞİMŞİR, a.g.e., s.192.
412 Vakit Gazetesi, “Hududun Tahdidi Degil Tahsisi Mevzuudur”, s.1., 23 Temmuz 1930
413 Milliyet Gazetesi, “Sark Hududumuza Tecavüzde Bulunan Sakiler”, s.1., 01 Temmuz 1930
414 Cumhuriyet Gazetesi, “Tenkil Harekatı Basladı”, s.1., 07 Temmuz 1930
415 Resmi Gazete “Bazı Eshasın Menatıkından Garb Vilayetlerine Nakillerine Dair Kanun”, 4 Temmuz 1927, Sayı.624.
416 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Fon Kodu: 080-18-01-02, Yer No:23-69-20, Sayı:14/11838
417 Cumhuriyet Gazetesi, “Sakiler İhata Ediliyorlar”, s.1., 08 Temmuz 1930
418 Cumhuriyet Gazetesi, “İran Hükümetine Bir Nota Verdik”,s.1.,05 Temmuz 1930
419 Cumhuriyet Gazetesi, 07 “Tenkil Harekatı Basladı”, s.1., Temmuz 1930
420 Milliyet Gazetesi, “Kıtaatımız Küçük Agrı-Aybey Daglarına Dogru”, s.1., 12 Agustos 1930
421 Rahat ALAKAM, a.g.e., s.68.
422 Vakit Gazetesi, “Agrı Dagı’nda Bombardıman Devam Ediyor”, s.1., 23 Temmuz 1930
423 Sami ÖNAL, Hüsrev Gerede’nin Anıları, İstanbul 2003, s.237.
424 Rahat ALAKAM, a.g.e., s.69.
425 Sami ÖNAL, a.g.e., s.237.
426 Rahat ALAKAM, a.g.e., s.69.
427 Vakit Gazetesi, “Agrı Dagı’nda Bombardıman Devam Ediyor”, s.1., 23 Temmuz 1930
428 Milliyet Gazetesi, “Agrı Harekatının Uzamaya Tahammülü Yoktur”,s.1., 22 Agustos 1930
429 Milliyet Gazetesi, “Agrı Harekatı Baslıyor”, s.1., 30 Agustos 1930
430 Fahir ARMAOGLU, a.g.e., s.332.
431 Hüsrev Gerede, Siyasi Hatıralarım, İstanbul 1952., s.15.
432 Cumhuriyet, “Yeni Sefirİran’la Pürüzlerin Halledileceginden Emin”,s.1., 24 Agustos 1930
433 Çaldıran, Agrı ilinin Güneyinde Van’a baglı bir ilçedir. İsyan bölgesine nazaran daha düz ve tarıma elverisli bir arazisi vardır. İklimi de nispeten tarıma elverislidir. Türkiye bu bölgeden arazi vererek karsılıgında Agrı Dagı bölgesinin tamamını topraklarına katmıstır. Böylece isyancıların arkaları çevrilerek İran’a kaçmalarına engel olunmus oluyordu. ran’ın da verimli toprakları alarak kendine avantaj sagladıgı söylenebilir.
434 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.81.
435 İhsan NURİ, a.g.e., s.38.
436 Hikmet KIVILCIMLI, İhtiyat Kuvvet, İstanbul 1979, s.198.
437 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.218.
438 Hasan Hisyar SERDİ, a.g.e.,s.:366.
439 Cumhuriyet Gazetesi, “Agrı Harekatı Bu Hafta Baslıyor”, s.1., 16 TEMMUZ 1930
440 M. Nuri DERSM, a.g.e., s.165.
441 Hasan Hisyar SERD, a.g.e., s.356. (O yıllarda yöre insanı sebepli veya sebepsiz çetecilik yapmaktaydı. Bütün çetelerin isyanı desteklemek amacıyla kuruldugunu iddia etmek dogru degildir.)
442 Cumhuriyet Gazetesi, “Agrı Harekatı Bu Hafta Baslıyor”, s.1., 16 Temmuz 1930
443 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No:96B291, Fon Kodu: 30.10.0.0., Yer No: 113.771..2.
444 Faik BULUT, a.g.e., s.190.
445 Vakit Gazetesi, “Sark’ta Tarama Harekatı Bitiyor”, s.5., 19 TEMMUZ 1930
446 Milliyet Gazetesi, “Agrı Harekatının Daha Fazla Uzamıya Tahammülü Yoktur”, s.1., 22 AGUSTOS 1930
447 Orgeneral Salih OMURTAK, 6 EYLÜL 1889 yılında Selanik'te dogdu. 1907 yılında Harp Okulu'nu Tegmen rütbesi ile bitirdi. Aynı yıl girdigi Harp Akademisi'nden 1910 yılında bitirerek Kurmay Subay olarak mezun oldu. 1920 yılına kadar çesitli karargâh ve birliklerde görev yaptı. 22 Ocak 1920 'de görevle geldigi Ankara'da kalarak Milli Ordu'ya iltihak etti. 1926 yılına kadar çesitli birliklerde komutanlık yaptı. 1926 yılında Tümgeneral (Mirliva), 1930 yılında Korgeneral ve 1940 yılında Orgenerallige yükseldi. Tümgeneral rütbesi ile 8 nci Kolordu Komutanlıgı, Korgeneral rütbesi ile 9 ncu ve 3 ncü Kolordu Komutanlıgı görevlerinde bulundu. Orgeneral rütbesinde Yüksek Askeri Sura Üyeligi, Genelkurmay II nci Baskanlıgı ve 1 nci Ordu Komutanlıgı yaptı. 29 Temmuz 1946 tarihinde Genelkurmay Baskanlıgına atanarak 8 Haziran 1949 tarihine
kadar Genelkurmay Baskanlıgı yaptı. Rahatsızlıgı nedeniyle 1 Ocak 1950 tarihine kadar sıhhi sebepten izinli bulundu. Yüksek Askeri Sura Üyeligi görevinde iken, 6
Temmuz 1950 tarihinde istegi ile emekli oldu. 23 Haziran 1954 tarihinde vefat etti. Katıldıgı savaslar sunlardır: 1911 -1912 Osmanlı-İtalyan savası, 1914–1918 Birinci Dünya Savası, 1918–1922 İstiklal harbi. Ayrıca Seyh Sait ve Genç İsyanları Harekâtlarına katıldı. Agrı isyanında da komutan olarak görev yaptı.
448 Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, İstanbul, 1992, s.467.
449 Faik BULUT, a.g.e., s.188.
450 Fahri UÇANTÜRK, a.g.e., s.7.
451 Vedat ŞADİLLİ, a.g.e., s.131.
452 Vedat ŞADİLLİ, a.g.e., s.131.
453 Milliyet Gazetesi, Kıtaatımız Küçük Agrı-Aybey Daglarına Dogru”, s.1., 12 Agustos 1930
454 Fahri UÇANTÜRK, a.g.e., s.7.
455 Fahri UÇANTÜRK, a.g.e., s.7.
456 Milliyet Gazetesi, “Tayyare Bombardımanları Devam Etmektedir”, s.1., 21 TEMMUZ 1930
457 Genelkurmay Baskanlıgı, a.g.e., s.21.
458 Faik BULUT, a.g.e., s.189.
459 Fahri UÇANTÜRK, a.g.e., s.41.
460 Emin KARACA, a.g.e., s.165.
461 Fahri UÇANTÜRK ,a.g.e., s.53.
462 Emin KARACA, a.g.e., s.166.
463 Fahri UÇANTÜRK, a.g.e., s.53,54.
464 Faik BULUT, a.g.e., s.198.
465 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.218.
466 Emin KARACA, a.g.e., s.167.
467 Faik BULUT, a.g.e., s.199.
468 Fahri UÇANTÜRK, a.g.e., s.54.
469 Emin KARACA, a.g.e., s.168.
470 Vedat ŞADİLLİ, a.g.e., s.131.
471 Fahri UÇANTÜRK, a.g.e., s.53,54.
472 Emin KARACA, a.g.e., s.162.
473 Hasan Hisyar SERDİ, a.g.e., s.366.
474 İhsan NURİ, a.g.e., s.79.
475 Hasan Hisyar SERDİ, a.g.e., s.366.
476 Emin KARACA, a.g.e., s.170.
477 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre III, Cilt 21, çtima Senesi 3, s.4,5,6.
478 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.224.
479 Milliyet Gazetesi, “ Agrı Dagı’ndaki Çember Daralıyor”, s.1., 21 Temmuz 1930
480 Hasan Hisyar SERD, a.g.e., s.:366.
481 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.226.
482 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.226.
483 Hasan Hisyar SERDİ, a.g.e., s.366.
484 Mehmet BAYRAK, a.g.e., s.364.
485 Hâkimiyeti Milliye Gazetesi, s.1., 15 Eylül 1930,
486 Cumhuriyet Gazetesi, “Kürdistan Krallıgı”, s.1., 15 TEMMUZ 1930
487 Milliyet Gazetesi, “Adliye Vekili Ödemis’te Bir Nutuk Söyledi”, s.6., 19 Eylül 1930
488 Cumhuriyet Gazetesi, “Agrı Dagı Maznunları Hüküm Giydiler”, s.1., 23 MAYIS 1932
489 Basbakanlık Cumhuriyet Arsivi, Dosya No:95-106, Fon Kodu:030-18-01-02, Yer No:75-48-18, Karar Sayısı 1/6766
490 M. KALMAN, Agrı Direnisi, s.99
491 Basbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Dosya No:86–118, Fon Kodu: 18–01–02–7, Yer No:29–43–13, Sayı:129936
492 Basbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Dosya No:95-43, Fon Kodu: 030.18.01.02., Yer No: 36.39.2.
493 Basbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Dosya 3.BÜRO, Belge No: 490.1.0.0. Yer No:607.102.7.
494 Basbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 030.18.01.02., Yer No:121.88.01.
495 Basbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Dosya No:52-141, Fon Kodu: 030.18.01.02., Yer No: 121.88.1., Sayı:3/10260.
496 Basbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Dosya No:52-141, Fon Kodu: 030.18.01.02., Yer No: 122.43.18.
497 Vedat ŞADİLLİ, a.g.e., s.133.
498 Vedat ŞADİLLİ, a.g.e., s.133.
499 Hayri BAŞBUG, a.g.e, s.67., Vedat ŞADİLLİ, a.g.e., s.133.
500 M. KALMAN, Ağrı Direnişi, s.190.
***
